Tikhemikhali To Tala Leti Endliweke Hi Munhu

LEMBE-XIDZANA leri ri nga vuriwa hilaha ku faneleke leswaku i nguva ya vukhemikhali. Swiaki swa tikhemikhali leswi endliweke hi munhu swi hundzule vutomi bya hina. Makaya ya hina, tihofisi ni tifektri swi tele musi, switsokomberisi leswi endliweke hi vanhu, switolwa, tidayi, tiinki, tipende, swidlaya-switsotswana, mirhi ya le khemisi, tipulasitiki, swilawula-mahiselo, tinguvu ta silika—ku hlaya swona i ku twa ku xurha.

Hi ku ya hi Nhlangano wa Rihanyo wa Misava Hinkwayo (WHO), ku laveka mali ya kwalomu ka 9,5 wa tibiliyoni ta tirhandi leswaku misava hinkwayo yi kuma mphakelo lowu ringaneke wa tikhemikhali leti. WHO yi vika leswaku tikhemikhali ta kwalomu ka 100 000 sweswi ta xavisiwa nileswaku tin’wana letintshwa ta 1 000 ku ya eka 2 000 ta engeteriwa lembe ni lembe.

Hambiswiritano, tikhemikhali leti to tala ti endla leswaku vanhu va tivutisa malunghana ni ndlela leyi ti khumbaka mbango ku katsa ni rihanyo ra hina ha yona. Swi le rivaleni leswaku hi ta langutana ni swiyimo leswintshwa. Dokodela un’wana u te: “Hinkwerhu hi le ku dyondzeni, a hi yi tivi mimbuyelo hinkwayo leyi nga ta va kona eka makume ya malembe lama taka.”

Xana Ku Ni Khombo Lerikulu Loko Tikhemikhali Ti Tele?

WHO yi vula leswaku vanhu lava talaka ku karhatiwa hi nthyakiso lowu vangiwaka hi tikhemikhali leti, i “swisiwana, vanhu lava nga dyondzangiki lava nga riki na vutivi kumbe rungula leri eneleke malunghana ni makhombo lama vangiwaka hi tikhemikhali leti va ti tirhisaka hi ku kongoma kumbe ti va khumbaka hi ndlela yo karhi siku ni siku.” Swi tano ngopfu-ngopfu hi tikhemikhali leti dlayaka switsotswana. Kambe tikhemikhali ta hi khumba hinkwerhu.

Buku leyi nge A Green History of the World, yi vula leswaku kwalomu ka 20 wa tiphesente ta swihlovo swa mati eCalifornia, swi thyakile swinene, swin’wana swi thyakisiwe hi tikhemikhali to dlaya switsotswana lerova a swi amukeleki hi ku ya hi pimelo ra vuhlayiseki bya le nawini. Buku leyi ya engetela: “EFlorida, swihlovo leswi ringanaka 1 000 swi pfariwile hikwalaho ka ku va mati ya swona ma ri ni chefu; eHungary, miti ni madoroba ya 773 ya ni mati lama nga fanelangiki ma nwiwa kumbe ku tirhisiwa eswakudyeni, eBritain mathanki ya khume ra tiphesente ya mati ma thyakile lerova a ma amukeleki hi ku landza pimelo ra vuhlayiseki ra Nhlangano wa Rihanyo wa Misava Hinkwayo naswona etindhawini tin’wana ta le Britain ni le United States, mati ya le phayiphini a ma nge nyikiwi tincece hikuva ma ni munyu wo tala.”

Mercury hi yin’wana ya tikhemikhali letinene kambe yi nga ha va ni chefu. Yi hangalasiwa hi tichimele ta musi wa tifektri ni miseve ya timboni kutani yi ya embangweni. Hilaha ku fanaka, ntsopfu wu nga kumeka eka swilo swo tala, swo tanihi petirolo ni pende. Kambe wu fana ni mercury, wu nga ha va ni khombo, ngopfu-ngopfu eka vana. Loko musi wa ntsopfu wo nghena etinhompfini ta n’wana, wu nga ha hunguta “vutlhari bya yena hilaha ku phindhiweke ka mune,” ku vula xiviko xin’wana xa le Cairo, aEgipta.

Hi ku ya hi Nongonoko wa Mbango wa Nhlangano wa Matiko, lembe ni lembe, kwalomu ka tithani leti ringanaka 100 ta mercury, 3 800 wa tithani ta ntsopfu, 3 600 wa tithani ta fosifeti na 60 000 wa tithani ta xisibi, ti nghena eLwandle ra Mediteraniya loko vanhu va ri karhi va endla swo karhi. Hi swona leswi endlaka leswaku lwandle rero ri va ni thyaka ro tala. Kambe a hi rona ntsena. Entiyisweni, Nhlangano wa Matiko wu vule leswaku lembe ra 1998 i Lembe ra Misava Hinkwayo ra Malwandle-nkulu. Malwandle-nkulu ma le khombyeni emisaveni hinkwayo, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka nthyakiso.

Hambileswi thekinoloji ya tikhemikhali yi hi tiseleke switirhisiwa swo tala leswi pfunaka, swo tala swa swona loko hi swi tirhisa swi onha mbango loko hi swi cukumeta. Hilaha mutsari un’wana wa phepha-hungu a tshameke a swi veka hakona sweswinyana, xana hina hi tshame hi “kavanyeta nhluvuko”?

[Bokisi leri nga eka tluka 24]

Tikhemikhali Ni Ndzhundzhuluko Wa Tikhemikhali

Rito leri nge “khemikhali” ri kombetela eka nchumu wun’wana ni wun’wana wa xisekelo lowu akaka misava leyi yi hi rhendzeleke, ku katsa ni swiaki swa nkoka leswi tlulaka 100, swo tanihi nsimbi, ntsopfu, mercury, khaboni, okisijeni ni nayitirojeni. Swiaki swa tikhemikhali kumbe mpfangano wa swiaka-ntsongo swo hambana-hambana, swi katsa swilo swo fana ni mati, tiasidi, mimunyu ni xihoko. Swo tala swa swiaki leswi swo tiendlekela.

“Ndzhundzhuluko wa tikhemikhali” wu hlamuseriwa tanihi “fambiselo leri endlaka leswaku nchumu wo karhi wu hundzuluka ku suka eka xiyimo xin’wana wu ya eka xin’wana.” Ndzilo i ndzhundzuluko wa tikhemikhali; wu hundzula nchumu lowu tshwaka—phepha, petirolo, hayidirojeni ni swin’wana—wu va nchumu wun’wana hilaha ku heleleke. Tikhemikhali to tala ti hundzuluka hilaha ku yaka emahlweni, ematlhelweni ni le ndzeni ka hina.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Swisiwana hi swona swi karhatekaka ngopfu hikwalaho ka tikhemikhali