Xana Kaya Ra Wena Ri Ni Chefu Yo Tanihi Kwihi?

NKAMBISISO wa sweswinyana lowu endliweke eka vanhu lava tlulaka 3 000 eUnited States ni le Canada, hi ku ya hi magazini lowu nge Scientific American, wu kombise leswaku “vaaka-tiko vo tala a va ri ekhombyeni lerikulu ro khumba swilo leswi nga ni chefu . . . etindhawini leti hi ntolovelo ti langutiwaka ti nga ri na chefu, ku fana ni makaya, tihofisi ni timovha.” Swilo leswi talaka ku thyakisa moya emakaya a ku ri musi lowu humaka eka swilo leswi tolovelekeke swo fana ni switirhisiwa swo basisa, swo hlongola tinsumbha, swingolongondzwana swo aka ha swona, petirolo, swilo swo nun’hwerisa, tikhemikhali leti dlayaka switsongwatsongwana ku katsa ni tikhemikhali ta swiambalo ta mahlantswa-swi-omile ni tinguvu letintshwa ta siliki.

“Mukhuhlwana wa le henhla-henhla empfhukeni,” ku nga vuvabyi lebyi tshameke byi khoma lava a va ya exibakabakeni kukondza ku kumeka xivangelo xa kona, a wu vangiwa hi musi wolowo, kumbe “gasi.” U vona gasi yi huma loko u tshame emovheni lowuntshwa kumbe u famba hi layini ya vuhirhi bya switirhisiwa swo basisa exitolo, hambiloko swi ri eka switameri leswi lemiweke swi tiya. Hi xikombiso, loko yindlu yi pfariwile hi ku helela, leswaku xirhami xi nga ngheni, gasi ya tikhemikhali to hambana-hambana yi nga ha thyakisa moya wa le ndlwini hi ndlela leyikulu ngopfu ku tlula nthyakiso lowu nga ehandle.

Vana, ngopfu-ngopfu swihlangi, hi vona va hlaseriwaka ngopfu hi nthyakiso wa le ndlwini, ku vula Medical Post ya le Canada. Va le kusuhi swinene ni le hansi ku tlula vanhu lavakulu; va hefemula hi ku hatlisa ku tlula vanhu lavakulu; va heta nkarhi wa vona wo tala, wa kwalomu ka 90 wa tiphesente va ri endlwini; naswona hikwalaho ka leswi swirho swa vona swi nga si tiyaka, mimiri ya vona yi nga hlaseriwa hi ku olova hi chefu. Va koka ntsopfu wa kwalomu ka 40 wa tiphesente wu nghena eka vona, kasi vanhu lavakulu va koka wa kwalomu ka 10 wa tiphesente.

Ku Va Ni Langutelo Lerinene

Hikwalaho ka leswi xitukulwana xa vanhu xa sweswi xi langutaneke ni tikhemikhali letintshwa, ka ha fanele ku dyondziwa swo tala hi mimbuyelo ya tona, hikwalaho vativi va sayense va tshama va xalamukile. Loko laha munhu a nga kona ku ri ni tikhemikhali, a swi vuli swona leswaku u fanele a karhateka leswaku u ta khomiwa hi khensa kumbe u ta fa. Ina, vanhu vo tala va vonaka va nga ri na xiphiqo hi tikhemikhali, leswi yisaka ku dzuneka eka Muvumbi wa miri lowu hlamarisaka wa munhu. (Pisalema 139:14) Hambiswiritano, ku fanele ku tirhisiwa vuxiya-xiya lebyinene, ngopfu-ngopfu loko hi khumba tikhemikhali leti nga ni chefu nkarhi ni nkarhi.

Buku leyi nge Chemical Alert! yi vula leswaku “tikhemikhali tin’wana ti ni khombo hikuva ti kavanyeta fambiselo lerinene [ra miri] kutani ti humesa swikombiso leswi tumbeleke leswi nga hlamuseriwaka tanihi ku va munhu a nga titwi kahle.” Leswaku hi nga tali ku va laha ku nga ni tikhemikhali leti nga ni khombo a swi lavi leswaku hi endla ku cinca lokukulu eka ndlela leyi hi hanyaka ha yona, kambe swi lava ntsena leswaku hi cincanyana eka mintirho ya hina ya siku ni siku. Hi kombela u languta swiringanyeto leswi nga ebokisini leri nga eka tluka 28. Swin’wana swa swona swi nga ku pfuna.

Ku engetela eka yinhla ya ku va ni vuxiya-xiya hi tikhemikhali, ha tipfuna loko hi nga karhateki ku tlula mpimo, ngopfu-ngopfu hi swilo leswi hi nga swi kotiki ku swi lawula. “Ku ṭaka ka mmiri i mbilu le’yo basa,” ku vula Bibele eka Swivuriso 14:30.

Hambiswiritano, vanhu vo tala va ha hlaseriwa kutani va sungula ku vabya, minkarhi yin’wana vuvabyi lebyi dlayaka, hikwalaho ka tikhemikhali leti nga ni chefu.a Ku fana ni vanhu va timiliyoni lava xanisekaka hikwalaho ka swivangelo swin’wana swo tala namuntlha, lava va khomiweke hi mavabyi lawa ma fambisanaka ni tikhemikhali va ni swivangelo leswi twalaka swo langutela eka vumundzuku, hikuva ku nga ri khale, misava yi ta va yi nga ha ri na yona chefu leyi vavisaka vaaki va yona. Hambi ku ri mianakanyo leyi nga ni chefu, swin’we ni lava va ehleketaka ha yona, ku ta va ku ri nchumu wa nkarhi lowu hundzeke, hilaha xihloko xo hetelela xa swihloko leswi swi tlhandlamanaka xi nga ta kombisa hakona.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Leswaku U Va Ni Kaya Leri Nga Ni Rihanyo, Ni Leri Sirhelelekeke

Leswaku u nga tali ku va laha ku nga ni chefu hakanyingi swi lava leswaku u endla ku cincanyana eka ndlela leyi u hanyaka ha yona. Hi leswi swiringanyeto swin’wana leswi u nga ha kumaka swi pfuna. (Leswaku u kuma vuxoko-xoko lebyi engetelekeke, lebyi kongomeke, hi ringanyeta leswaku u kambela elayiburari ya laha u tshamaka kona.)

1. Ringeta ku veka tikhemikhali leti humesaka nkahelo endhawini leyi ti nga taka ti nga thyakisi moya lowu nga endlwini ya wena. Tikhemikhali leti ti katsa formaldehyde ni swin’oki leswi humesaka nkahelo, swo tanihi pende, vhanicha, swidamarheti, swidlaya-switsotswana ni swilo swo basisa ha swona. Swihalaki leswi humesaka nkahelo swi humesa moya lowu nga ni chefu. Ntlawa lowu wu katsa benzini, leyi loko yo tshama nkarhi wo leha endhawini leyi ku nga ngheniki moya, ku vuriwaka leswaku yi vanga khensa, swiphiqo swa ku veleka ni swiphiqo swin’wana embelekweni.

2. A ku phyuphye kahle emakamareni hinkwawo, ni le kamareni ro hlambela eka rona. Ku xawara ku endlaka leswaku tibakteriya tin’wana leti swi nga ha endlekaka ti ri ematini to tanihi chlorine ti sungula ku tirha. Leswi swi nga ha endla leswaku ku va ni chlorine hambi ku ri chloroform.

3. Sula milenge ya wena u nga si nghena endlwini. Ku endla sweswo ntsena, hi ku vula ka Scientific American, swi nga hunguta ntsopfu emeteni hilaha ku phindhiweke ka tsevu. Swi tlhela swi endla leswaku u nga tirhisi swidlaya-switsotswana swo tala, leswi swin’wana swa swona swi hangalakaka hi ku hatlisa ehandle laha ku nga ni dyambu, kambe swi tshamaka malembe yo tala emeteni. Ndlela yin’wana, leyi tirhisiwaka hi mani na mani etindhawini to tala ta misava, i ku hluvula tintangu. Muchini wo basisa lowunene, ngopfu-ngopfu lowu nga ni burachi leyi ndzulukaka, wu nga ha hunguta thyaka emeteni.

4. Loko u tirhisa xidlaya-switsotswana ekamareni, humesa switlangiso ekamareni rolero ku ringana mavhiki mambirhi, hambiloko nkongomiso wa xidlaya-switsotswana xolexo wu nga ha vulaka leswaku kamara a ra ha ri na chefu endzhaku ka tiawara ti nga ri tingani. Vativi va sayense va ha ku kuma leswaku tipulasitiki tin’wana ni swifunengeto leswi kumekaka eka switlangiso swi munya masalela ya swidlaya-switsotswana ku fana ni xiponci. Chefu yi ta nghena eka vana hi nhlonge ni nomu.

5. U nga swi tirhisi ngopfu swidlaya-switsotswana. Ebukwini yakwe leyi nge Since Silent Spring, Frank Graham Lontsongo, u tsale leswaku swidlaya-switsotswana “swi tshama endhawini yo karhi ekaya ni le ntangeni, kambe lava va tsima ro xavisa va khorwise vanhu vo hlaya lava tshamaka emadorobeni leswaku va fanele va tshama va ri ni tikhemikhali to tala ekusuhi leswaku va herisa nhlaselo wa tinjiya ta le Afrika.”

6. Pende leyi nga ni swiphemu-phemu swa ntsopfu a yi susiwe hinkwako, kutani u penda hi pende leyi nga riki na ntsopfu. U nga tshuki u pfumelela vana va tlanga hi thyaka leri nga ni pende leyi nga ni ntsopfu. Loko ku voniwa onge ku ni ntsopfu etiphayiphini to fambisa mati, phayiphi ya mati yo titimela yi fanele yi pfuleriwa nkarhinyana kukondza mahiselo ya wona ma cinca naswona mati lama humaka ephayiphini ya mati yo hisa a ma fanelanga ma nwiwa.—Environmental Poisons in Our Food.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Swihlangi hi swona swi hlaseriwaka hi ku olova hi thyaka ra le ndlwini