Ntlhontlho Wa Ku Khathalela Muvabyi

“MINKARHI yin’wana a ndzi navela ku balekela xiyimo lexi. Kambe a a lava ngopfu leswaku ndzi va na yena. Minkarhi yin’wana ndzi titwe ndzi ri ni xivundza swinene.”—Jeanny, la hlayiseke nuna wakwe wa malembe ya 29 hi vukhale ku ringana 18 wa tin’hweti kukondza a dlayiwa hi tshumba ra le byongweni.a

“Ku ni minkarhi leyi ndzi titwaka ndzi karhatekile hi Manana, ivi na mina ndzi karhateka hikwalaho ka swiendlo swa mina. Ndzi tivona ndzi ri mutsandzeki loko ndzi nga swi koti ku langutana ni xiyimo lexi.”—Rose, la nga ni malembe ya 59, la khathaleleke mana wakwe wa malembe ya 90 hi vukhale, leyi a a tshama a etlele.

Mahungu ya vuvabyi lebyi dlayaka kumbe lebyi phikelelaka ma nga karhata ndyangu ni vanghana. “Hi nkarhi wa ku kamberiwa ka muvabyi ndyangu wun’wana ni wun’wana wu titwa wu ri ni xivundza. Swi nga endleka wu nga tivi munhu un’wana la tshameke a va ni xiphiqo lexi,” ku vula Jeanne Munn Bracken ebukwini leyi nge Children With Cancer. Hakanyingi va “titwa va tsanile naswona va nga ha ri na ntshembo,” kukotisa leswi Elsa a a titwisa xiswona loko a twe leswaku Betty munghana wakwe lonkulu wa malembe ya 36 hi vukhale u ni khensa. Sue loyi tata wakwe a vabya u “tlhavekile emoyeni” loko eku heteleleni a kuma leswaku tata wakwe a dlayiwa hi khensa.

Hi xitshuketa swirho swa ndyangu ni vanghana va nga ha tikuma va susumeteleka ku endla ntirho wo khathalela—va khathalela swilaveko swa miri ni swa mintlhaveko swa loyi a vabyaka. Va nga ha boheka ku lunghiselela swakudya leswi fuweke, va langutela timhaka ta vutshunguri, va lunghiselela swo famba swo n’wi yisa eka dokodela, va rhurhela vaendzi va muvabyi, va tsalela muvabyi mapapila ni swin’wana swo tala swinene. Hakanyingi mintirho yo tano yi tlhandlekelana ehenhla ka yin’wana yo tala leyi ana se yi nga kona.

Hambiswiritano, loko xiyimo xa muvabyi xi ya xi biha, ntirho wo khathalela wu hambeta wu koxa swo tala. Xana leswi swi nga ha katsa yini? “Xin’wana ni xin’wana!” ku vula Elsa malunghana ni munghana wakwe Betty la tshamaka a etlele. “Ku n’wi hlantswela ni ku n’wi dyisa, ku n’wi pfuna loko a hlanta, ku halata mitsakamiso yakwe.” Hambileswi Kathy a a ri ni ntirho wo tihanyisa wa siku hinkwaro, a a boheka ku khathalela mana wakwe la vabyaka. Sue, la boxiweke eku sunguleni, u hi byela leswaku a a “kambela ni ku tsala mahiselo ya miri [ya tata wakwe] endzhaku ka hafu yin’wana ni yin’wana ya awara, a n’wi sula nyuku loko mahiselo ma tlakuke ngopfu, ni ku n’wi cinca swiambalo ni malakani ya mubedo endzhaku ka tiawara ti nga ri tingani.”

Mpimo wa ku khathaleriwa ka muvabyi wu ta titshega ngopfu hi rihanyo ra lava n’wi khathalelaka. Kambe, hakanyingi mintlhaveko ni swilaveko swa lava khathalelaka muvabyi swa honisiwa. Loko ku khathalela ku vanga mikarhalo ni switlhavi, swa tika hakunene. Kambe, hilaha vakhathaleri vo tala va nga ta tiyisekisa hakona, loko u ri karhi u khathalela u tikeriwa ngopfu emintlhavekweni.

“A Swi Khomisa Tingana Swinene”

“Hakanyingi minkambisiso yi hlamusela ntshikilelo lowu vangiwaka hi ku pembela [ka muvabyi], mahanyelo lama khomisaka tingana ni ku rhuketela,” ku vika The Journals of Gerontology. Hi xikombiso, Gillian u hlamusela leswi humeleleke endzhaku ka loko nakulobye a lave ku titivisa eka mana wakwe la dyuhaleke eminhlanganweni ya Vukreste. Hi ku khunguvanyeka Gillian u ri: “Manana u lo n’wi honolela kunene a nga vuli nchumu. A swi khomisa tingana swinene, swi ndzi ririsa.”

Joan loyi nuna wakwe a vabyaka emiehleketweni u ri: “I xin’wana xa swilo leswi nononh’waka ngopfu ku xi amukela.” Wa hlamusela: “Swi n’wi endla a nga vi na mhaka ngopfu ni mikhuva leyinene loko a ri exikarhi ka vanhu. Loko hi ya dya ehandle ni van’wana, minkarhi yin’wana u ya ematafuleni ya van’wana ekamareni rolero ro dyela, a ringetela jamu a tlhela a tlherisela lepula leri a ri nantsweke exibyeni xa jamu. Loko hi endzela vaakelani, a nga ha tshwutela kwala rivaleni. Swa ndzi nonon’hwela ku bakanya mianakanyo ya leswaku van’wana va vulavula hi mikhuva leyi, kumbexana ni ku ehleketa leswaku a nga na mahanyelo. Swi tala ku ndzi khomisa tingana.”

“A Ndzi Chava Leswaku Loko Hi Nga Ri Na Vukheta . . .”

Ku khathalela munhu la rhandzekaka la vabyaka swinene ku nga va nchumu lowu chavisaka ngopfu. Munhu la khathalelaka a nga ha chava leswi nga humelelaka loko vuvabyi byi ri karhi byi kula byi ya emahlweni—kumbexana ni ku chava ku feriwa hi munhu la n’wi rhandzaka. Nakambe a nga tlhela a chava leswaku a nge vi na wona matimba kumbe vuswikoti byo kuma swilo leswi muvabyi a swi lavaka.

Elsa u hlamusela xivangelo xa ku chava ka yena hi ndlela leyi: “A ndzi chava leswaku ndzi nga ha pfatlanya Betty, ivi xisweswo ndzi engetela swivavi swa yena, kumbe leswaku ndzi endla swin’wana leswi nga komisaka vutomi byakwe.”

Minkarhi yin’wana leswi muvabyi a swi chavaka swi hundzuka leswi chaviwaka hi mukhathaleri. “Tata wa mina u chava ngopfu ku vindziwa naswona minkarhi yin’wana a a chuha ngopfu,” ku boxa Sue. “A ndzi chava leswaku loko hi nga ri na vukheta, u ta vindziwa ivi a vona maxangu ya leswi a swi chavaka.”

“U Nga Ha Rilela Leswi A Va Ri Xiswona Khale”

“Nhlomulo i nchumu lowu tolovelekeke eka vanhu lava murhandziwa wa vona a nga ni vuvabyi lebyi nga heriki,” ku vula Caring for the Person With Dementia. “Loko vuvabyi bya muvabyi byi ri karhi byi kula, u nga ha vona u lahlekeriwa hi munghana ni vuxaka lebyi a byi ri bya nkoka eka wena. U nga ha rilela leswi a va ri xiswona khale.”

Jennifer u hlamusela ndlela leyi ndyangu wa ka vona a wu khumbeka ha yona hi rihanyo ra mana wakwe leri a ri ri karhi ri hohloka hakatsongo-tsongo: “A hi vavisekile. Hi tsundzuke mabulo yakwe lama tsakisaka. A hi hlunamile swinene.” Gillian wa hlamusela: “A ndzi nga swi lavi leswaku mana wa mina a fa, naswona a ndzi nga swi lavi leswaku a xaniseka. A ndzi tshamela ku rila.”

“Ndzi Titwe Ndzi Tshikiwile, Ndzi Khunguvanyekile”

Mukhathaleri a nga ha tivutisa: ‘Ha yini swilo leswi swi humelela mina? Ha yini van’wana va nga pfuneti? Xana a va swi voni leswaku ndza nonon’hweriwa? Xana muvabyi a nge vi na ntirhisano ku tlula laha?’ Minkarhi yin’wana, mukhathaleri a nga ha titwa a khunguvanyeka swinene hikwalaho ka leswi muvabyi ni swirho leswin’wana swa ndyangu va lavaka swilo leswi ngo ya swi engeteleka ni leswi nga twariki. Rose, la boxiweke eku sunguleni, u ri: “Hakanyingi ndzi khunguvanyisiwa hi mina n’wini—emianakanyweni ya mina. Kambe Manana u ri swa tikomba enghoheni ya mina.”

Munhu la khathalelaka a nga ha rhwala ndzhwalo wa ku tshoveka mbilu ni ku hlundzuka ka muvabyi. Ebukwini leyi nge Living With Cancer, Dok. Ernest Rosenbaum u hlamusela leswaku vavabyi van’wana “minkarhi yin’wana va nga ha va ni vukarhi ni gome lerova va susela mavila ya vona eka munhu la nga ekusuhi na vona . . . Vukarhi lebyi hakanyingi byi vangiwa hi ku hlundzukisiwa hi timhaka leti nga nyawuliki leti loko a ku ri eswiyin’weni leswi tolovelekeke muvabyi a nga ta karhateka ha tona.” Hilaha swi twisisekaka hakona, leswi swi nga tisa ntshikilelo emianakanyweni ya varhandziwa lava tirhaka hi matimba leswaku va khathalela muvabyi.

Hi xikombiso, Maria u endle ntirho lowu nkhensekaka hi ku ongola munghana wakwe la faka. Hambiswiritano, minkarhi yin’wana munghana wakwe a vonaka a nyenyela swinene ni ku hatla a endla swiboho leswi hoxeke. “A a sapatela ni ku va ni mona, a khomisa varhandziwa tingana,” ku hlamusela Maria. Xana leswi swi n’wi khumbe njhani Maria? “Hi nkarhi wolowo, munhu wa n’wi ‘twisisa’ muvabyi. Kambe loko ndzi anakanya ha swona endzhaku, ndzi titwe ndzi tshikiwile, ndzi khunguvanyekile, ndzi nga tiyiseki—ni ku titwa ndzi nga ha lavi ku n’wi rhandza hi ndlela leyi faneleke.”

Dyondzo leyi kumekaka eka The Journals of Gerontology yi gimete hi ku: “Vukarhi byi nga tlakuka swinene etimhakeni ta nkhathalelo [naswona] minkarhi yin’wana byi hetelela hi madzolonga ya xiviri kumbe lama ha anakanyeriwaka.” Vakambisisi va kume leswaku kwalomu ka 1 eka 5 wa vakhathaleri a a chava leswaku a nga ha kariha. Naswona ku tlula 1 eka 20 entiyisweni va hlundzukisiwa hi vavabyi va vona.

“Ndzi Tivona Nandzu”

Vakhathaleri vo tala va hlaseriwa hi mintlhaveko ya ku tivona nandzu. Minkarhi yin’wana nandzu lowu wu vangiwa hikwalaho ka leswi va hlundzukeke—hileswaku, va tivona nandzu hikuva minkarhi yin’wana va hlundzuka. Mintlhaveko yo tano yi nga va heta matimba ku fikela laha va vonaka onge a va nge he swi koti ku ya emahlweni va pfuna.

Eswiyin’weni swin’wana, ku hava lexi nga endliwaka handle ko rhumela muvabyi leswaku a ya khathaleriwa endhawini leyi tirhanaka na swona kumbe exibedlhele. Lexi xi nga va xiboho lexi vavisaka swinene lexi nga kavanyetaka mintlhaveko ya munhu la khathalelaka. Jeanne u ri: “Loko eku heteleleni ndzi boheke ku yisa Manana ekaya ra vavabyi, ndzi titwe onge ndza n’wi xenga, ndza n’wi cukumeta.”

Hambiloko muvabyi a yisiwa exibedlhele kumbe e-e, varhandziwa vakwe va nga ha tivona nandzu wa leswaku a va n’wi endleli leswi ringaneleke. Elsa u te: “Hakanyingi a ndzi vilerisiwa hileswi a ndzi nga ri na nkarhi wo tala. Minkarhi yin’wana munghana wa mina a a nga swi lavi leswaku ndzi famba.” Va nga ha titwa va karhateka hikwalaho ka leswi va honisaka vutihlamuleri byin’wana bya ndyangu, ngopfu-ngopfu loko la khathalelaka a heta nkarhi wo tala a ri exibedlhele kumbe a boheka ku tirha tiawara to tala leswaku a hakelela swikweleti swakwe leswo tala. Manana un’wana u titshandzile a ku: “Ndzi boheke ku tirha leswaku ndzi pfuneta hi swixava-xavana, kambe ndzi tivona nandzu hikuva ndzi hava nkarhi wo va ekaya ni vana va mina.”

Handle ko kanakana, vanhu lava khathalelaka va lava nseketelo swinene, ngopfu-ngopfu endzhaku ka rifu ra munhu loyi a va n’wi khathalela. “Vutihlamuleri bya mina lebyi a byi ndzi tikela swinene [endzhaku ka rifu ra muvabyi] . . . i ku hunguta mintlhaveko ya ku tivona nandzu ka munhu la khathalelaka, loku hakanyingi vakhathaleri va nga ku boxiki,” ku vula Dok. Fredrick Sherman, wa le Huntington, New York.

Loko mintlhaveko leyi ku nga endliwi nchumu ha yona, yi nga ha karhata munhu la khathalelaka ni muvabyi hi yexe. Hikwalaho, xana lava khathalelaka va nga endla yini leswaku va langutana ni mintlhaveko leyi hilaha ku humelelaka? Naswona xana van’wana—swirho swa ndyangu ni vanghana—va nga endla yini leswaku va va pfuna?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

U Nga Va Bi Hi Makatla!

“HA SWI tiva leswaku 80% wa ku khathaleriwa ka lava dyuhaleke loku endliwaka ekaya ku le mavokweni ya vavasati,” ku vula Myrna I. Lewis, xandla xa profesa eka ndzawulo ya swa vutshunguri bya vanhu eMount Sinai Medical School, New York.

Nkambisiso wun’wana wa vakhathaleri lava nga vavasati, lowu kandziyisiweke eka The Journals of Gerontology,b wu kombise leswaku ku ni 61 wa tiphesente ta vavasati lava vikiweke lava nga seketeriwiki hi va ndyangu kumbe vanghana. Naswona ku tlula hafu (57,6 wa tiphesente) va vule leswaku a va kumanga nseketelo lowu eneleke wa mintlhaveko eka vanuna va vona. Ebukwini leyi nge Children With Cancer, Jeanne Munn Bracken u kombisa leswaku loko manana a ri karhi a tikeriwa hi ku ongola, “tatana a nga ha honisa ntirho wa manana a khomeka ngopfu hi ntirho wakwe.”

Dok. Lewis u vula leswaku hambiswiritano, ku ni nkhathalelo wo karhi lowu xiyekaka lowu endliwaka hi vavanuna. Hi xikombiso, vavanuna lava nga ni vasati lava nga ni vuvabyi bya Alzheimer va tele. Naswona va ni mintshikilelo ya ku khathalela varhandziwa lava vabyaka. Lewis u ya emahlweni a ku: “Kumbexana vavanuna lava va hlaseleka hi ku olova swinene ku tlula hinkwavo, hikuva hakanyingi va hundza vasati va vona hi malembe naswona vasati va vona va nga ha va va ri ni rihanyo leri nga nyawuriki. . . . Vunyingi bya vona a va leteriwanga etimhakeni ta ku khathalela.”

Mindyangu yi fanele yi tivonela ehenhleni ka ku tikisela xirho xin’we lexi vonakaka xi ri ni vuswikoti byo khathalela. Buku leyi nge Care for the Carer yi ri: “Hakanyingi i xirho xo karhi xa ndyangu lexi khathalelaka, minkarhi yin’wana xi khathalela vanhu vo hlayanyana hi ku tlhandlamana ka vona. Vunyingi bya vakhathaleri lava i vavasati lava na vona se va dyuhaleke. . . . Hakanyingi vavasati va langutiwa va ri vakhathaleri va ‘ntumbuluko’ . . . , kambe va ndyangu ni vanghana a va fanelanga va swi ba hi makatla.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Vakhathaleri va lava nseketelo eku langutaneni ni mintlhaveko ya ku tivona nandzu ni ku hlundzuka