Leswi Vakhathaleri Va Nga Swi Endlaka

MARGARET, mutivi wa swa vutshunguri wa le Australia la pfuneke vavabyi lava nga ni Alzheimer ni vakhathaleri va vona ku ringana malembe yo tala u ri: “Minkarhi hinkwayo ndzi hlamarisiwe hi ndlela leyi [vanhu] va hambaneke ha yona eka vuswikoti bya vona byo langutana ni vuvabyi lebyi.” U ye emahlweni a ku: “Mindyangu yin’wana yi kota ku langutana ni swiyimo swo tika ngopfu, kasi yin’wana yi tsandzeka ku langutana ni xiyimo endzhaku ka loko munhu a kombise ku cincanyana ko karhi ka vumunhu byakwe.”—U tshahiwe ebukwini leyi nge When I Grow Too Old to Dream.

I yini lexi endlaka leswaku ku va ni ku hambana? Mhaka yin’wana ku nga ha va ku ri ntikelo wa vuxaka lebyi a byi ri kona loko vuvabyi byi nga si sungula. Mindyangu leyi nga ni vun’we ni ku rhandzana, swi nga yi olovela ku langutana na byona. Kutani loko munhu la nga ni vuvabyi bya Alzheimer (AD) a khathaleriwa kahle, vuvabyi byi nga ha lawuleka hi ku olova.

Ku nga khathariseki ku lahlekeriwa hi vuswikoti bya ku anakanya, hakanyingi vavabyi va ni ntirhisano loko va kombisiwa rirhandzu ni nkhathalelo kukondza va fika eka swiyenge swo hetelela swa vuvabyi lebyi. Phepha ra switsundzuxo leri nge Communication, leri humesiweke hi Vandla ra Vuvabyi bya Alzheimer ra le London, ri ri: “Ku tirhisa marito a hi yona ntsena ndlela ya ku vulavurisana.” Ndlela ya ku vulavurisana leyi nga katsiki ku bula leyi nga ya nkoka eka vakhathaleri yi katsa ku kombisa rirhandzu, ku languta munhu hi ndlela ya xinghana ni ku vulavula hi rito lerinene. Nchumu wun’wana lowu nga wa nkoka i ku languta munhu exikandzeni swin’we ni ku vulavula hi ndlela leyi twisisekaka, ni ku nga cinca-cinci mavulavulelo ni ku vitana muvabyi hi vito rakwe nkarhi na nkarhi.

Kathy la boxiweke exihlokweni xo sungula u ri: “Ku vulavurisana ni murhandziwa wa wena a ko va mhaka leyi faneleke ntsena, kambe i ka risima. Entiyisweni, rirhandzu ni nkhathalelo wa xiviri, ku vulavula hi rito lerinene ni vukona bya wena hi xiviri, hinkwaswo swilo leswi swi tisa nsirhelelo ni ku tiyisa nhlana eka murhandziwa wa wena.” Vandla ra Vuvabyi bya Alzheimer ra le London ri swi katsakanya hi ku vula marito lawa: “Rirhandzu ri nga endla leswaku mi va nyandza yin’we, ngopfu-ngopfu loko ku vulavurisana swi nga ha olovi. Ku khoma voko ra munhu yoloye, ku va angarha hi voko loko mi tshamile, ku vulavula na vona hi rito leri faneleke kumbe ku va vukarha, hinkwato leti i tindlela leti u nga kombisaka ha tona leswaku wa ha va khathalela.”

Laha ku nga ni ku rhandzana, hakanyingi mukhathaleri ni muvabyi va tiphina hi mafenya hambiloko va endlelana swihoxo. Hi xikombiso, nuna un’wana u tsundzuka ndlela leyi nsati wakwe la hlanganeke nhloko a andlaleleke mubedo ha yona kambe hi xihoxo a nghenisa nkumba exikarhi ka malakani. Va vone xihoxo lexi loko va ya eku etleleni vusiku byebyo. Nsati u te: “Oho murhandziwa! Ndzi endle miharihari.” Havambirhi va lo fa hi ku hleka.

Endla Vutomi Byi Olova

Vavabyi lava nga ni AD va tiphina loko va ri endhawini leyi va yi toloveleke. Va lava ku endlisiwa nchumu lowu va toloveleke ku wu endla siku na siku. Hikwalaho ka xikongomelo lexi, ku va ni khalendara leyikulu leyi nga ni minkarhi leyi vekiweke leyi funghiweke kahle swa pfuna swinene. Dok. Gerry Bennett wa hlamusela: “Ku rhurisa munhu endhawini leyi a yi toloveleke, ku nga ha va ni vuyelo byo chavisa. Ku tshama endhawini leyi a yi toloveleke i swa risima eka munhu la hlanganeke nhloko.”

Loko vuvabyi byi ri karhi byi kula, vavabyi lava nga ni AD swa va tikela ku landzela swiletelo. Swiletelo swi fanele swi nyikeriwa hi ndlela yo olova leyi twisisekaka. Hi xikombiso, ku byela muvabyi leswaku u fanele a ambala ku nga ha va mhaka yo tika swinene. Ku nga ha laveka leswaku swiambalo swi vekiwa hi nxaxamelo wa swona naswona muvabyi a nga ha lava ku pfuniwa leswaku a kota ku ambala xiambalo ha xin’we-xin’we.

Nkoka Wa Ku Va Ni Migingiriko

Vavabyi van’wana lava nga ni AD va yinga-yinga kumbe va suka emakaya ya vona ivi va lahleka. Ku famba-famba i muxaka lowunene wa vutiolori eka muvabyi naswona swi nga pfuna ku hunguta ntshikilelo ni ku pfuna munhu a va ni vurhongo lebyinene. Hambiswiritano, ku fambela ekule ni le kaya swi nga ha va ni khombo. Buku leyi nge Alzheimer’s—Caring for Your Loved One, Caring for Yourself ya hlamusela: “Loko murhandziwa wa wena a lahleka, u langutane ni xiyimo xa xihatla lexi nga vangaka khombo hi ku olova. U fanele u tsundzuka marito lawa, u nga chuhi. . . . Mavandla lama lavaka vanhu lava lahlekeke ma lava nhlamuselo ya munhu loyi ma n’wi lavaka. Vana ni swifaniso swa sweswinyana swa muvala swa munhu yoloye ekaya.”a

Hi hala tlhelo, vavabyi van’wana va nga ha tsana ivi va lava ntsena ku tshama ehansi siku hinkwaro. Ringeta ku va pfuna ku endla leswi hinkwenu mi nga ta swi tsakela. Yimbelelani swin’we, yimbelelani hi miloti kumbe ku tlanga xichayachayana xa vuyimbeleri. Van’wana va tsakela ku phokotela, ku tiolola kumbe ku cinela vuyimbeleri lebyi va byi rhandzaka. Dok. Carmel Sheridan wa hlamusela: “Ku tihungasa loku humelelaka eka vanhu lava nga ni A.D. hakanyingi hi loku katsaka vuyimbeleri. Hakanyingi mindyangu yi vula leswaku endzhaku ka loko [swilo] swin’wana swa nkoka ku ri khale va swi rivele, maxaka ya vona ma tsakela tinsimu ta khale leti tolovelekeke.”

“A Ndzi Lava Ku Swi Endla”

Wansati un’wana eAfrika Dzonga loyi nuna wakwe a ri eka swiyenge swo hetelela swa AD, a tsakela ku heta siku rin’wana ni rin’wana a ri na yena emutini wa vadyuhari. Hambiswiritano, swirho swa ndyangu leswi hanyeke kahle a swi n’wi sandza hikwalaho ko endla leswi. Kumbexana, eka vona a swi tikomba onge a tidyela nkarhi, hikuva nuna wakwe a swi tikomba onge a nga n’wi xiyi naswona a nga n’wi vulavurisi. Endzhaku ka rifu rakwe nsati loyi u te: “Hambiswiritano, a ndzi lava ku tshama na yena. Vaongori a va khomekile swinene, hikwalaho loko a tithyakisa, a ndzi n’wi hlambisa ivi ndzi n’wi ambexa swiambalo swin’wana. A ndzi swi tsakela—a ndzi lava ku swi endla. Siku rin’wana u tivavise nenge loko ndzi ri karhi ndzi n’wi fambisa hi xitulu xa swigulana. Ndzi n’wi vutisile, ‘Xana wa vava?’ kutani u hlamule a ku, ‘Ina!’ Kutani ndzi swi xiyile leswaku wa ha ri ni mintlhaveko naswona wa swi kota ku vulavula.”

Hambi ku ri eka swiyimo leswi eka swona a ku nga ri na vuxaka lebyinene bya ndyangu ku nga si sungula AD, vakhathaleri a va swi kota ku langutana na byona.b Ku tiva ntsena leswaku leswi va swi endlaka i swinene naswona swi tsakisa Xikwembu, swi va tisela ku eneriseka lokukulu. Bibele yi ri, “U šišima nkulukumba,” nakambe yi ri, “U nga monyi mana wa wena loko a dyuharile.” (Levhitika 19:32; Swivuriso 23:22) Ku tlula kwalaho, Vakreste va lerisiwa: “Loko noni yo karhi yi ri ni vana kumbe vatukulu, vona a va rhange va dyondza ku hanya hi ku tinyiketela loku nga ni vukwembu endyangwini wa vona naswona va hakela ndziho lowu faneleke eka vatswari va vona ni vakokwa wa vona, hikuva leswi swa amukeleka emahlweni ka Xikwembu. Hakunene, loko munhu a nga va wundli lava nga va ka vona, ngopfu-ngopfu lava nga swirho swa ndyangu wakwe, u landzule ripfumelo naswona u bihe ngopfu ku tlula munhu la nga riki na ripfumelo.”—1 Timotiya 5:4, 8.

Hi mpfuno wa Xikwembu, vakhathaleri vo tala va swi kotile ku endla ntirho wa risima eku khathaleleni ka maxaka ya vona lama vabyaka, ku katsa ni lava nga ni vuvabyi bya Alzheimer.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Box on page 19]

Vuvabyi Bya Alzheimer Ni Vutshunguri Bya Kona

HAMBILESWI ku nga ni mirhi ya 200 leyi swi nga ha endlekaka leswaku yi tshungula vuvabyi bya Alzheimer (AD) leyi sweswi yi nga eku kamberiweni, murhi wa AD a wu si kumeka. Ku vuriwa leswaku mirhi yin’wana yi hunguta ku lahlekeriwa hi mianakanyo nkarhinyana loko vuvabyi bya AD bya ha ri eka swiyenge swa byona swo sungula kumbe ku nonokisa vuvabyi eka vavabyi van’wana. Hambiswiritano, xitsundzuxo xa laveka hikuva mirhi leyi a yi tirhi eka vavabyi hinkwavo naswona yin’wana yi nga vanga khombo. Hambiswiritano, mirhi yin’wana yi tirhisiwa ku tshungula vuvabyi lebyi hakanyingi byi fambisanaka ni AD, byo tanihi ntshikilelo, gome ni nkelunkelu. Hi ku tihlanganisa ni dokodela wa muvabyi, ndyangu wun’wana ni wun’wana wu nga ha kambisisa mimpfuno ni makhombo ya vutshunguri emahlweni ka ku endla xiboho.

[Box on page 19]

Ndlela Leyi Vaendzi Va Nga Pfunaka Ha Yona

HIKWALAHO ka mianakanyo leyi tsaneke, lava nga ni vuvabyi bya Alzheimer (AD) hakanyingi a va swi koti ku bula hi vuenti malunghana ni swiendlakalo swa sweswinyana. Hambiswiritano, ku vulavula hi swilo swa nkarhi lowu hundzeke swa va olovela. Swilo leswi tshamaka nkarhi wo leha emianakanyweni swi nga ha tshama nkarhinyana emianakanyweni, ngopfu-ngopfu eka swiyenge swo sungula swa vuvabyi. Vavabyi vo tala lava nga ni AD va tsakela ku hlamusela swilo leswi humeleleke khale. Hikwalaho va kombele leswaku va ku chumbutela mintokoto ya vona leyi tsakisaka, hambiloko va tshame va ku byela yona ko tala. Xisweswo u ta va u hoxa xandla eka ntsako wa muvabyi. Hi nkarhi lowu fanaka, u ta va u nyika mukhathaleri wa nkarhi hinkwawo nkarhi wo wisa lowu phyuphyisaka. Entiyisweni, ku tinyiketela ku khathalela muvabyi ku ringana nkarhi wo karhi, kumbexana siku hinkwaro, swi nga n’wi pfuna ngopfu mukhathaleri wa nkarhi hinkwawo leswaku a phyuphya.

[Box on page 20]

Ku Langutana Ni Ku Tipfuna

HAMBILESWI ku tipfuna “swi tikombaka swi nga tshunguleki,” ku vula phepha ra switsundzuxo leri nge Incontinence, “ku ni swilo leswi nga endliwaka leswaku ku antswisiwa xiphiqo hi ku kongoma kumbe ku hunguta ntshikilelo lowu vangiwaka hi xona.” Tsundzuka leswaku muvabyi a nge tipfuni nkarhi hinkwawo; swi nga ha endleka leswaku a a pfilunganyekile kumbe a swi n’wi tikela ku hatla a fika exihambukelweni. Ku tlula kwalaho, muvabyi a nga ha va a karhatiwa hi vuvabyi lebyi tshungulekaka lebyi vangaka ku tiphuna ka nkarhinyana, hikwalaho swi nga ha lava leswaku mi n’wi yisa eka dokodela.

Ku nga khathariseki leswaku ku vangiwa hi yini, ku tipfuna swi nga ha olova ku langutana na kona loko muvabyi a ambala swiambalo leswi olovaka ku swi ambala ni ku swi hluvula swin’we ni swiambalo leswi hi ku hlawuleka swi endleriweke swiyimo swo karhi. Nakambe swi nga ha ku pfuna loko u n’wi andlalela swisirhelelo emubedweni ni le switulwini. Papalata ku n’wi vavisa nhlonge ni ku n’wi pfatlanya hi ku sivela pulasitiki leswaku yi nga khumbani ni nhlonge ya yena. Nakambe hlambisa muvabyi a basa hi mati yo kufumela lama nga ni xisibi, ivi u n’wi sula a oma u nga si n’wi ambexa. Susa swihingakanyo leswi nga sivelaka muvabyi leswaku a kota ku ya exihambukelweni hi ku hatlisa naswona a nga vaviseki. Swi nga ha pfuna ku tshika rivoni ri nga timiwanga vusiku hinkwabyo leswaku a ta kota ku vona ndlela. Swi nga ha endleka leswaku muvabyi a heleriwa hi matimba eka xiyimo lexi, nsimbi yo khomelela eka yona leyi vekeriweke kahle yi ta endla leswaku ku ya exihambukelweni swi nga n’wi chavisi.

Vandla ra Vuvabyi bya Alzheimer ra le London ri ringanyeta leswaku “loko wo va ni misavu, swi nga ha ku hungutela ntshikilelo.” Xana mukhathaleri a nga langutana njhani ni swiphiqo leswi? Mukhathaleri un’wana la nga ni ntokoto u ri: “Ku lehisa mbilu, ku rhula, musa ni ku anakanyela swi ta pfuna muvabyi leswaku a khathalela ku tixixima kakwe minkarhi hinkwayo, a nga chavisiwi hi ku khomiwa hi tingana.”

[Box on page 21]

Xana Muvabyi U Fanele A Rhurhisiwa?

LEXI vavisaka, xiyimo lexi nyanyaka ku biha xa vanhu lava nga ni vuvabyi bya Alzheimer (AD) xi nga vanga leswaku va susiwa emitini ya vona va yisiwa emutini wa xaka kumbe va yisiwa emutini wa vadyuhari. Hambiswiritano, emahlweni ko endla xiboho xo rhurhisa muvabyi endhawini leyi a yi toloveleke, ku ni timhaka tin’wana ta nkoka leti faneleke ti tekeriwa enhlokweni.

A nga ha titwa a lahlekile ngopfu hikwalaho ka ku rhurhisiwa. Dok. Gerry Bennett u nyika xikombiso hi muvabyi loyi a a tala ku tsendzeleka naswona minkarhi yin’wana a a lahleka. Kambe a a swi kota ku titshamela swakwe. Hambiswiritano, ndyangu wa ka vona wu anakanye leswaku u fanele a rhurhiseriwa endlwini leyi nga ekusuhi na vona leswaku va ta kota ku n’wi khathalela.

Dok. Bennett wa hlamusela: “Khombo ra kona, a nga kalanga a teka ndhawu leyintshwa tanihi kaya. . . . Lexi vavisaka a nga kalanga a yi tolovela ndhawu leyintshwa, naswona swi vange leswaku a lava ngopfu ku khathaleriwa hikuva a a nga ha koti ku tiendlela nchumu endhawini yakwe leyintshwa. Xitanga xa kona a a nga xi tolovelanga, naswona a a nga yi tsundzuki ndlela leyintshwa ya ku ya exihambukelweni, hikwalaho u sungule ku tipfuna. Swikongomelo leswi endliweke hi nsusumeto lowunene swi hundzuke khombo ra munhu hi xiyexe naswona vuyelo bya kona swi bohe leswaku a yisiwa endhawini ya vuhlayiselo.”—Alzheimer’s Disease and Other Confusional States.

Hambiswiritano, ku vuriwa yini loko swi boha leswaku muvabyi a rhurhiseriwa endhawini yo hlayisa vadyuhari? Entiyisweni lexi a hi xiboho xo olova. Entiyisweni, xi tekiwa tanihi xin’wana xa swiboho “leswi vangaka ku titwa nandzu” lexi vakhathaleri va langutanaka na xona, hakanyingi xi endla leswaku va tivona onge va tsandzekile naswona va cukumete varhandziwa va vona.

Muongori un’wana la nga ni ntokoto eku khathaleleni ka vavabyi lava nga ni AD u ri: “Lowu i mukhuva lowu tolovelekeke kambe lowu nga fanelangiki wa ku tivona nandzu.” Ha yini? Muongori wa hlamula: “Hikuva ku khathalela [muvabyi] ni vuhlayiseki byakwe i ndlela ya risima ya ku kombisa ku anakanyela.” Dokodela Oliver na Dokodela Bock va ri: “Xiboho lexi ku hlakateke mintlhaveko ni leswi vuvabyi byi nyanyeke ku biha ku fika laha swi tikaka ku khathalela muvabyi ekaya, a swi olovi ku xi endla.” Hambiswiritano, endzhaku ka loko va kambisise timhaka hinkwato hi ku ya hi xiyimo xa tona, vakhathaleri van’wana va nga gimeta hi ku vona swi fanerile “ku yisa muvabyi emutini wa vadyuhari . . . hikuva swi pfuna mudyuhari.”—Coping With Alzheimer’s: A Caregiver’s Emotional Survival Guide.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Pfuna muvabyi a tiva leswi humelelaka endhawini leyi a tshamaka eka yona ni ku tiva swiendlakalo leswi nga enkarhini