Ku Bula Hi Ta Maxelo

LESWAKU u mani ni leswaku u tshama kwihi a swi vuli nchumu, maxelo ma byi khumba vutomi bya wena. Loko ku tikomba onge dyambu ri ta hisa siku rero, u ambala swiambalo leswi nga kufumeliki. Loko ku titimela, u ambala jazi ni xihuku. Ku vuriwa yini hi loko ku na mpfula? U teka xambhulelo.

Minkarhi yin’wana maxelo ma hi tsakisa; minkarhi yin’wana ma hi xumbadza. Eka swiendlakalo swin’wana, ma hundzuka mudlayi hi ku vanga swidzedze, swihuhuri leswikulu, dyandza, gwitsi kumbe tindhambi. Ku nga khathariseki leswaku wa ma rhandza kumbe wa ma venga, wa ma sandza kumbe wa ma honisa, nkarhi hinkwawo ma kona, ma khumba vutomi bya hina ku sukela siku leri hi velekiweke ha rona ku fikela siku leri hi faka ha rona.

Hi ku vungunya un’wana u te: “Mani na mani u vulavula hi maxelo, kambe ku hava ni un’we la endlaka matshalatshala yo ma antswisa.” I ntiyiso, nkarhi hinkwawo swi tikomba onge a hi na matimba yo lawula maxelo nikatsongo. Hambiswiritano, vativi va sayense vo tala a va ha pfumeli leswaku sweswo swi tano. Va vula leswaku ku humesiwa ka khaboni dayokisayidi yo tala ni tigasi tin’wana leti nghenaka eka atimosifiya ya hina swi vanga leswaku ku va ni ku cinca eka mafambiselo lama tolovelekeke ya maxelo ya hina—tshamelo-maxelo ya hina.

Hi ku ya hi vatshila, xana i ku cinca ka njhani loku taka? Entiyisweni nhlamulo leyi twalaka hi leyi vuriweke hi Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), leyi tshaheke vativi va ta maxelo lava tlulaka 2500, vativi va ikhonomi ni vatshila lava kambisisaka swiyimo leswi nga ni khombo lava a va huma ematikweni ya 80. Eka xiviko xa yona xa 1995, IPCC yi vule leswaku xiyimo xa tshamelo-maxelo ya misava xi sungula ku hisa. Eka lembe-xidzana leri tlhandlamaka, loko swilo swo hambeta swi famba hi ndlela leyi swi fambaka ha yona, swi nga endleka leswaku xi tlakuka hi 3.5°C.

Hambileswi ku engeteleka ka tidigri ti nga ri tingani swi nga langutekaka onge a hi nchumu lowu vilerisaka, ku cinca kutsongo ka mahiselo eka maxelo ya misava hinkwayo ku nga vanga khombo. Rungula leri landzelaka i ra swin’wana leswi van’wana va vhumbaka leswaku swi nga endleka eka lembe-xidzana leri taka.

Maxelo yo biha emigangeni yin’wana. Etindhawini tin’wana, dyandza ri nga ha heta nkarhi wo leha loko hi hala tlhelo etindhawini tin’wana ku na mpfula leyikulu. Swihangu ni tindhambi swi nga vanga makhombo lamakulu; swidzedze swi nga onha ku tlurisa. Hambileswi vanhu va timiliyoni va faka hikwalaho ka tindhambi ni ndlala, ku hisa ka misava hinkwayo ku nga vanga mafu lama engetelekeke.

Makhombo lama engetelekaka ya rihanyo. Mavabyi lama vangiwaka hi ku hisa swin’we ni mafu swi nga ha engeteleka. Hi ku ya hi World Health Organization, ku hisa ka misava hinkwayo ku nga tlhela ku vanga ku engeteleka ka switsotswana leswi nga ni mavabyi ya le tindhawini to hisa yo tanihi dari ni dengue. Ku engetela kwalaho, ku hunguteka ka mphakelo wa mati lama tengeke hikwalaho ka ku cinca ka ndlela leyi mpfula yi naka ha yona endhawini yo karhi ni ku wa ka gamboko ku nga vanga ku engeteleka ka mavabyi man’wana lama vangiwaka hi mati, swakudya ni switsongwatsongwana.

Tindhawu ta ntumbuluko ti ta xungetiwa. Makhwati ni minhlangasi, ku nga swona leswi basisaka moya ni mati ya hina, swi nga ha nghena ekhombyeni hikwalaho ka maxelo yo hisa ni ku cinca ka ndlela leyi mpfula yi naka ha yona. Ku nga ha tshwa makhwati nkarhi na nkarhi hi ndlela leyi nga lawulekiki.

Ku tlakuka ka vuandlalo bya lwandle. Vanhu lava tshamaka eribuweni ra lwandle va nga ha boheka ku rhurha handle ka loko ko endliwa mintirho leyi dyaka mali yo tala leswaku ku siveriwa lwandle ku ri nga tlakuki. Swihlala swin’wana swi nga ha khubumetiwa hi ku helela.

Xana minchavo yo tano yo hundzeletiwa? Xana maxelo ya misava ma sungula ku hisa? Loko swi ri tano, xana vanhu va fanele ku soriwa? Leswi ku nga ni swilo swo tala leswi nga ekhombyeni, a swi hlamarisi leswi vatshila va tlhuvutsaka swivutiso leswi hi ku hiseka. Swihloko swimbirhi leswi landzelaka swi ta vulavula hi timhaka tin’wana leti katsekaka ni ku tlhantlha mhaka ya loko swi fanerile ku vilerisiwa hi vumundzuku bya pulanete ya hina.