Vukanganyisi Bya Le Ka Internet—Xana U Le Khombyeni?

William, mudyondzisi la nga huma penceni wa le Florida, eU.S.A., u kume e-mail leyi a anakanya leswaku yi huma eka vanhu lava tirhaka ku lunghisa ti-e-mail eka Internet. E-mail ya kona a yi vula leswaku vuxokoxoko byakwe bya timali byi lahlekile. William u tate fomo leyi a yi ri kwalaho kutani a yi rhumela laha yi humaka kona. Vuxokoxoko byakwe byi ye eka Shiva, ku nga khamba leri nga n’wi tiviki ra le Queens, le New York. Hi siku leri tlhandlamaka, Shiva u tirhise nomboro ya khadi ro xava hi xikweleti ya William leswaku a xava muchini wo teka swifaniso swa pasi eka Internet. E-mail leyi William a yi kumeke yi kumiwe ni hi vanhu van’wana va 100 000, lava Shiva a va rhumeleke. Valavisisi va vula leswaku kwalomu ka dzana wa vanhu va yi hlamurile e-mail yoleyo naswona va kanganyisiwile.

Wansati un’wana la nga ni malembe ya 56, wa le Queensland, le Australia, u sungule ku rhandzana ni wanuna loyi a a anakanya leswaku i munjhiniyara wa le Britain. Loko wansati loyi a ya swi lemuka leswaku a a rhandzana ni mukanganyisi wa le Nigeria la nga ni malembe ya 27, se a a n’wi nyike mali leyi ringanaka R313 500.a

LEXI twisaka ku vava hileswaku vukanganyisi bya le ka Internet byi andzile. Eka “Xiviko xa Internet xa 2010,” magazini wa Consumer Reports wu te: “Vukanganyisi bya le ka Internet byi ya byi andza swinene naswona vanhu van’wana lava yi tirhisaka se va lahlekeriwe hi magidi ya timiliyoni. Nhlayo ya ti-virus ta le ka Internet yi andze ngopfu ku sukela n’wexemu, laha swi hlaseleke kwalomu ka 40 wa tiphesente ta tikhompyuta le U.S.A. Mindyangu yin’wana yi vike swiphiqo swo tala swa muxaka lowu.” Loko u nga si kambisisa ndlela leyi u nga tisirhelelaka ha yona eka minhlaselo yoleyo, a hi rhange hi ku kambisisa tindlela tin’wana leti makhamba ma ti tirhisaka.

Va Byi Endlisa Ku Yini?

Vukanganyisi byo tala bya le ka Internet byi endliwa hi e-mail. E-mail leyi William a rhumeriweke yona yi vitaniwa phishing e-mail. Ku fana ni ku phasa nhlampfi, e-mail yoleyo yi endla leswaku munhu a yengeka ivi a boxa nomboro yakwe ya xihundla, tinomboro ta khadi rakwe ra xikweleti kumbe vuxokoxoko bya bangi yakwe eka Web site leyi tikombaka yi ri enawini kambe ku nga ya vukanganyisi. Vanhu lava, lava nga ni vukanganyisi va nga ha kuma e-mail ya wena hi ku tirhisa progreme yo karhi ya khompyuta leyi vitaniwaka e-mail extractor.

Ti-e-mail tin’wana to tanihi leti vuriwaka phishing e-mail ti nga kuma vuxokoxoko bya wena u nga kalanga u byi nghenisa. Ku va u pfula e-mail yoleyo swi nga ha ku nghenisa eka vakanganyisi. Progreme yoleyo ya vukanganyisi yi nga ha rhekhoda vuxokoxoko bya khompyuta ya wena. Tin’wana ta tona ta swi kota ku khoma maletere yo karhi lawa u ma tlhavaka eka keyboard ya khompyuta ya wena leswaku ti yiva nomboro ya wena ya xihundla ni vuxokoxoko bya wena. Tin’wana ti ku kongomisa eka ti-Web site ta vakanganyisi. Xana swi kona leswi u nga swi endlaka leswaku u tisirhelela?

Leswi U Nga Swi Endlaka

Tivonele eka ti-e-mail leti nga tshembekiki. Minkarhi yin’wana progreme ya khompyuta leyi vuriwaka Trojan horse kumbe Trojan yi nga ha endla leswaku vakanganyisi va kota ku kuma vuxokoxoko bya wena bya xihundla. Ti-Web site leti kombisaka vanhu lava nga ambalangiki, leti ku rhumelaka tiprogreme ta khompyuta leti u nga swi tiviki leswaku ti huma kwihi ni to endla xinghana eka Internet, i tindhawu leti vanhu lava endlaka vukanganyisi eka Internet va kumekaka kona. Nakambe u nga hlamuli ti-e-mail leti tshembisaka swilo leswi vonakaka swi nga ri ntiyiso.

Kumbexana u tshame u kuma rungula eka Internet ri ku: “Your computer is at risk! Click here to protect your computer!” Kumbe: “Free Screensavers. Click Here.” Loko wo tlhava ndhawu yoleyo, swi nga ha endla leswaku vakanganyisi va nghena eka khompyuta ya wena.

Va na ni vuxiyaxiya loko u lava ntirho eka Internet. Vakanganyisi va tirhisa ti-Web site ta vukanganyisi leswaku va ku dyela mali ni ku kuma vuxokoxoko bya wena bya timali.

Sweswi makhamba ma tlharihe ngopfu lerova ma tiva tindlela to kuma vuxokoxoko bya tikhampani kumbe bya tibanki kutani ma yiva. Hi January 2007, makhamba ma yive rungula ra ndzawulo yo karhi ya tikhompyuta ya le U.S.A kutani ma kuma rungula leri engetelekeke ra timiliyoni ta vanhu ku katsa ni rungula leri nga ni makhadi ya vona yo xava hi xikweleti. Le Nigeria, makhamba ma kume vuxokoxoko bya vanhu va 1,5 wa timiliyoni eka tibanki to hambana-hambana leswaku va kota ku teka mali emichinini yo humesa mali. Sweswi vakanganyisi va xavisa makhadi yo xava hi xikweleti lama yiviweke ni mapasi ya vanhu eka Internet.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

Phishing e-mail: E-mail leyi yi wonga munhu leswaku a boxa nomboro yakwe ya xihundla, tinomboro ta khadi ro xava hi xikweleti kumbe vuxokoxoko bya tinkota ta bangi yakwe eka Web site leyi tikombaka yi ri ntiyiso kambe yi ri ya vakanganyisi

Spy software: Progreme leyi rhekhodaka rungula leri nga eka khompyuta ya wena

Trojan horse: Progreme leyi endleriweke ku kuma vuxokoxoko bya xihundla eka khompyuta, kambe a yi onhi nchumu

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 12, 13]

Tivonele Leswaku U Nga Kanganyisiwi

LESWAKU U PAPALATA KU WERIWA HI VUKANGANYISI LEBYI, ENDLA LESWI LANDZELAKA:

1 Tiyiseka leswaku progreme leyi vuriwaka firewall leyi nga eka khompyuta ya wena yi tshama yi layitiwile nileswaku tiprogreme leti sivelaka ti-virus ti tshama ti ri enkarhini.

2 Tshama u ri karhi u kopa rungula ra wena leri nga eka khompyuta kutani u ri hlayisa endhawini leyi hlayisekeke.

3 Tlhariha. U nga hatliseli ku tshemba rungula leri nga eka Internet. Swivuriso 14:15 yi ri: “Un’wana ni un’wana la nga riki na ntokoto u pfumela rito rin’wana ni rin’wana, kambe lowo tlhariha u xiyisisa magoza yakwe.”

4 U nga vi ni makwanga. (Luka 12:15) Tivonele eka swilo swa mahala kumbe eka ti-Web site leti xavisaka swilo hi nxavo wa le hansi swinene. Ku nga ha va ku ri xirimbana.

5 Tivonele eka ti-e-mail leti u nga ti tiviki kumbe marungula lama lavaka leswaku u hlamula hi xihatla, ngopfu-ngopfu loko ti ri ni nchumu wo karhi lowu lavaka leswaku u wu tlhava leswaku wu pfuleka kumbe ti lava vuxokoxoko bya wena byo tanihi ku tiyisekisa nomboro ya wena ya xihundla.—Swivuriso 11:15.

6 Hlawula nomboro ya xihundla leyi swi nga ha va tikelaka vanhu van’wana leswaku va yi vhumbha. Tshamela ku cinca nomboro ya wena ya xihundla ya le ka Internet naswona u nga tirhisi nomboro leyi fanaka loko u nghena etindhawini tin’wana ta le ka Internet.

7 Khadi ro xava hi xikweleti kumbe vuxokoxoko bya bangi ya wena u nga byi tsala eka ti-Web site leti u ti tshembaka ni leti sirhelelekeke ntsena.

8 Tiyiseka leswaku a wu endli xihoxo loko u tsala tiadirese ta ti-Web site, ngopfu-ngopfu leti fambisanaka ni timhaka ta timali. Ku tsala letere rin’we leri hoxeke swi nga ha ku nghenisa eka ti-Web site ta vakanganyisi.

9 Loko u rhumela rungula leri nga xihundla ro tanihi vuxokoxoko bya makhadi ya swikweleti, tirhisa nomboro ya xihundla leyi nga tiviwiki hi mani na mani naswona u fanele u pfala Web site ya kona loko u heta ku yi tirhisa.

10 Kambisisa swilo leswi u swi xaveke hi khadi ra xikweleti u tlhela u kambisisa ni xitatimendhe xa bangi nkarhi na nkarhi. Loko wo tshuka u vona swin’wana leswi ku kanakanisaka, namba u bela khampani ya kona riqingho.

11 Tivonele loko u tirhisa Internet leyi nga laviki nomboro ya xihundla (Wi-Fi), hikuva makhamba ma nga yiva rungula kutani ma ku yisa eka ti-Web site ta vakanganyisi.

12 Tlhava laha ku nga na rito “no” loko u hlangana ni xivutiso lexi nge “Remember this password?” Tiprogreme ta Trojan ti nga ha kuma marito ya wena ya xihundla.