Min’wala Ya Wena—Xana Wa Yi Khathalela?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! ESWEDEN

LOKO munhu un’wana a ku: “Ndzi kombela ku vona min’wala ya wena,” xana u nga endla yini? Xana u nga n’wi komba min’wala ya wena leyi hlayisiwaka kahle hi ntsako, kumbe u ta tumbeta mavoko ya wena hi ku ma yisa endzhaku? U nga ha va u ri ni xivangelo lexi twalaka xo tumbeta min’wala ya wena. Kumbexana a yi languteki kahle kumbe u tshamela ku luma min’wala ya wena. Ku tiva swihlamariso leswi engetelekeke malunghana ni xivumbeko lexi hlamarisaka xa min’wala ya hina swi ta hi pfuna leswaku hi yi tlangela swinene ni ku hi susumetela ku yi khathalela.

Min’wala ya wena yi endliwe hi tisele to tiyela leti nga ni tisinga ta proteyini ya keratin. Ndlela leyi min’wala yi kulaka ha yona ya hambana hi ku ya hi rintiho rin’wana ni rin’wana ni le ka vanhu hi ku hambana ka vona. Avhareji ya ku kula ka min’wala yi kwalomu ka timilimitara tinharhu hi n’hweti. Min’wala leyi nga tsemetiwiki yi nga ha leha swinene. Hi ku ya hi The Guinness Book of World Records 1998, wanuna wa Muindiya u tshike min’wala ya yena ya voko ra ximatsi yi kula lerova hinkwayo a yi fika eka 612 wa tisentimitara hi ku leha. n’wala wakwe wa khudzu a wu lehe ku fika eka 139 wa tisentimitara.

Xivumbeko Xo Rharhangana

Loko u wu xiyisisa ro sungula, u nga ha ehleketa leswaku n’wala ko va xiphepherhele xin’nwe ntsena. Hikwalaho swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku min’wala yi ni swiphemu leswi vonakaka leswikulu swin’we ni swin’wana leswi nga kotekiki ku swi vona. A hi kambisiseni xivumbeko xa n’wala hi vukheta.

1. Nail plate. Leyi i ndhawu yo tiyela leyi hi ntolovelo hi yi vitanaka n’wala. Xiphepherhele lexi xa n’wala xi ni swiphemu swimbirhi, xa le henhla ni xa le hansi. Tisele ta swiphemu leswimbirhi ti hleriwe hi tindlela to hambana naswona ti kula hi ku hatlisa hi ndlela leyi nga faniki. Ndhawu leyi ya le henhla ya rhetela, leyi ya le hansi yi ni ti-crest leti fambisanaka ni ti-ridge leti nga eka vuandlalo bya n’wala. Munhu un’wana ni un’wana u ni ti-ridge ta yena leti nga faniki ni ta van’wana naswona leswi swi endla leswaku u kota ku va hambanisa.

2. Lunule. Lexi i xivumbeko xo basa lexi fanaka ni hafu ya n’weti lexi nga emasungulweni ya xiphepherhele xa n’wala. A hi tintiho hinkwato leti nga ni lunule leyi vonakaka. n’wala wu mila exiphen’wini xin’wana lexitsongo lexi nga ni tisele leti hanyaka leti nga emasungulweni ya xiphepherhele xa n’wala, lexi vitaniwaka matrix. Lexi i xiphemu xa nkoka xa n’wala. Lunule yi le makumu ka matrix ya n’wala naswona hikwalaho ka sweswo, i xiphemu lexi vonakaka xa n’wala lexi nga ni ngati. Xiphepherhele hinkwaxo xa n’wala xi vumbiwe hi tisele leti feke.

3. Ti-nail fold, ta le xikarhi ni ta le matlhelo. Leti i nhlonge leyi rhendzeleke xiphepherhele xa n’wala. Nhlonge leyi yi vuriwa nail fold hikwalaho ka leswi yi nga heleliki eka xiphepherhele xa n’wala kambe yi tlhelaka yi nghena ehansi ka wona ivi yi funengeta xiphepherhele xa n’wala lowu wa ha tumbulukaka. Swifunengeto leswi swa nhlonge swi sirheleta swi tlhela swi tiyisa tindhawu ta le matlhelo ta n’wala.

4. Eponychium. Leyi i nhlonge yo lala leyi nga emakumu ka masungulo ya xiphepherhele xa n’wala. Mikarhi yin’wana nhlonge leyi yi vuriwa cuticle.

5. Cuticle. Cuticle ya xiviri i xiengetelo xo lala lexi nga ehansi ka eponychium. I vamba leri nga hava muvala ra nhlonge yo sirhelela leri namarhelaka vuandlalo bya le hehla bya xiphepherhele xa n’wala.

6. Free edge. I xiphemu xa xiphepherhele xa n’wala lexi kulaka xi hundza makumu ya ritiho.

7. Hyponychium. Yi le hansi ka free edge ya n’wala, nhlonge leyi yi vumba xilemo lexi tiyeke lexi sirheletaka vuandlalo bya n’wala leswaku wu nga ngheniwi hi switsongwatsongwana.

Ntirho Wa Yona

Min’wala ya hina ya pfuna hi tindlela to hambana-hambana, hi xikombiso, ku tinwaya. Ya pfuna loko u vandla lamula, ku ntshunxa fundzu kumbe ku rholela swilo leswitsongo. Ku tlula kwalaho, min’wala ya tiyisa yi tlhela yi sirheleta makumu ya tintiho lama nyenyelaka ni ku hatla ma vaviseka.

Nchumu wun’wana lowu nga fanelangiki ku tekeriwa ehansi i nkoka wa vuxongi bya min’wala. Min’wala ya hina yi nga ha kombisa mikhuva leyinene—kumbe ya vusopfa—ya ku tibombisa. Yi ni xiphemu xa nkoka eka mikhuva ya miri leyi tolovelekeke, naswona loko yi hlayisiwa kahle, yi nga ha xongisa mavoko ya hina. Handle ka yona, hi nga nonon’hweriwa evuton’wini bya hina bya siku na siku, naswona mavoko ya hina ma nga ha languteka ma nga helelangi.

Ku Yi Hlayisa Kahle Swa Yi Tiyisa

Tanihi xiphemu xa miri wa hina lowu hlamarisaka, min’wala ya hina yi fanele yi hlayisiwa kahle. Loko u ri ni xiphiqo lexikulu xa min’wala, u fanele ku vonana ni dokodela wa wena. I ntiyiso leswaku emakumu ka tintiho ta wena u nga ha va u ri ni swikombiso swa vuvabyi. Ina, ku vuriwa leswaku mavabyi man’wana ma nga xiyiwa hi ku languta min’wala ya wena.

Xana ku dya ngopfu swakudya leswi nga ni khalisiyamu kumbe tivhitamini swi endla leswaku min’wala yi tiya? Loko a hlamula xivutiso lexi, Profesa Bo Forslind, muendli wa ndzavisiso wa timhaka ta min’wala wa Vandla ra Karolinska eStockholm, le Sweden, u byele Xalamuka! a ku: “A ku na vumbhoni lebyi seketelaka langutelo rolero. Ku kambisisiwa ka khalisiyamu eminwaleni leyi tolovelekeke ku kombisa ntsena vukona bya xiaki lexi.”

Hambiswiritano, lexi hakunene xi pfunaka leswaku min’wala ya wena yi tshama yi tiyile ni ku olova, i mati. Tanihi laha swi vuriweke ha kona eku sunguleni, min’wala yi na keratin. Swiaki leswi swa keratin swi lava mati leswaku swi olova. Profesa Forslind u hi nyika xikombiso: “Hambiloko xiphemu xa n’wala wa wena xi olova loko u wu tsemeta ro sungula, xipetlu xolexo xa n’wala xi ta tshoveka hi ku olova loko xi omile hi vusiku byin’we.” Mati ma endla leswaku min’wala ya wena yi tshama yi olova ni ku yi tiyisa. Kambe, xana mati lawa ma huma kwihi? Xiphepherhele xa n’wala xi tikomba xi tiyile, kambe mati ma swi kota ku nghena eka xona. Mati lama humaka eka vuandlalo bya n’wala ma tlhandlukela ehenhla eka vuandlalo bya xiphepherhele xa n’wala, laha ma humaka kona tanihi nkahelo. I yini lexi nga endliwaka ku sivela min’wala ya wena leswaku yi nga heleriwi hi mati ni ku tshama yi tiyile? Profesa Forslind u ri: “Ku yi tota mafurha siku na siku swa pfuna.”

Ku Khathalela Ku Kula Ni Vuxongi Bya Yona

Tanihi leswi ku kula ka min’wala ku sukelaka eka matrix, ku hlayisa ngopfu xiphemu lexi xa n’wala i swa nkoka. Ku khathalela ngopfu matrix hi ku yi tota mafurha swi nga pfuna xiphepherhele xa n’wala. Ku engetela kwalaho, ku chela nthonsi ra mafurha endzeni ka free edge ya min’wala na swona swa pfuna swinene, hikuva swi endla min’wala yi nga heleriwi hi mati.

Ndlela leyi u huthaka kumbe u yi tsemetaka ha yona min’wala ya wena ku nga endla leswaku yi va leyi tiyeke kumbe leyi nga tiyangiki. Ku ringanyetiwa leswaku loko u hutha min’wala ya wena, sungula hi le tlhelo kutani u ya exikarhi. Tsundzuka leswaku ku tsemeta tikhona hi ku ti hutha swi ta endla leswaku n’wala wu nga tiyi. Leswi swi ta endla leswaku n’wala wu lala, lexi ku nga xona xivumbeko xo biha ku tlula hinkwaswo, tanihi leswi ku nga riki na leswi wu tiyisaka ematlhelo. Eka min’wala yo koma leyi tiyeke, ku ringanyetiwa leswaku i swinene ku tshika min’wala yi kula ku fika eka 1,5 wa milimitara ematlhelo ivi u yi feyila ekusuhi ni ntila wa nhlonge leyi nga emakumu ka ritiho.

Vavasati van’wana va tsakela ku va ni min’wala yo lehanyana. Kambe emhakeni leyi hi rhandza ku va tsundzuxa. Min’wala yo leha ngopfu yi nga ha ku vangela mahlo swi nga fanelangi swin’we ni ku sivela mintirho yin’wana leyi tolovelekeke. Hikwalaho hlayisa langutelo lerinene malunghana ni ku leha ka min’wala ya wena. Loko u endla tano min’wala ya wena yi ta va mpfuno naswona yi ta tsakisa van’wana.

Vatshila va vula leswaku u nga tshuki u tsemeta min’wala ya wena hi xitirho lexi lotekeke ngopfu. Leswi swi nga ha endla leswaku ku onhaka hyponychium, ku nga nhlonge leyi nga ehansi ka free edge ya n’wala. Nhlonge leyi yi endla xifunengeto xo tiyela lexi sirheletaka n’wala lowu nga ehansi ka yona. Loko ndhawu leyi yo vaviseka, n’wala wu nga ha kwamuka eka vuandlalo bya wona ivi wu ngheniwa hi switsongwatsongwana. Loko u lava ku basisa endzeni ka n’wala, tirhisa burachi yo olova.

Min’wala yo tiyela naswona leyinene ko va mhaka ya ku velekiwa na yona. Hi xona xivangelo lexi endlaka leswaku vanhu van’wana va ri ni min’wala yo tiyela ni leyi olovaka, loko hi tlhelo van’wana va va ni min’wala yo oma leyi petlukaka. Ku nga khathariseki leswaku xiyimo xa min’wala ya wena xi njhani, u nga antswisa ku languteka ka yona hi ku yi khathalela nkarhi na nkarhi. Ina, ku twisisa xivumbeko xa min’wala ya wena, matirhelo ya yona, swi ku endla leswaku u va ni vutshila byo yi hlayisa kahle. Ku tirhisa rungula leri hi vutlharhi swi ta vuyerisa.

Hakunene min’wala i xiphemu lexi hlamarisaka xa miri wa munhu. Xivumbeko ni matirhelo ya yona swi nyikela vumbhoni bya leswaku ku ni munhu wa vutlharhi la yi endleke. Hosi Davhida wa minkarhi ya khale hi ku titsongahata u phofule ku tlangela ka yena Muvumbi wakwe, tanihi laha swi tsariweke ha kona eka Pisalema 139:14: “Nḍa ku nkhensa hikwalaho ka mahlori ya šivumbeko ša mina. Mitiro ya wena ya hlamarisa, moya wa mina wa ŝi tiv̌a ŝinene ngopfu.”

[Diagram on page 15]

(For fully formatted text, see publication)

1. “Nail plate”;

2. “lunule”;

3. “ti-nail fold,” ta le matlhelo ni le xikarhi;

4. “eponychium”;

5. “cuticle”;

6. “free edge”;

7. “hyponychium”;

8. “matrix”;

9. “nail bed”