Ndlela Leyi U Nga Langutanaka Ni Nguva Ya Rungula Ha Yona
HI BOHEKA ku langutana ni ntiyiso wa leswaku ku ni swiyenge swo tala swa nguva ya rungula ya va-1990 leswi nga ta hambeta swi hi vilerisa. Swin’wana swa swona, ha swi kotanyana ku swi lawula kumbe hi nga swi koti nikatsongo. Hi tlhelo lerin’wana, ku ni magoza ma nga ri mangani lawa hi nga ma tekaka leswaku hi herisa ku karhateka ko tano. Hikwalaho, hi nga ha vula leswaku, ku pona nguva ya rungula swa tika kambe swi ni vuyelo lebyinene.
Lava Amukelaka Ni Lava Hundzisaka Rungula
Ku nga khathariseki leswaku u tihungata hi ndlela yoleyo kumbe e-e, evuton’wini bya hina hinkwabyo hinkwerhu hi vaamukeri ni vahundzisi va rungula hi ndlela yo karhi. Hambiswiritano, byongo bya hina byi amukela rungula ni ku ri hlela hi tindlela to hambana. Ndlela yin’wana yi katsa matimba lama hlamarisaka ya byongo ya ku hlela rungula loko hi khomiwe hi xirhongwana.
Ndlela yin’wana yi katsa ku hlela rungula ra munhu a ri karhi a vulavula. Hi ni ntirho lowukulu wa ku lawula ku hleriwa ka muxaka lowu wa rungula—tanihi leswi hi nga vahundzisi ni vaamukeri va rungula. Loko swi ta eka mabulo lama nga nyawuriki, Bibele ya tsundzuxa malunghana ni lava nga riki ni ‘vulolo ntsena, kambe va hundzukaka vahlevi ni vavangi va swicele hi ku famba va vulavula leswi va nga faneriki ku swi vula.’ (1 Timotiya 5:13) Hi marito man’wana, tivonele ku heta nkarhi wo tala ku tlula mpimo u ri karhi u vulavula swilo swa hava kumbe rungula leri nga ni khombo. U nga tshuki u va muxaka wa munhu loyi a tshamelaka ku hleva. Nkarhi wa risima ni matimba ku nga ha tlangiwa hi swona, naswona leswi swi nga endla leswaku hina ni van’wana hi karhateka. U nga ha lahlekeriwa hi malunghelo yo amukela ni ku hundzisa rungula leri hakunene ri nga ra nkoka naswona leri akaka leri nga ku ponisaka emisaveni leyi leyi nga ekhombyeni.
Rungula, leri kumiweke hi ku hlaya, ri hleriwa munhu a xalamukile xisweswo swi teka nkarhi wo leha. Xivilelo lexi nge “a ndzi nge swi koti ku ya emahlweni ni ku hlaya ka mina,” lexi vangiwaka hi ku karhateka, xi tolovelekile. Xana u vona onge u ni swo tala leswi u faneleke u swi hlaya kambe u ni nkarhi lowu nga nyawuriki wo swi hlaya? Hikwalaho ka leswi ku hlaya ku dyaka nkarhi, vutshila ni ntsako lowu fambisanaka na byona hakanyingi swa nyamalala eka nguva leyi ya rungula ra xihatla. Vanhu vo tala va pfumelela TV yi lawula nkarhi wa vona. Hambiswiritano, rungula leri tsariweke ra ha ri ndlela ya matimba leyi xalamukisaka mianakanyo ni ku hundzisa rungula, tidyondzo ni tinhlamuselo.
Xana hi nga swi kotisa ku yini ku langutana ni ku hlaya swilo swo tala loku phikizanaka ni TV, mintlango ya tikhompyutara swin’we ni tindlela tin’wana ta ku tihungasa? Ndlela leyinene i ku hlawula. Ku hlawula, ku hlela kumbe ku rhangisa leswi nga swa nkoka, leswi hi lavaka ku swi twa, ku swi vona, ku swi vula kumbe ku hlaya ku nga herisa ku karhateka lokukulu hikwalaho ka rungula. Ku hlela loku humelelaka ku nga endliwa hi tindlela timbirhi.
Xana Hi Lava Swilo Swo Tala Swonghasi Leswi Nga Pfuniki Nchumu?
Hakanyingi matwisiselo ya hina ma hambukisiwa hi leswi van’wana va anakanyaka leswaku hi fanele hi va na swona kumbe leswi vatshila va vunavetisi va swihaxa-mahungu va hi susumetelaka ku anakanya leswaku hi fanele hi va na swona. Ku hlula ku pfilunganyiwa hi rungula leri ro rharhangana, tirhisa nawu lowu wa xisekelo: U nga swi tekeli enhlokweni! Richard S. Wurman u swi veka hi ndlela leyi: “Xihundla xa ku hlela rungula i ku hunguta swihlovo leswi u kumaka rungula eka swona u sala ni leswi nga ni rungula leri khumbaka vutomi bya wena . . . Ndza tshemba leswaku i vunwa leswaku loko u ri ni tindlela to tala ta ku tihlawulela, u ta kota ku teka magoza lama faneleke naswona u ta va ni ntshunxeko lowu engetelekeke. Ematshan’weni ya sweswo, tindlela to tala ta ku tihlawulela swi tikomba ku ri tona leti vangaka ku karhateka lokukulu.”
Hikwalaho eku hlayeni kumbe eku hlaleleni ka TV, i swinene ku kambisisa mikhuva ya wena. Tivutise: ‘Xana i mhaka leyi nga ya nkoka eka ntirho wa mina kumbe evuton’wini bya mina? Xana ndza boheka ku tiva swilo hinkwaswo swa hava ni ku hleviwa ka vanhu lava dumeke ni lava vuriwaka vanhu vo saseka emisaveni hinkwayo? Xana a ku ta va ku cince yini evuton’wini bya mina loko a ndzi nga hlalelanga nongonoko lowu wa TV, loko a ndzi nga hlayanga buku leyi kumbe magazini lowuyani, kumbe loko a ndzi nga hetanga nkarhi wo tala ndzi hlaya phepha-hungu?’ Van’wana va swi kotile ku kambisisa ku hlaya ni ku hlalela ka vona TV naswona va hungute ni leswi a swi thyakisa mianakanyo ni makaya ya vona. Hi xikombiso, va kunguhate ku endla xikhokhelo xin’we ntsena xa phepha-hungu leri kumekaka siku na siku. Hi xitalo maphepha-hungu ma ni mahungu lama fanaka. Van’wana va kombele leswaku ku nga hoxiwi maphepha lawa va nga ma laviki emabokisini ya vona ya poso.
Ku hanya vutomi byo olova ni ku hleleka swi bumabumeriwe hi nghwazi leyi tshameke yi hanya, Yesu Kreste. (Matewu 6:25-34) Vutomi byo olova byi bumabumeriwe ni ku rhandziwa hi vanhu va le Asia naswona byi tsakeriwa ngopfu hi vanhu vo tala va le Vupela-dyambu tanihi ndlela ya risima ya vutomi. Mutsari Duane Elgin u ri: “Ku hanya vutomi byo olova i ku hanya vutomi lebyi nga ni xikongomelo lebyi nga kavanyetiwiki ngopfu hi swilo leswi swi nga lavekiki.”
Tanihi leswi sweswi u nga ha vaka u hlele ndlela yo dyondza rungula hi ku ya hi swilaveko swa wena, endla hilaha ku fanaka eka leswi u swi tsakelaka, hikuva leswi munhu a swi tsakelaka hi swona leswi n’wi susumetelaka ku dyondza. Hambiswiritano, ku ni xiphiqo lexi, ku nga ku hambanisa leswi u swi rhandzaka hi xiviri ni leswi u anakanyaka leswaku swi nga ku tsakisa hi xikongomelo xo lava ku tsakisa van’wana—ngopfu-ngopfu vanhu lava u tirhaka na vona. Kambe emahlweni ko va u kunguhata ku hlaya ka wena ni ku hlalela TV kumbe khompyutara tanihi leswi a wu ta kunguhata ni le ka mintirho leyin’wana, u ta kuma leswaku ku kunguhata loku fambisanaka ni swilo leswi u swi tsakelaka hi xiviri ku nga endla leswaku vutomi byi tsakisa, a wu nge vi na kona ku karhateka loku nga fanelangiki.
Hikwalaho, xana u nga langutana njhani ni ku karhateka hi rungula? U nge pfuki u ku herise hi ku helela, kambe ku landzela switsundzuxo swi nga ri swingani swo olova swi nga ha ku pfuna swinene. Hlayisa langutelo lerinene, naswona hlela rungula hi ku ya hi swilaveko swa wena swin’we ni swilo leswi u swi tsakelaka. Nkarhi wa ta lowu swiphiqo swa vutomi, ku katsa ni ku karhateka hi rungula ku nga ta va nchumu lowu hundzeke, kambe eka nkarhi wa sweswi hlayisa thekinoloji ya manguva lawa endhawini ya yona. Swi teke swi ri ndlela yo fikelela xikongomelo xo karhi. U nga vi hlonga ra swona kumbe ku swi teka hi ndlela leyi hundzeletiweke. Hikwalaho, rungula lerinene ra aka, ra khutaza naswona ra pfuna, a ri ku endli leswaku u karhateka.
[Box on page 11]
Ringeta Ku Cinca
“Tshika ku hakelela TV, . . . ivi u tirhisa [mali] leyi ringanaka hi n’hweti u xava buku yin’we kumbe to tala. Tibuku a ti fani ni thelevhixini: Ti teka nkarhi, ti koka nyingiso, ta tsakisa, ta tlharihisa ni ku khutaza ku tirhisa vuswikoti.”
“Nakambe u nga ha hunguta nhlayo yo karhi ya tiawara leti u ti hetaka vhiki na vhiki eka Internet kumbe ku ringanisa nkarhi lowu u wu hetaka eka khompyutara ni nkarhi lowu ringanaka eku hlayeni ka tibuku.”—Data Smog—Surviving the Information Glut.
[Box on page 12]
Vana Mulawuri, Hayi Hlonga
“Tima thelevhixini. A ku na ndlela yo tsemakanya yo lawula vutomi bya wena, ku rhula ka muti wa wena ni ku ehleketa kahle loko hi nga herisi swiyimo swo tala leswi onhaka vutomi bya hina. Vanhu va timiliyoni va le Amerika va kume ntsako ni ku tinyungubyisa loku fambisanaka ni ku tirhisa kunupu yo TIMA, swin’we ni nkarhi lowu nga hleleriwangiki ku endla nchumu lowu va nga sungulaka ku wu tirhisa eka swilo swin’wana leswi a va nga si tshama va kuma nkarhi wa swona enkarhini lowu hundzeke.”—Data Smog—Surviving the Information Glut.
[Box on page 12]
Tivonele Eka Internet
Vanhu lava nga ni mahanyelo yo biha va tirhisa Internet leswaku va hlohlotela ku tikhoma ka vona loku nga riki ka ntumbuluko ka rimbewu ni ku ringeta ku tihlanganisa ni vanghana va vona lava tsakelaka hanyelo leri kumbe ku hlasela vanhu lava nga riki na nandzu. Van’wana va tirhisa Internet leswaku va ta hetisisa marhengu ya vona vini. Vagwinehi na vona va simeka ti-Web site leswaku va phasa lava nga xalamukangiki.
Ku laveka vukheta lebyikulu loko ku tirhisiwa Internet, naswona vatswari va fanele va va khathalela swinene vana va vona lava kumbexana va yi tirhisaka. I ntiyiso leswaku ku nga kumiwa swihlovo swo tala leswi nga ni mpfuno, swo tanihi tilayiburari to endla ndzavisiso, vuhlayiselo bya tibuku ni switichi swa mahungu. Hi xikombiso, Sosayiti ya Watchtower sweswinyana yi tivise Web site ya yona (http://www.watchtower.org), leyi tirhaka ku nyikela rungula leri pakanisaka malunghana ni Timbhoni ta Yehovha. Hambiswiritano, munhu u fanele a swi xiya leswaku ku ni nkucetelo lowu nga ni khombo swinene, ku katsa ni swifaniso leswi nga ambalangiki ni vugwinehi.
Mukreste u fanela a tsundzuka ndzayo ya Pawulo: “Hikwalaho, ndzi vula leswi ni ku swi tiyisa hi vito ra Hosi, ndzi ri: Mi nga hanyi ku fana ni leswi vamatiko va hanyisaka xiswona, hi miehleketo ya vona leyi nga pfuniki nchumu . . . Kutani a va ha ri na tingana; va tinyiketile emikhuveni ya manyala, va endla swa thyaka hinkwaswo, va nga koti ku tikhoma. Kambe loko mi ri n’wina, a hi swona leswi mi swi dyondzeke hi tlhelo ra Kriste.” (Vaefesa 4:17-20) Nakambe, “Mi vahlawuriwa va Xikwembu, kutani vuoswi, ni swa thyaka hinkwaswo, ni makwanga, a swi laveki exikarhi ka n’wina, ni ku kumbuka swi nga kumbukiwi. Mi nga tirhisi marito ya ku rhuketela, ni ya vuphukuphuku, ni ya mafenya, hikuva a ma laveki; tirhisani ntsena marito lama nkhensaka Xikwembu!” (Vaefesa 5:3, 4) Hi fanele hi swi xiya tsundzuka leswaku ti-Web site to tala ti simekiwe hi vanhu lava nga ni mahanyelo yo biha kumbe makungu yo biha. Ti-site to tala ti nga va ti nga bihangi kumbe ku va leti thyakeke, to tanihi leti mi bulaka ha tona hi mintlawa, kambe tidya nkarhi. Swilo leswi hinkwaswo, swi papalateni!