Ku Seketela La Khathalelaka Muvabyi—Ndlela Leyi Van’wana Va Nga Pfunaka Ha Yona

“MINA na Lawrie hi ni malembe ya 55 hi tekanile—i nkarhi wo leha—mawaku malembe yo tsakisa! Loko a ndzi swi kotile ku n’wi hlayisa ekaya, a ndzi ta va ndzi n’wi hlayisile. Kambe rihanyo ra mina ri sungule ku tsana. Eku heteleleni, ndzi boheke ku endla malunghiselelo ya leswaku a ya ekaya ra vadyuhari. Ku vaviseka ka mintlhaveko loko ndzi hlamusela mhaka leyi i kukulu ngopfu. Ndza n’wi rhandza ni ku n’wi xixima swinene naswona ndzi n’wi endzela hilaha ndzi nga kotaka hakona. A ndza ha koti ku endla nchumu.”—Anna, wansati wa malembe ya 78 hi vukhale loyi ku tlula 10 wa malembe a khathaleleke nuna wa yena loyi a ri ni vuvabyi bya Alzheimer naswona loyi malembe ya 40 lama hundzeke a khathaleleke n’wana wa vona wa xisati loyi a ri ni Down’s syndrome.a

Mhaka ya Anna yi tolovelekile. Nkambisiso le British Isles wu paluxe leswaku “eka mintlawa ya vanhu va malembe yo karhi hi vukhale (ya va-40 na va-50) kwalomu ka un’we eka vavasati vambirhi i mukhathaleri.” Hilaha ku hlamuseriweke hakona eku sunguleni, ku pfilunganyeka ka mintlhaveko ni swiphiqo leswi vakhathaleri va langutanaka na swona minkarhi yin’wana swi nga ha vonaka swi nga tiyiseleleki.

“Ndzi ehleketa leswaku kwalomu ka 50% wa vakhathaleri va va ni gome eka lembe ro sungula ro khathalela,” ku vula Dok. Fredrick Sherman, wa American Geriatrics Society. Eka vanhu lava dyuhaleke vo kota Anna, lava matimba ya vona ma hungutekaka ni rihanyo ra vona ri tsanaka swi nga endla xiyimo xi tika swinene ku langutana na xona.

Leswaku hi pfuna vakhathaleri va kota ku langutana ni vutihlamuleri bya vona, hi fanele hi xalamukela swilaveko swa vona. Swilaveko swoleswo hi swihi, naswona hi nga va pfuna njhani eka swona?

Vakhathaleri Va Fanele Va Vulavula

“A ndzi lava ku tirhula ndzhwalo,” ku vule wansati un’wana la pfuneteke ku khathalela munghana wa yena la faka. Hilaha swi kombisiweke hakona exihlokweni lexi hundzeke, hakanyingi swa olova ku langutana ni swiphiqo ni ku lwisana na swona loko u vulavula ha swona ni munghana la twisisaka. Vakhathaleri vo tala lava titwaka va phasiwile hi swiyimo swa vona va kuma leswaku ku vulavula hi xiyimo xa vona swa va pfuna ku hlamusela mintlhaveko ya vona ni ku susa ntshikilelo lowu tlhandlekelaneke.

“Ndzi swi tlangerile loko vanghana va swi xiyile leswaku havambirhi ka hina a hi lava nseketelo,” ku tsundzuka Jeanny mayelana ni nkarhi lowu a a khathalela nuna wa yena. U hlamusela leswaku lava khathalelaka va lava xikhutazo naswona minkarhi yin’wana va lava loyi a nga va nyikaka ndleve. Hjalmar, loyi a pfuneteke eku khathaleleni ka sivara wa yena la vabyaka, wa pfumela: “A ndzi lava munhu la nga yingisaka hi ta ku chava ka mina ni swiphiqo swa mina naswona a twisisa ndlela leyi a ndzi titwa ha yona.” Malunghana ni munghana wa le kusuhi, Hjalmar wa engetela: “A swi tsakisa swinene ku n’wi endzela, hambi hafu ya awara ntsena. A a ndzi yingisela. A a khathala hakunene. A ndzi titwa ndzi phyuphyile endzhaku ka sweswo.”

Vakhathaleri va nga kuma xikhutazo lexikulu eka muyingisi la twisisaka. “Munhu . . . a a hatlise ku twa, a hlwela ku vulavula,” Bibele ya tsundzuxa hi vutlhari. (Yakobo 1:19) Xiviko lexi humaka eka The Journals of Gerontology xi paluxe leswaku “ku tiva ntsena leswaku nseketelo wu kona hakanyingi hi swona ntsena swi lavekaka ku va chavelela.”

Kambe, handle ka munhu la va nyikaka ndleve ni nseketelo lowunene, xana i yini xin’wana lexi vakhathaleri va xi lavaka?

Ku Nyikela Mpfuno Wa Xiviri

“Muvabyi ni ndyangu wa yena va pfuneka eka matshalatshala wahi ni wahi yo va kombisa rirhandzu ni xikhutazo,” ku vule Dok. Ernest Rosenbaum. Xo sungula, “rirhandzu ni xikhutazo” xo tano swi nga kombisiwa hi nkarhi lowu munhu a endzeke, hi nkarhi lowu munhu a baka riqingho, kumbe hi xipapilana xo koma (kumbexana xi fambisana ni swiluva kumbe nyiko yin’wana).

“A swi chavelela loko vanghana va hina va hi endzela swa xinkarhana,” ku tsundzuka Sue hi nseketelo lowu ndyangu wa ka vona wu wu kumeke loko tata wa yena a ri karhi a vabyela ku fa a ri ni vuvabyi bya Hodgkin. U ya emahlweni: “Un’wana wa vanghana va mina u hlamule riqingho ni ku pfuna hi ku hi hlantswela ni ku hi ololela swiambalo hinkwerhu ka hina.”

Ku seketela vakhathaleri ku nga katsa mpfuno lowu kongomeke, lowu vonakaka. Elsa wa tsundzuka: “Ndzi swi kume swi pfuna loko vanghana va nyikela mpfuno lowu tirhaka. A va nga vuli ntsena va ku: ‘Loko xi ri kona lexi ndzi nga xi endlaka, ndzi tivise.’ Ematshan’weni ya sweswo, va te: ‘Ndzi ya exitolo. Xana ndzi nga ku vuyela na yini?’ ‘Xana ndzi nga khathalela ntanga wa wena?’ ‘Ndzi nga tshama ni muvabyi ndzi n’wi hlayela.’ Xin’wana lexi hi xi kumeke xi pfuna a ku ri ku endla lunghiselelo ra leswaku vaendzi va famba va tsale marungula ebukwini loko munghana wa mina la vabyaka a karhele kumbe a etlele. Sweswo swi hi tisele ntsako lowukulu hinkwerhu.”

Ku nyikela mpfuno lowu kongomeke ku nga katsa mintirho yihi na yihi yo hlayanyana. Rose wa hlamusela: “Ndzi tlangele ku pfuniwa ku lunghisa mibedo, ku tsalela muvabyi mapapila, ku amukela vaendzi va muvabyi, ku n’wi kumela mirhi, ku hlantswa ni ku lunghisa misisi ya yena ni ku hlantswa swibye.” Va ndyangu ni vanghana na vona va nga pfuna vakhathaleri hi ku cincana ku lunghiselela swakudya.

Laha swi faneleke, swi nga ha va swinene ku pfuna hi tindlela leti faneleke ta vuongori. Hi xikombiso, mukhathaleri a nga ha lava mpfuno wa ku dyisa muvabyi ni ku n’wi hlambisa.

Swirho swa ndyangu ni vanghana lava ehleketelelaka va nga ha nyikela mpfuno lowu tirhaka loko vuvabyi bya ha ku sungula, kambe ku vuriwa yini hi loko vuvabyi byi teka nkarhi wo leha? Hi ku khomeka hi swiyimiso swa hina, hi ku olova hi nga ha honisa ntshikilelo lowu yaka emahlweni—naswona kumbexana lowu engetelekaka—lowu vakhathaleri va langutanaka na wona. Wa nga vona ndlela leyi swi nga tisaka gome ha yona loko nseketelo lowu lavekaka swinene wu sungula ku hela!

Loko sweswo swi humelela, swi nga ha va swinene leswaku mukhathaleri a endla nhlangano wa va ndyangu leswaku ku kaneriwa ndlela leyi muvabyi a nga ta khathaleriwa ha yona. Hakanyingi swa koteka ku kombela mpfuno wa vanghana ni maxaka lama kombiseke ku navela ku pfuna. Leswi hi leswi Sue ni ndyangu wa ka vona va swi endleke. Wa hlamusela: “Loko ku va ni swilaveko, hi tsundzuke lava tinyikeleke leswaku va ta pfuna ivi hi va bela riqingho. A hi titwa hi ntshunxekile ku va kombela va ta hi pfuna.”

Va Nyikeni Nkarhi Wo Wisa

Buku leyi nge The 36-Hour Day, yi ri: “I swa nkoka swinene eka wena [mukhathaleri] ni le ka [muvabyi wa wena]—leswaku nkarhi na nkarhi u kuma nkarhi wo ‘wisa’ eku khathaleleni muvabyi loyi u n’wi langutelaka siku hinkwaro. . . . Ku wisa eku khathaleleni [muvabyi], i xin’wana xa swilo swa nkoka swinene leswi u nga swi endlaka leswaku u kota ku ya emahlweni u khathalela munhu.” Xana vakhathaleri va pfumela?

“Swi tano hakunene,” ku hlamula Maria loyi a pfuneteke ku khathalela munghana wa le kusuhi loyi a a dlayiwa hi khensa. “Nkarhi na nkarhi, a ndzi lava ‘ku wisisiwanyana’ ivi un’wana a n’wi khathalela swa xinkarhana.” Joan, loyi a khathalelaka nuna wa yena la nga ni vuvabyi bya Alzheimer, u na mavonelo lama fanaka. U ri: “Xin’wana xa swilaveko swa hina leswikulu i ku va ni nkarhi wa ku wisa nkarhi na nkarhi.”

Kambe, xana va nga wu kumisa ku yini nkarhi wa ku wisa eka ntshikilelo wa vutihlamuleri bya vona? Jennifer, loyi a pfuneteke ku khathalela vatswari va yena lava dyuhaleke, u kombisa ndlela leyi a a kuma ku wisa ha yona: “Munghana wa ndyangu wa ka hina minkarhi yin’wana a a khathalela manana siku hinkwaro leswaku a hi wisisa.”

U nga ha swi kota ku wisisa mukhathaleri hi ku tinyikela ku famba ni muvabyi swa xinkarhana, loko swi koteka ku endla tano. Joan u ri: “Ndzi swi kuma swi phyuphyisa loko un’wana a famba ni nuna wa mina leswaku ndzi sala ndzi ri ndzexe nkarhinyana wo karhi.” Hi hala tlhelo, u nga ha swi kota ku heta nkarhi ni muvabyi ekaya ra yena. Hambi u tirhisa ndlela yihi na yihi, nyika loyi a khathalelaka nkarhi wa ku wisa lowu a wu lavaka swinene.

Kambe, tsundzuka leswaku a hi minkarhi hinkwayo swi olovelaka vakhathaleri ku wisa. Va nga ha tivona nandzu hikwalaho ko va va sukela varhandziwa va vona. “A swi olovi ku suka eka xiyimo lexi ivi u tihungasa kumbe u wisa,” ku pfumela Hjalmar. “A ndzi titwa ndzi lava ku tshama kwalaho nkarhi hinkwawo.” Kambe u tikume a wisisa mianakanyo swinene loko sivara wa yena a lava nyingiso wutsongo. Van’wana va endle malunghiselelo ya leswaku varhandziwa va vona va khathaleriwa tiawara ti nga ri tingani etindhawini leti khathalelaka vanhu lavakulu ninhlikanhi.

Makumu Ya Vuvabyi Hinkwabyo

Kahle-kahle, ku khathalela murhandziwa la vabyaka swinene i vutihlamuleri lebyikulu. Hambiswiritano, ku khathalela munhu loyi u n’wi rhandzaka swi nga vuyerisa ni ku tlhela swi enerisa. Vakambisisi swin’we ni vakhathaleri va boxa ku tiyisiwa ka vuxaka bya ndyangu ni bya vanghana. Handle ko kanakana, vakhathaleri va dyondza timfanelo ni vuswikoti lebyintshwa. Vo tala va tokota hambi ku ri vuyelo bya moya.

Xa nkoka swinene, Bibele yi kombisa leswaku Yehovha ni N’wana wa yena, Yesu Kreste, i vakhathaleri lava nga ni ntwela-vusiwana swinene. Vuprofeta bya Bibele bya hi tiyisekisa leswaku makumu ya mavabyi hinkwawo, ku xaniseka ni rifu ma le kusuhi swinene. Ku nga ri khale, Muvumbi wa vanhu la khathalelaka u ta hakela vaaki lavo lulama va laha misaveni hi vutomi lebyi nga heriki emisaveni leyi nga ni rihanyo lerinene hilaha ku heleleke—leyi eka yona ku nga ta ka “ku nga v̌i na munhu l’a akeke Yerusalem l’a nga ta ku: nḍa v̌abya!”—Esaya 33:24; Nhlavutelo 21:4.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 11]

Ku tsaka ka munhu la vabyaka ku titshege hi ku kongoma hi ku tsaka ka wena mukhathaleri

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 12]

Nseketelo wa vanghana lavanene wu ta ku pfuna ku langutana ni minkarhi leyi yo tika

[Bokisi leri nga eka tluka 12]

Ku Khathalela Swi Nga Vuyerisa

‘SWI nga vuyerisa?’ van’wana va nga ha tivutisa. ‘Swi nga vuyerisa hi ndlela yihi?’ Hi kombela u xiya leswi vakhathaleri lava landzelaka va swi byeleke Xalamuka!:

“Ku tshika swilo swa wena n’wini ni leswi u swi navelaka a swi vuli ntsako wutsongo. ‘Ku nyika i nkateko lowu tlulaka ku nyikiwa.’ (Mintirho 20:35) U nga eneriseka swinene hi ku khathalela munhu loyi u n’wi rhandzaka.”—Joan.

“A swi ndzi tsakisa swinene leswi a ndzi kota ku pfuna makwerhu wa mina wa xisati na sivara wa mina enkarhini wa xilaveko—naswona va ri hava ndlela yo ndzi hakela. Swi hi endle hi tshinelelana. Ndza tshemba leswaku siku rin’wana ndzi ta tirhisa ntokoto lowu ndzi wu kumeke ku pfuna un’wana la nga exiyin’weni lexi fanaka.”—Hjalmar.

“Hilaha ndzi byeleke munghana wa mina la vabyaka Betty ko tala, ndzi amukele swo tala ku tlula leswi ndzi nyikeleke swona. Ndzi dyondze ku va ni ntwela-vusiwana ni ku lehisa mbilu. Ndzi dyondze leswaku swa koteka ku hlayisa langutelo lerinene ehansi ka swiyimo swo nonon’hwa swinene.”—Elsa.

“Ndzi ve munhu la tiyeke emoyeni. Ndzi sungule ku swi tiva hilaha ku teleke leswi swi nga xiswona ku titshega hi Yehovha Xikwembu siku na siku ni leswaku a enerisa swilaveko swa mina.”—Jeanny.

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

Loko U Endzela Mukhathaleri

• Yingisa hi ntwela-vusiwana

• N’wi bumabumele swi huma embilwini

• N’wi pfune hi ku kongoma

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Seketela vakhathaleri hi ku ya va xavela swilo ni ku va swekela, kumbe hi ku va pfuna ku khathalela muvabyi