Tikhemikhali—I Munghana Kumbe I Nala?

HI ENDLA swiboho swo tala evuton’wini hi ku pimanisa swilo leswi pfunaka ni leswi onhaka. Hi xikombiso, vanhu vo tala va xava movha hikwalaho ka leswi yi nga va pfunaka ha swona. Kambe va fanele va pimanisa ndlela leyi yi nga ta va pfuna ha yona ni vutihlamuleri bya ku va ni movha—ndzindza-khombo, ntsariso, ku ehla ka ntikelo wa yona—ni ku hlayisa movha lowu wu faneleka ku va egondzweni. Va fanele va ehleketa ni khombo ra ku vaviseka kumbe ku fa hikwalaho ka timhangu. Swi tano ni hi tikhemikhali leti endliweke hi munhu—ndlela leyi ti pfunaka ha yona yi fanele yi pimanisiwa ni ndlela leyi ti onhaka ha yona. Hi xikombiso, ehleketa hi khemikhali leyi vuriwaka MTBE (methyl tertiary butyl ether), mafurha lama endlaka leswaku movha wu nga tirhisi petirolo yo tala naswona ma hungutaka musi lowu yi wu humesaka.

Hikwalaho ka mpfuno wa MTBE, emadoroba-nkulu yo tala eUnited States, moya wa kona wu tshame wu tengile malembe yo tala. Kambe, New Scientist yi vika leswaku moya wo tenga “wu tise khombo rin’wana.” Leswi swi vangiwe hileswi MTBE yi nga ha vangaka khensa, naswona yi pfutile emathankini ya magidi ya madzana lama hlayisaka petirolo ehansi ka misava, hakanyingi yi thyakisa mati lama kumekaka ehansi ka misava. Hikwalaho ka sweswo, sweswi doroba rin’wana ri boheka ku xava 82 wa tiphesente ta mati ya rona ma huma etindhawini tin’wana, swi ri koxa 3,5 wa timiliyoni ta tidolara (22,3 wa timiliyoni ta tirhandi) hi lembe! New Scientist yi vika leswaku khombo leri “ri nga ha va ku thyakisiwa ngopfu ka mati lama kumekaka ehansi ka misava eUnited States hi ndlela leyi ma nga si tshamaka ma thyakisiwa ha yona emalembeni yo tala lama hundzeke.”

Tikhemikhali tin’wana ti yirisiwile ivi ti nga ha xavisiwi hilaha ku heleleke hikwalaho ka ku va ti onhe mbango ni ku veka rihanyo ekhombyeni. U nga ha tivutisa, ‘Kambe hikwalaho ka yini swi va tano? Xana tikhemikhali hinkwato letintshwa a ti kamberiwi loko ti nga si humesiwa ku vona loko ti nga ri na chefu?’

Swiphiqo Swa Ku Kambela Chefu

Entiyisweni, ku kambela tikhemikhali loko ti nga ri na chefu i ku hlanganisa sayense ni ku vhumbha. Joseph V. Rodricks ebukwini yakwe leyi nge Calculated Risks, u ri: “Vanhu lava kambelaka khombo a va swi koti ku kuma ku hambana loku heleleke exikarhi ka ‘vuhlayiseki’ ni ‘khombo’ eka tikhemikhali tihi ni tihi.” Swi tano ni hi mirhi leyi nga ni swidzidzirisi, leyi yo tala ya yona yi humesiwaka ku nga endliwanga vulavisisi lebyi enteke. The World Book Encyclopedia yi ri: “Hambi ku ri vukambisisi bya vukheta swinene, a byi swi koti minkarhi hinkwayo ku kombisa leswaku xidzidzirisi xi nga ha vanga khombo leri nga rindzeriwangiki.”

Tilaboratori ti hikiwile eka swin’wana. Hi xikombiso, a ti swi koti ku vona hi ku helela leswi nga ta endleka hi tikhemikhali loko ti huma kwalaho niloko ti ri endhawini yin’wana leyi hambaneke ngopfu ni yoleyo. Ehandle ka laboratori ku ni mpfangano wa tikhemikhali to hambana-hambana leti endliweke hi munhu, ta madzana, ni ta magidi, leti to tala ta tona ti nga hlanganaka ni tin’wana swin’we ni ku hlangana ni swilo leswi hanyaka. Tin’wana ta tikhemikhali leti a ti na khombo loko ti ri toxe, kambe loko ti hlangana ni tin’wana, ehandle kumbe endzeni ka mimiri ya hina, ti nga humesa mpfangano lowuntshwa, lowu nga ni chefu. Tikhemikhali tin’wana ti va ni chefu, hambi ku ri ku vanga khensa, ntsena endzhaku ka loko miri wu ti gayerile.

Xana vanhu lava kambelaka khombo va swi kotisa ku yini ku vona loko tikhemikhali ti nga ri na khombo loko va langutane ni swiphiqo swo tano? Ndlela leyi tirhisiwaka sweswi i ku nyika swiharhi leswi nga elaboratori mpimo wo karhi wa khemikhali, kutani loko yi nga ri na khombo eka swiharhi, va ringeta ku yi tirhisa eka vanhu. Xana ndlela leyi ya tirha minkarhi hinkwayo?

Xana Ku Kambela Loku Endliwaka Eka Swiharhi Ka Tshembeka?

Loko hi nga yi khumbi mhaka ya lunya leri endliwaka swiharhi, kambe ku kambela chefu hi swiharhi swi pfuxa mphikamakaneta yin’wana. Hi xikombiso, hakanyingi tikhemikhali ti va ni vuyelo lebyi nga faniki nikatsongo eka swiharhi swo hambana-hambana. Mpimo lowutsongo wa dioxin leyi nga ni chefu yo tala wu nga dlaya xikalapitana xa ntswele, kambe mpimo wolowo wu fanele wu engeteriwa hilaha ku phindhiweke ka 5 000 leswaku wu dlaya nthenyana! Tikhemikhali to tala ti va ni vuyelo lebyi hambaneke hambi ku ri eka swihadyana swa mixaka leyi fanaka swo tanihi makondlo ni timbeva.

Kutani, loko khemikhali ya muxaka wo karhi yi nga ri na vuyelo lebyi fanaka eka mixaka yin’wana ya swiharhi, xana valavisisi va nga tiyiseka njhani leswaku khemikhali yo karhi yi nge vi na khombo eka vanhu? Yinhla ya kona hileswaku a va nge tiyiseki hilaha ku heleleke.

Hakunene vativi va tikhemikhali va langutane ni ntirho wo nonon’hwa. Va fanele va tsakisa vanhu lava lavaka swilo leswi va swi endlaka, va tsakisa vanhu lava karhatekeke hi vuhlayiseki bya swiharhi, ni ku rhurisa mapfalo ya vona vini leswaku swilo leswi va swi endleke a swi na khombo. Hikwalaho ka leswi, sweswi tilaboratori tin’wana ti ringetela tikhemikhali eka tisele ta vanhu leti hanyaka. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi hi ta vona loko leswi swi tisa xitiyisekiso lexi tshembekaka xa ku pfumala khombo eka leswi.

Loko Ku Kambela Ka Le Laboratori Ku Tsandzeka

Xidlaya-switsotswana lexi vuriwaka DDT, lexa ha hangalakeke swinene embangwini, i xikombiso xin’wana xa tikhemikhali leti ku vuriweke hilaha ku hoxeke leswaku a ti na khombo loko ti humesiwa ro sungula. Endzhakunyana vativi va sayense va kume leswaku DDT yi tala ku tshama nkarhi wo leha eka swilo leswi hanyaka, ku fana ni tin’wana leti nga ni chefu. Hi rihi khombo leri tisiweke hi leswi? Kahle-kahle, swivumbiwa hi ku ya hi mintlawa ya swona, leswi endliwaka hi swivumbiwa leswitsongo swa timiliyoni, ku landzela nhlampfi, ivi ku hetelela hi swinyenyana, tibere, tixale ni swin’wana, swi va xisekelo xa vutomi, swi hundzisela chefu eka swivumbiwa swo hetelela, leswi dyaka leswin’wana. Eka xiendlakalo xin’wana, swinyenyana leswi kumekaka ematini hi xitalo, leswi vuriwaka n’waripetani, a swi nga swi koti ku va ni mavondlo malembe lama tlulaka khume!

Swisekelo leswi swa vutomi swa tirha hakunene lerova tikhemikhali tin’wana, hambiloko ti nga vonaki ematini, kambe ti kumeka hi xitalo eka swivumbiwa leswo hetelela leswi dyaka leswin’wana. Tinkava-va-nga-heti leto basa leti kumekaka eNambyeni wa St. Lawrence le Amerika N’walungu i xikombiso lexinene. Ti ni chefu yo tala swinene lerova ti fanele ti cukumetiwa ku fana ni thyaka leri nga ni khombo loko ti fa!

Tikhemikhali tin’wana leti nga eka swiharhi swo tala ti kumeke ti languteka ku fana ni tihomoni. Kambe a hi khale laha vativi va sayense va ha ku vonaka vuyelo lebyi tumbeleke, lebyi nga ni khombo bya tikhemikhali leti.

Tikhemikhali Leti Fanaka Ni Tihomoni

Tihomoni i tikhemikhali ta nkoka leti fambisaka rungula emirini. Ti famba hi nkhuluko wa hina wa ngati ti ya eswiphen’wini swin’wana swa miri wa hina, laha ti fikaka ti kondletela kumbe ku tshikilela fambiselo ro karhi, ku fana ni ku kula ka miri kumbe ndzhendzheleko wa ku tswala. Lexi tsakisaka, phepha-hungu ra sweswinyana leri humesiweke hi Nhlangano wa Rihanyo wa Misava Hinkwayo (WHO) ri vule leswaku “nhlayo-xikarhi leyi andzaka swinene ya vumbhoni bya sayense” yi kombisa leswaku tikhemikhali tin’wana leti endliweke hi vanhu, loko ti nghena emirini, ti kavanyeta tihomoni hi ku tirha ku fana na tona hi ndlela leyi nga ni khombo kumbe hi ku ti siva.

Tikhemikhali ta kona ti katsa ti-PCB,a ti-dioxin, ti-furan ni swidlaya-switsotswana swin’wana, ku katsa ni masalela ya DDT. Tikhemikhali leti vuriwaka swikavanyeti swa tihomoni, ti nga ha kavanyeta fambiselo ra miri leri tolovelekeke ra tihomoni, ku nga xihlovo xa tihomoni.

Homoni yin’wana leyi tikhemikhali leti ti fanaka na yona i homoni ya xisati leyi vuriwaka esitirojini. Nkambisiso lowu kandziyisiweke hi phepha-hungu ra vutshunguri leri vuriwaka Pediatrics wu ringanyeta leswaku lexi endlaka leswaku vanhwanyana vo tala va hatla va phuhla mavele ku nga ha va ku ri estirojini leyi nga eka switolwa swa misisi swin’we ni tikhemikhali leti nga embangwini leti fanaka ni esitirojini.

Ku tirhisa tikhemikhali to karhi eka wanuna hi nkarhi wo hlawuleka eku kuleni ka yena swi nga ha va ni vuyelo byo biha. Magazini lowu vuriwaka Discover wu ri: “Minkambelo yin’wana yi kombise leswaku ti-PCB leti tirhisiweke hi nkarhi wa ku kula yi nga cinca mfutsu ni nkwahle wa xinuna swi va swa xisati kumbe swi va ‘ni vununa ni vusati’ hi nkarhi wun’we.”

Tlhandlakambirhi, chefu ya tikhemikhali yi endla leswaku nsawutiso wa miri wu tsana, ivi swiharhi swi hlaseleka hi ku olova hi switsongwa-tsongwana. Kunene, switsongwa-tsongwana swi vonaka swi hangalaka hi ku hatlisa naswona swi tsungela, ngopfu-ngopfu eka swiharhi leswi dyaka leswin’wana, tanihi tidolfini ni gumba ra le lwandle.

Eka vanhu, vana hi vona va hlaseriwaka ngopfu hi tikhemikhali leti fanaka ni tihomoni. Vana lava velekiweke hi vavasati lava va dyeke mpunga lowu nga ni PCB eJapani malembe yo tala lama hundzeke “va ve ni xiphiqo xo kula ni xa mianakanyo, swiphiqo swa mahanyelo ku katsa ni vulema ni magugu, xiluma lexitsongo ngopfu, ni ku hunguteka vutlhari hilaha ku phindhiweke ka ntlhanu,” ku vika magazini lowu vuriwaka Discover. Minkambelo leyi endliweke eka vana lava tshamaka laha ku nga ni ti-PCB yo tala eNetherlands ni le Amerika N’walungu yi paluxe vuyelo lebyi fanaka byo biha malunghana ni ndlela leyi va kulaka ha yona emirini ni le miehleketweni.

WHO yi vika nileswaku xin’wana lexi nga ha vaka xi endliwe hi tikhemikhali leti ku nga ha va ku engeteleka ka khensa ya “homoni leyi nyangaletekaka hi ku olova” eka vavanuna ni vavasati, tanihi khensa leyi kumekaka emaveleni, emarhangeni ya vununa ni le xinyeni. Tlhandlakambirhi, ematikweni yo hlayanyana, ku hunguteka loku yaka emahlweni ka mbewu ya vununa, ku katsa ni risima ra mbewu leyi, swi nga ha va swi vangiwa hi ku engeteleka ka ku tirhisiwa ka tikhemikhali. Ematikweni man’wana, nhlayo-xikarhi ya mbewu ya vununa yi hunguteke hi le xikarhi emalembeni ya 50!

Exihlokweni lexi hundzeke, ku tshahiwe dokodela un’wana a vula leswaku hi “le ku dyondzeni.” Swi vonaka onge u be kona. I ntiyiso, tikhemikhali ta hina to tala leti endliweke ti hi pfunile swinene, kambe tin’wana a ti hi pfunanga. Kutani se hi tlharihile, leswaku hi papalata ku va endhawini leyi nga ni tikhemikhali leti nga ha hi vavisaka. Lexi hlamarisaka, to tala ta tona ti nga ha kumeka emakaya ya hina. Xihloko xa hina lexi tlhandlamaka xi ta bula hi leswi hi nga swi endlaka leswaku hi tisirhelela eka tikhemikhali leti nga ni khombo.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Tinkava-va-nga-heti leti ti ni chefu yo tala lerova ti langutiwa ti ri thyaka leri nga ni khombo loko ti fa

[Xihlovo Xa Kona]

©George Holton, The National Audubon Society Collection/PR