Loko Tiko Ri Hundzuka Kwandzasi

KU VURIWA leswaku ematikweni ya kwalomu ka 100 misava yi hundzuka kwandzasi hakatsongo-tsongo, leswi swi khumbaka vutomi bya vanhu vo tlula 900 wa timiliyoni, naswona lembe na lembe ntsengo wa xirhendzevutana hinkwaxo xa misava wa kwalomu ka R183 wa magidi ya timiliyoni wa lahleka. Hambileswi matiko lama nga evuswetini ku nga wona lama hlaseriwaka swinene, (81 hi lawa ma hluvukaka), ku hundzuka ka tindhawu ti va makwandzasi ku xungeta matiko, eka tiko-nkulu rin’wana ni rin’wana.

United Nations Environment Programme (UNEP) yi vula leswaku ku hundzuka ka tindhawu ti va makwandzasi “i xin’wana xa swiphiqo leswikulu swa mbangu eka xirhendzevutana hinkwaxo xa misava.” Hi nkarhi lowu fanaka, valavisisi va vula leswaku “kwandzasi a ri le ku ndlandlamukeni.” Xana swi nga endlekisa ku yini sweswo?

Makwandzasi Ma Cinca-cinca, Ni Tinhlamuselo Ta Cinca

Endzhaku ka dyandza lerikulu le tikweni ra Sahel eAfrika (1968-73), vanhu va sungule ku swi vona leswaku hakunene masimu ma ta hundzuka makwandzasi. Hambiswiritano, Donald A. Wilhite, mukongomisi wa International Drought Information Center eYunivhesiti ya Nebraska (U.S.A.), u vula leswaku “swivono leswi hetaka matimba ni swa ku onhakeriwa” leswi vativi va sayense va swi hlamuseleke hi nkarhi wolowo, a swi “sekeriwe eka vulavisisi lebyi nga nyawuriki lebyi tekeke xinkarhana, lebyi byi nyikeleke mianakanyo leyi hoxeke.”

Swifaniso swa manguva lawa swa satelayiti leswi kombisaka swihanyi (nhlayo ya swilo leswi hanyaka) sweswi swi kombisa leswaku nhlayo ya swimilana ya cinca-cinca hi nguva yo oma na hi nguva ya timpfula. Vatshila va vula leswaku ku cinca-cinca loku “ku kombisa leswaku kwandzasi ra ndlandlamuka kumbe ra hunguteka.” Xisweswo makwandzasi ma “cinca-cinca” kambe a hi minkarhi hinkwayo ma “ndlandlamukaka.” Hambiswiritano, hi ku vula ka Dok. Wilhite, “ku endleka ka makwandzasi ku ya emahlweni.” Kambe, xana leswi kahle-kahle swi vula yini?

Ku Endleka Ka Makwandzasi

“Ku endleka ka makwandzasi” hakanyingi ku pfilunganyiwa ni ku ndlandlamuka ni ku hunguteka ka makwandzasi. Hambiswiritano, ku endleka ka makwandzasi, hi laha ntlawa wun’wana wa valavisisi wu hlamuselaka ha kona, i nchumu lowu hambaneke. Hambileswi ku ndlandlamuka ni ku hunguteka swi humelelaka emakun’wini ya makwandzasi lama nga kona, ku endleka ka makwandzasi ku humelela etindhawini leti omeke swinene, leti tin’wana ta tona ti nga ha vaka ti ri ekule swinene ni kwandzasi rihi na rihi. Tindhawu letikulu leti omeke to rima eka tona, leti endlaka 35 wa tiphesente ta vuandlalo bya misava hinkwayo, ti hundzuka makwandzasi hakatsongotsongo. Mhaka yoleyo sweswi yi langutiwa tanihi ku endleka ka makwandzasi.

Kambe, ku nga khathariseki langutelo leri leri anameke malunghana ni laha makwandzasi ma endlekaka kona, ku pfilunganyeka malunghana ni timhaka leti timbirhi ku ya emahlweni. Hikwalaho ka yini? Panos, vandla ra marungula leri kumekaka eLondon, leri tirhanaka ni timhaka ta nhluvukiso, ri boxa xivangelo xin’wana. Minkarhi yin’wana, vaendli va milawu va hambeta va vulavula hi ku ndlandlamuka ka makwandzasi hikwalaho ka leswi ku nga “mhaka leyi swi olovaka ku kuma matimba ya tipolitiki ha yona, ku tlula fambiselo leri rharhanganeke ra ‘ku endleka ka makwandzasi.’”

Vandla ra Panos ri vula leswaku “ku cinca-cinca ka vutivi ku endle leswaku ku va ni njhekanjhekisano lowukulu malunghana ni leswi ‘ku endleka ka makwandzasi’ kahle-kahle ku vulaka swona.” Xana xiphiqo i yini? Vanhu va lwisana ni tshamelo-maxelo. Xo sungula, Nhlangano wa Matiko wu hlawule ku hlamusela ku endleka ka makwandzasi tanihi “ku onhiwa ka misava etindhawini leti omeke, leti nga omangiki ngopfu ni leti nga ni ndzhongo wutsongo, loku vangiwaka ngopfu hi ku tirhisiwa hi vanhu hi ndlela yo biha.” (Xiitaliki i xerhu.) Camilla Toulmin, mukongomisi wa Drylands Project eka International Institute for Environment and Development, u vula leswaku nhlamuselo leyi yi khunguvanyise matiko yo tala, hikuva yi vula leswaku munhu hi yena a vangaka ku endleka ka makwandzasi. Xisweswo, sweswinyana, xiphemu xo hetelela xa nhlamuselo leyi xi cinciwile xi vula leswaku “ku vangiwa hi ku cinca-cinca ka tshamelo-maxelo ni mintirho ya vanhu.” (Xiitaliki i xerhu.) Nhlamuselo leyi leyintshwa yi vula leswaku i vanhu ni tshamelo-maxelo leswi vangaka ku endleka ka makwandzasi, kambe a yi wu herisanga njhekanjhekisano lowu. Hikwalaho ka yini?

Vandla ra Panos ri ri: “Vativi van’wana va vula leswaku ku engeteleka ka tinhlamuselo ta njhekanjhekisano lowu nga kona, i matshalatshala yo kuma mali leyi engetelekeke yo seketela matiko lawa ku vuriwaka leswaku ma le khombyeni.” Vuyelo bya njhekanjhekisano lowu yaka emahlweni hi leswaku “xiga hi xoxe se xi hlamuseriwa hi ndlela leyi nga ha twisisekiki.” Ku ni van’wana lava va vonaka onge xiga lexi nge “ku endleka ka makwandzasi” xi fanele xi tshikiwa hi ku helela. Hambiswiritano, ku siva rito leri a swi nge xi tlhantlhi xiphiqo lexi kumbe ku susa leswi swi xi vangaka. Xana ku endleka ka makwandzasi ku vangiwa hi yini?

Swivangelo-nkulu Ni Vuyelo Bya Kona

Buku leyi nge Desertification, leyi tsariweke hi Alan Grainger, yi vula leswaku swivangelo-nkulu i ku rimiwa ku tlula mpimo, ku dyisa swifuwo ku tlula mpimo endhawini yin’we ni ndlela leyi hoxeke yo cheleta. Loko swivangelo swimbirhi eka leswi kumbe swo tlula kwalaho swi humelela hi nkarhi wun’we, hi ntolovelo makwandzasi ma endleka. Ku tlula kwalaho, swivangelo swin’wana—swo tanihi ku cinca ka nhlayo ya vaaki, tshamelo-maxelo ni swiyimo swa ikhonomi ya vanhu—swi endla xiphiqo xi tika.

Vuyelo byin’wana lebyi nga erivaleni bya ku endleka ka makwandzasi i ku hela ka matimba ya misava yo humesa swakudya etindhawini leti omeke. Swa humelela emisaveni hinkwayo kambe ngopfu-ngopfu eAfrika, laha tiphesente ta 66 ta tiko-nkulu ku nga kwandzasi kumbe tiko leri omeke. Hambiswiritano, ku endleka ka makwandzasi ku ni vuyelo byin’wana lebyi vavaka swinene. Ku vanga nyimpi. Buku leyi nge Greenwar—Environment and Conflict yi ri: “Eka ndzhandzangano lowu wa swilo leswi vangaka ku kavanyeteka ka ntshamiseko wa vanhu ni xiyimo xa tipolitiki, ku halatiwa ka ngati ni nyimpi, ku onhiwa ka mbango hi kona ku hoxaka xandla swinene.”

Hambi ku ri matshalatshala yo sivela tinyimpi ma onha mbango, ma nyanyisa vusweti. Njhani? Vandla ra Panos ra hlamusela: “Hikwalaho ko langutana ni swiphiqo swa politiki leswi vangiwaka hi ku phya ka swihlovo swa rifuwo-pfuneta, hikwalaho ka ku tirhisiwa ka misava hi ndlela yo biha, tihulumendhe hakanyingi ti tirhisa tindlela ta nyimpi leswaku ti hunguta madzolonga lawa. Hi ndlela leyi, tihulumendhe ti yisa mali leyi nga kona eka swa tinyimpi ematshan’weni yo hunguta vusweti hi yona.” Hambiswiritano, ematshan’weni yo herisa vuyelo bya ku endleka ka makwandzasi, xana ku nga endliwa yini leswaku ku herisiwa swivangelo swa kona?

A Ku Na Ntlhantlho Wa Xihatla

Endzhaku ko anakanyisisa hi mhaka leyi ku ringana tin’hweti ta 13, vayimeri va matiko yo tlula 100 va sungule “Ntwanano wa Nhlangano wa Matiko wo Herisa ku Endleka ka Makwandzasi,” kungu leri hi ku ya hi Nhlangano wa Matiko ri “nga goza ra nkoka ro ya emahlweni” ni ku herisa ku endleka ka makwandzasi. Hi xikombiso, ntwanano lowu wu koxe leswaku ku tekiwa vutshila byo yimisa ku endleka ka makwandzasi byi suka eka matiko lama hluvukeke byi ya eka lama ha hluvukaka, swin’we ni vulavisisi ni minongonoko yo letela, ngopfu-ngopfu ni ku tirhisiwa lokunene ka vutivi bya vanhu va ndhawu leyi katsekaka. (UN Chronicle) Xana ntwanano lowu lowuntshwa wu ta ku yimisa ku onhiwa ka tindhawu leti omeke?

Vandla ra Panos, ri vula leswaku loko ku ta va ni nhluvuko, ku laveka nseketelo wa xiviri ku nga ri ku vulavula ntsena. Hama Arba Diallo, un’wana wa vahleri va ntwanano lowu, u vike leswaku exikarhi ka 1977 na 1988, ku tirhisiwe R4 wa magidi ya timiliyoni hi lembe, ku ri matshalatshala yo lwisana ni makwandzasi. Kambe hi ku ya hi UNEP, leswaku ku va ni nhluvuko wa xiviri, matiko ya 81 lama hluvukaka ma fanele ma tirhisa mali yo lava ku ringana ni leyi yi andzisiwe ka mune ku ya eka nhungu.

Kambe xana mali yi ta huma kwihi? Vandla ra Panos ra tsundzuxa: “A yi nge vi kona mali yin’wana yo huma eka matiko lama nga ni vumaki, ya ntirho wo lwisana ni makwandzasi,” loko ri tlhandlekela ri vula leswaku a swi “fanelanga leswaku matiko lama sweleke, lama hlaseriweke hi ku endleka ka makwandzasi, ma langutela ku kuma ntlhantlho wa xihatla wo huma eka ntwanano lowu.” Hambiswiritano, vandla ra Panos ri gimeta hi rungula leri tsakisaka, ra leswaku, leswi sweswi ku kaneriwaka hi ku endleka ka makwandzasi emisaveni hinkwayo, i xikombiso xa vukulu bya xiphiqo lexi, naswona “leswi hi swoxe hi yona ndlela yo humelela.”

‘Makwandzasi Ma Ta Tsaka’

Ina, eka malembe-xikhume lama hundzeke, vavanuna ni vavasati vo tala va swi kotile ku endla vanhu va xiya khombo leri ri nga ta tisiwa hi ku andza loku yaka emahlweni ka makwandzasi. Swiga swo fana ni lexi nge “Munhu a nga si va kona a ku ri ni makhwati, kambe vukona byakwe byi vange makwandzasi” swi tlhontlha vanhu leswaku va lulamisa xiyimo lexi.

Kambe, vanhu lava dyondzekeke va swi xiya leswaku xiphiqo lexi xa ku endleka ka makwandzasi i xikulu swinene. Va swi vona kahle leswaku munhu, ku nga khathariseki leswaku u tiyimisele ku fikela kwihi, a nga na matimba lama ringaneke yo herisa swivangelo swa swiphiqo swa namuntlha swa misava hinkwayo.

Hambiswiritano, hi nkarhi lowu fanaka, swi rhurisa mbilu eka vanhu lava karhatekaka hi vumundzuku bya pulanete ya hina ku tiva leswaku Muvumbi wa misava u tshembise ku xi lulamisa kahle xiphiqo lexi ni swin’wana swa mbango. Naswona tanihi leswi switshembiso swa Xikwembu leswi tsariweke eBibeleni, minkarhi hinkwayo swi hetisekeke, swi fanerile ku langutela ku hetiseka ka leswi Yehovha a huhuteleke muprofeta Esaya leswaku a swi tsala malunghana ni vumundzuku bya makwandzasi ni misava leyi onhiweke: “Tiko ra ntlhohe ri ta ṭaka, ni tiko le’ri omeke; makwanḍasi ma ta ṭakisisa, ma rumbuka ku kota koṅhwa! . . . Ŝinambyana ŝi ta khulukela makwanḍasini. Makwanḍasi ya misav̌a ma ta hunḍuka mativ̌a ya mati, kutani tikweni le’ri omeke ku ta v̌a ni ŝihlovo ŝa mati.” (Esaya 35:1-7; 42:8, 9; 46:8-10) Mawaku ntsako lowu nga ta va kona, ku nga ri khale, loko hi vona ku endleka ka makwandzasi ku yimisiwa kutani ku endleka leswi hambaneke ni sweswo!

[Bokisi leri nga eka tluka 16]

Tiphesente Ta Tiko Leri Nga Kwandzasi Kumbe Tiko Leri Omeke

Afrika 66%

Asia 46%

Australia 75%

Yuropa 32%

Amerika N’walungu 34%

Amerika Dzonga 31%

Misava Hinkwayo 41%

[Bokisi leri nga eka tluka 17]

Xana Ku Cheleta Ku Nga Yi Hundzula Misava Yi Va Makwandzasi?

Xana ku cheleta—ku tsakamisa misava—ku nga yi hundzula misava yi va kwandzasi? Ina, ku cheleta hi ndlela leyi hoxeke ka swi endla sweswo. Leswi swa humelela loko misava leyi cheletiwaka yi nga tswongi mati hi mfanelo. Xo sungula, misava yi taleriwa hi mati; kutani yi va ni munyu; endzhaku, ku va ni vukoko bya munyu ehenhla. Vandla ra Panos ri ri: “Ku cheleta loku hoxeke ku hundzula misava yi va kwandzasi hi ku hatlisa loko ku endliwa mafambiselo lamantshwa yo cheleta.”

[Mepe lowu nga eka tluka 16, 17]

MAKWANDZASI

MA LE KHOMBYENI

[Xihlovo Xa Kona]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Masimu hakatsongo-tsongo ma hundzuka makwandzasi