Ku Khathalela—Ndlela Yo Langutana Ni Swiphiqo Swa Siku Na Siku
LOKO ku khathalela swi ku vangela swiphiqo, ngopfu-ngopfu leswi u nga swi langutelangiki, u nga ha tala ku titwa u ri na nandzu. U nga ha tivutisa: ‘Xana ku na leswi hoxeke hi vuxaka bya mina ni vatswari va mina? Xana eka mindhavuko yo tala vanhu lavakulu a va hanyisani ni vatswari va vona hi ntsako vutomi bya vona hinkwabyo?’
Phela, xiyimo xa wena xi nga va lexi hambaneke. Vatswari va wena va nga ha va va rhurhele ekaya ra wena endzhaku ka malembe ya 20, 30, 40 kumbe ku tlula va nga ha tshami na wena. Leswi swi vula leswaku wena ni vatswari va wena mi tivumbele mahanyelo ni mikhuva mi ri n’wexe eka xiphemu lexikulu xa vuxaka bya n’wina. Hi ku famba ka malembe mahanyelo wolawo ni mikhuva swi nga ha va swi ye swi hambana swinene. Kambe sweswi tanihi mukhathaleri u langutane ni xilaveko xo titwananisa ni vutomi bya lava u va khathalelaka. Leswi swi nga ha tika swinene ku tlula loko a mi lo tshama swin’we mi nga hambani.
Nakambe, vatswari van’wana va nga ha va va vabya swinene kumbe hi tindlela to karhi va lava nkhathalelo wo hlawuleka. Hambi leswi swi nga swinene, u nga ha va u va pfuna hi leswi swi lavekaka kutani u vona swi nga ri swa nkoka ku yisa vatswari va wena ekaya ro hlayisela vadyuhari, xiyimo lexi kahle-kahle xi mi tisela swiphiqo swa siku na siku hinkwenu. Ku khathalela vatswari va wena i swa ntumbuluko. Kambe ku dyuhala ni ku vabya a hi swa ntumbuluko. Mutumbuluxi a a nga kunguhatanga leswaku vanhu va heleriwa hi matimba ni rihanyo ri tsana loko va ya va kula. Hikwalaho ke, u nga ehleketi leswaku ku na leswi hoxeke ha wena, hi leswi ntirho lowu wu tikaka, wu karharisaka emianakanyweni ni le mirini, ku tlula ndlela leyi u nga ha vaka u anakanye ha yona.—Genesa 1:26-31; Pisalema 90:10.
Swiphiqo leswi fambisanaka ni ku khathalela ka wena a swi vuli leswaku vuxaka bya wena ni vatswari va wena a byi nyawuli. Ngopfu-ngopfu loko u ve ni vuxaka lebyinene na vona loko va nga si lava mpfuno wa wena, kumbexana swiphiqo leswi u hlangavetanaka na swona swi vangiwa hi mintlhontlho leyi ku khathalela ku yi tisaka. Xana u nga langutana njhani ni swiphiqo swa siku na siku hi laha ku humelelaka?
Ku Langutana Ni Ku Titwa U Ri Na Nandzu
Hambi vanhu lava endlelaka vatswari va vona hinkwaswo leswi va swi kotaka ni leswi va faneleke ku swi endla, nkarhi wun’wana va titwa va ri ni nandzu hikwalaho ka leswi va nga endlangiki leswi engetelekeke. Hambi swi ri tano, nandzu lowu nga fanelangiki wu nga va xiphiqo. U nga ha tikuma u endla swiboho leswi u swi kunguhateleke ku susa nandzu wa wena, kambe kahle-kahle swi nga ku tsakisi wena n’wini hambi vatswari va wena. Hi xikombiso, ku nga humelela yini loko wansati o khomeka swinene hi ku khathalela leswaku a ti susa nandzu lowu nga fanelangiki lowu a titwaka a ri na wona, lerova a honisa ni vana va yena ke? Yena, nuna wa yena ni vana va yena va ta xaniseka. Kutani ke, u nga pfumeleli nandzu lowu nga fanelangiki wu lawula vutomi bya wena.
Xana nkarhi wun’wana u titwa u ri ni nandzu hikuva swi tikomba onge vatswari wa wena a wu va endleli leswi ringaneke? Swi le rivaleni leswaku swilaveko swa vatswari va wena swi tlula leswi u kotaka ku va endlela swona. Ku nga khathariseki leswaku u endla yini, xiyimo xi nga va xi tika swinene lerova nkarhi hinkwawo ku tshama ku ri ni swo tala leswi faneleke ku endliwa. Ku tlula kwalaho loko u teka ku va khathalela tanihi ndlela yo hakela vatswari va wena eka hinkwaswo leswi va ku endleleke swona loko wa ha kula va ri karhi va ku khathalela, u ta tshama u titwa u ri na nandzu, hikuva u nga ka u nga swi koti ku va hakela hi laha ku eneleke.
Buku leyi nge You and Your Aging Parents yi komba xilaveko xo kunguhata leswaku u ta va endlela yini vatswari va wena. Yi ri: “U nga papalata ku karhateka lokukulu emianakanyweni loko u kunguhata [swiboho swa wena] ngopfu-ngopfu eka leswi u nga kotaka ku swi endla ku nga ri leswi u lavaka ku swi endla, kumbe leswi u faneleke u swi endlaka.”
Ee, kambisisa leswi kahle-kahle u nga swi langutelaka eka wena n’wini. Swi nga ku pfuna nkarhi wun’wana loko u kombela mpfuno eka munghana wa wena loyi u n’wi tshembaka, loyi a tivaka vuswikoti bya wena, leswi u nga swi kotiki xikan’we ni xiyimo xa ndyangu wa wena. Xana u nga rhurhela vatswari va wena ekaya ra wena? Xana u na ndhawu leyi eneleke? Xana va ta pfumela ku rhurhela kona ke? Loko vatswari va wena va nga tshami na wena xana u nga va endzela kangani naswona rini? Loko u endla leswi u nga swi kotaka a ku na xivangelo xo titwa nandzu. Hambi swi ri tano, loko u tivona nandzu tsundzuka leswaku ku titwa ka wena a ku fanelanga, naswona u nga ku pfumeleli ku lawula swiboho swa wena.
Khomisanani
Buku ya Bibele ya Eklesiasta yi komba leswaku a hi swinene ku va “lo’wo biha ku tlurisisa” kumbe ku va “la lulameke ku tlurisisa” ni leswaku hi ku va la lulameke ku tlurisisa u nga ‘ti tikisela hi wexe.’ (Eklesiasta 7:16-18) Leswi swi nga humelela loko u ringeta ku endla leswi tlulaka leswi u lavaka ku swi endla, kumbe leswi u nga swi endlaka, kumbe hambi leswi u faneleke u swi endla.
Loko ana se u ri na xiyimo lexi heleleke, u nga si sungula ku khathalela vatswari va wena, u fanele ku hunguta mintirho yin’wana kumbe u kombela mpfuno. Hambi swi ri tano, vo tala lava faneleke ku pfuniwa va kanakana ku wu kombela. Va nga ha titwa va chava swinene kumbe va vula leswaku vanhu van’wana a va swi rhandzi ku va pfuna. Hambi swi ri tano, loko u tikarharisa wa tixanisa wena n’wini ni ku xanisa un’wana ni un’wana la nga na wena. Mutsari E. Jane Mall ebukwini ya yena leyi vulavulaka hi ku khathalela, u thye ku tirha koloko ko tlula mpimo a ku vitana “ku fela van’wana.” Wa tsundzuxa: “U fanele u va ni xiyimo xa leswi faneleke ku rhangisiwa, naswona swilo swinharhu swa xiyimiso xa wena leswi faneleke ku rhangisiwa, ku fanele ku va nkarhi ni [nkata] wena, nkarhi wa vana ni vanghana va wena ni nkarhi wa wena n’wini.”
Ee, u nga ha lava ku pfuniwa. Kutani ke u nga wu kuma kwihi mpfuno xana? Ndyangu, vanghana, vaakelani, ni vahlayisi va vadyuhari lava leteriweke va nga ku pfuna. Kambe u fanele ku kombela mpfuno. Naswona u fanele ku kombela hi ku kongoma. Ku gegagega a swi tali ku tirha. Loko u boxa swilaveko swa wena hi ndlela leyi kongomeke u ta hlamala ku vona leswaku i vamani naswona i vangani lava va rhandzaka ku pfuneta. Hi xikombiso u nga ha kombela un’wana a ku pfuna ku basisa yindlu. Loko sweswo swi ta ku pfuna, u nga sindzisi ku lava ku basisa yindlu hi wexe hi ku va ‘ku ri hava un’wana loyi a nga swi endlaka hi ndlela leyi faneleke.’
Loko u ri na vamakwenu na vona va ni vutihlamuleri bya ku khathalela vatswari va vona. Kumbexana u nga ha va u endle hinkwaswo kumbe u va khathalela ngopfu ku ta fikela sweswi, hi ku anakanya leswaku vamakwenu a va swi koti kumbe a va swi rhandzi ku pfuna. Hambi swi ri tano, xana u tshama u kombela mpfuno wa vona hi ku kongoma? Vanhu van’wana va nga angula hi ndlela leyi faneleke—loko va tivisiwa hi ndlela leyi kongomeke leswaku ku laveka mpfuno.
Van’wana va endla hinkwaswo hi tlhelo ro khathalela vatswari hi ku lava ku tsakeriwa hi vatswari. Kumbe va nga titwa va tshembeka hi ku va va endla ntirho hinkwawo hi voxe. Va nga ha gungula va vula leswaku van’wana a va lavi ku pfuneta eku khathaleleni kambe hi swiendlo ni marito va nga ha kombisa leswaku va swi lavisa sweswo. Leswi ku nga va xiyimo xa ku lulama ku tlurisa. Kambe xana ha yini u titikisela swilo swi nga fanelanga? Loko mpfuno wu ri kona, kombela naswona u wu tirhisa.
Rito ra xitsundzuxo: U nga ehleketi leswaku vamakwenu va ta byarha vutihlamuleri ku ringana na wena. Hambi loko minkarhi yin’wana va nga ha swi kotaka, hakanyingi swiyimo swa vona vini swi nga ha swi endla swi nonon’hwa, kumbe swi nga koteki. Hi xitalo swi tolovelekile leswaku un’we wa xirho xa le ndyangwini a va yena a khathalelaka loko swirho leswin’wana ngopfu-ngopfu vamakwavo, va pfuneta hi mali na hi ku ba riqingho, ku va endzela, kumbe hi minkarhi yo karhi va teka vatswari va vona va va yisa ekaya kumbe va teka maendzo na vona hi mahelo-vhiki.
Ku Tshama Swin’we
Ku tshama swin’we ekusuhi swinene swi nga vanga timholovonyana. Mikhuva leyi a wu nga ta yi tekela enhlokweni eka munghana wa wena, yi nga ha ku nyangatsa loko yi endliwa hi xirho xa ndyangu.
Ku engetela kwalaho, vatswari va wena va nga ha vula swo fana ni leswi, ‘Ndzi navela onge u nga heta nkarhi wo talanyana u ri na mina kambe ndza swi tiva leswaku a wu nge swi koti.’ Rungula leri ri nga ha tumbeta swin’wana leswi vuriwaka ku nga leswaku hakunene a wu va khathaleli vatswari va wena. U nga hlamula marito yo tano u hlundzukile. Kambe, ematshan’wini yo hlundzuka, xana ha yini u nga lulamisi mhaka-nkulu ya vatswari va wena, yo lava ku heta nkarhi wo talanyana na wena? Hambi loko u nga ta ka u nga xi amukeli xikombelo xa vona, ku nyikela swivangelo hi vunene swi nga va ni vuyelo lebyinene ku ri ni ku va hlamula hi ndlela leyi vavisaka.—Swivuriso 12:18.
Matshalatshala ya ku tinyiketela ku hlakulela timfanelo leti bumabumeriwaka eBibeleni ma nga ku endla u tshama u ri ni vunene kambe u nga hundzuka-hundzuki loko swi fanerile. Buku ya Bibele ya Vakolosa hi ku kongoma yi boxa leswaku minkarhi yin’wana “un’wana [u] vilela hi un’wana.” Yi hi lerisa leswaku hi “rivalelana.” Yi tlhela yi hi khongotela ku ambala “moya wa tintswalo, ni vunene, ni ku leha mbilu.” (Vakolosa 3:12-14) Entiyisweni timfanelo to tano ti ta pfuna swinene ku hunguta ku hlundzukelana ka vanhu lava tshamaka swin’we.
Hambi swi ri tano, loko u tshuka u rheta, u tsandzeka ku tikhoma, ivi u vula leswi a wu nga lavi ku swi vula, “dyambu ri nga tshuki ri pela ma ha hlundzukile.” Kombela ndzivalelo hi xihatla kutani u rivala hi mhaka yoleyo. U nga swi pfumeleli swi hundzuka nchumu wun’wana wa ku titwa nandzu.—Efesa 4:26, 27.
Ku Nyikana Nkarhi Wo Va Wexe
Loko wena ni vatswari va wena mi tshama swin’we ekaya, u nga kuma swi tika leswaku munhu a va ni xihundla. Kambe hinkwenu wena ni vatswari va wena ma xi lava. Mi nga ha vulavurisana mi twisisana leswaku minkarhi ni tindhawu tin’wana i swa xihundla xa wena kumbe xa ndyangu wa wena. Hi xikombiso, eka mindyangu yin’wana, kambe hayi hinkwayo, nyangwa lowu pfariweke lowu nga ni mfungho lowu nge u nga kavanyeti wu nga twisisiwa kahle tanihi lowu vulaka leswaku i ndhawu kumbe nkarhi wa xihundla eka munhu la nge ndzeni.
Loko kamara ri nga ri na nyangwa xiavanyisa-kamara lexi rhwalekaka kumbe lexi tshamaka kwalaho nkarhi hinkwawo xi nga tirha nchumu lowu fanaka. Swi nga va swinene ku tsundzuxa hi ndlela ya vutlharhi loko nkarhi wa munhu wa le xihundleni wu tshuka wu kavanyetiwa. Mhaka ya nkoka hi leyi, loko un’wana a lava nkarhi wa yena wa le xihundleni, hinkwavo endyangwini va fanele ku xixima nkarhi lowu.
Lunghelo
Tsundzuka leswaku hambi leswi ku tsana ka rihanyo ra vatswari va wena ku ku twisaka ku vava, Mutumbuluxi wa hina, Yehovha u lava hi tiphina hi ntsako hambi loko hi hlangavetana ni swiyimo leswi ringaka. Ntirho lowu wu nga ha ku pfuna ku tshinelela Yehovha loko u titshega ha yena hi xikhongelo. Un’wana wa lava khathalelaka vatswari u tiphofula hi ndlela leyi: “A ndzi tshama ndzi ri kusuhi na Yehovha, kambe ku nyikela nkhathalelo ku ndzi dyondzise ku tshembela eka yena hi ku helela. A swi fana ni ku hambana ka ku kuma riqingho ra munhu la nge kule swinene ni ku va ni munhu yoloye kwala u nga kona. Yehovha a ri na mina laha ndzi nga kona.”
Ku khathalela vatswari i lunghelo tlhelo ntirho. Tshama u vulavurisana ni vatswari va wena u ta tiva leswi va swi pfumalaka. Va endlele leswi va swi pfumalaka naswona u tsaka hi leswi u swi endlaka.—Vafilipiya 4:4-7; 1 Petro 5:7.
[Bokisi leri nga eka tluka 7]
Ku Endla Ku Khathalela Swi Tsakisa
1. Leswi hi ntolovelo vatswari va swi lavaka eka vana va vona, i ku vonana na vona hi ndlela leyi enerisaka. Leswi swi lava ku tshinela ekusuhi ni vatswari va wena naswona u va paluxela tindlela ta wena ta nkoka. Leswi swi nga ha nonon’hwa eka vuxaka bya mutswari ni n’wana la kuleke. Mavonelo man’wana ni man’wana yo ehleketelela ma nga va xiphiqo eka vona hinkwavo. Mavonelo yo tano ma fanele ku bakanyiwa leswaku mi ta kota ku tshembana.
2. Loko un’wana wa vatswari va wena a ku byela hi xiphiqo kumbe nchumu lowu n’wi karhataka yingisela hi vukheta. Tinhlamulo leti tsongahataka ndlela leyi va titwaka ha yona ti nga vanga mavonelo lama nga tsakisiki, yo fana ni ku: ‘Oho, a swi tikanga ku fika kwalaho,’ kumbe ‘Ndza swi tiva, na mina swi ndzi humelerile.’ U nga humelela loko u ringeta ku kambisisa mavonelo ya vatswari va wena, kutani u pfumelelana na vona, mi khomisana (‘Swi tikomba swi mi nonon’hwela sweswi, kambe hi ta swi lunghisa swin’we’).—Swivuriso 20:5.
3. Loko u ri munghana wa vukati wa loyi a khathalelaka vatswari, n’wi seketele hi swiendlo ni mintlhaveko naswona u va ni moya wo pfuna. Vulavurisana ni nkataku; handle ka sweswo ku nga twisisani ku nga humelela. Nseketelo wa munghana wa vukati wu pfuna ngopfu. Manana un’wana u vilerile a ku leswi ndyangu wa ka vona a wu nga n’wi seketeli “a swi tika ku tlula ni ku khathalela manana wa [yena].” Hi tlhelo rin’wana a tlangela mpfuno lowu a wu kuma minkarhi yin’wana eka munghana wa yena. U ri: “Swi ndzi khumbhile embilwini loko a ndzi pfuna. Swi ndzi endle ndzi n’wi rhandza, swi ndzi tshinete ekusuhi na yena.”
[Bokisi leri nga eka tluka 10]
Loko U Ri La Khathaleriwaka
Swi nga ha endleka leswaku hi wena la khathaleriwaka. Xana u nga endla yini ku hlayisa vuxaka lebyinene ni vuxaka lebyi ringaniseriweke ni vana va wena?
Vatswari van’wana va endla xihoxo, hi ku tshandza, va xopaxopa kumbe ku sola van’wana leswaku va ta kota ku lawula. Kumbexana wa swi tiva leswaku leswi swi nga vanga ku ka u nga ha xiximiwi ni ntshikilelo. Ku nga va ni vuyelo byo antswa loko u komba vana va wena leswaku wa va xixima, u xixima swihundla swa vona ni mavonelo ya vona, hambi loko u nga pfumelelani na swona. Ku hambeta u bumabumela vana va wena swa pfuna. N’wana un’wana la kuleke u te: “N’wana u lava ku amukeleka eka vatswari va yena ku nga khathariseki leswo u na malembe mangani.”
Loko mi rhandzana ni ku xiximana, vulavurisana ni vana va wena hi swilaveko swa wena. Ku gegagega ni swiringanyeto swi tala ku onha ku ri ni ku lulamisa swilo, kutani ke, kongoma mhaka, kambe u va ni vunene. Hambi loko wena ni vana va wena mi nga pfumelelani eka yinhla yo karhi vutlharhi bya wena byi aka vuxaka bya le kusuhani byo tshembana lebyi nga riki na swiphiqo.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]
Loko u khathalela vatswari va wena, tlhela u hlela nkarhi wo va ni nkataku, vana kun’we ni nkarhi wa wena n’wini