Xana Pulanete Ya Hina Yi Vabya Ku Fikela Kwihi?

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EPHILIPPINES

Muvabyi loyi u vabyela ku fa. U khomiwe hi swifo swo hambana-hambana. U na manghumbu. Miri wakwe wu hisa ku tlula mpimo. Matshalatshala ya ku n’wi timula ma helela moyeni. Ku kumiwe chefu emirini wakwe. Loko a tshunguriwa lexi, ku tangunuka swin’wana. Loko a ku ri munhu la nga le xiyin’weni lexi, madokodela a ma ta vula leswaku u khomiwe hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki kumbe lebyi dlayaka. Loko ma nga ha tivi lexi ma nga xi endlaka, a ma to endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya wona ku chavelela muvabyi yoleyo kukondza humba yi olela nkuma.

HAMBISWIRITANO, a hi munhu la nga exiyin’weni lexi. Kambe i kaya ra hina—misava. Xiyimo lexi nga laha henhla xi kombisa leswi humelelaka eka pulanete ya hina. Moya wo thyaka, ku kufumela ka misava, mati yo thyaka ni thyaka leri nga ni chefu ko va swin’wana swa swiphiqo leswikulu leswi nga emisaveni ya hina leyi vabyaka. Hilaha madokodela ma boxeke hakona laha henhla, vatshila a va tivi leswaku va khoma kwihi va tshika kwihi.

Nkarhi ni nkarhi va mahungu va boxa swiphiqo leswi misava yi langutaneke na swona hi tinhloko ta mahungu ni marito lama fanaka ni lawa: “Ku phasiwa ngopfu ka tinhlampfi swi hundzule mabuwa ya lwandle ma va timbala ta ku dlayetela eka tona.” “Vanhu Va Magidi Ya Timiliyoni Va Le Asiya Va Ta Pfumala Mati Yo Tenga eMalembeni Ya 24 Lama Taka.” “Thyaka leri nga ni chefu leri endlaka 40 wa timiliyoni ta tithani ri cukumetiwa ematikweni man’wana lembe ni lembe.” “Swihlovo swa mbirhi-xa-nharhu eka leswa 1 800 swa le Japani swi ni chefu.” “Mbhovo Wa Ozoni Le Antarctic Wu Pfuleke Ngopfu Naswona Wu Hi Tsona Vurhongo.”

Vanhu van’wana se va ma toloverile mahungu lama tshamaka ma ri kona ya makhombo ya mbango, kumbexana va ehleketa leswaku, ‘Sweswo a swi karhati ngopfu ntsena loko swi nga ndzi khumbi.’ Hambiswiritano, ku nga khathariseki leswaku ha swi xiya kumbe e-e, ku onheteriwa ka mbango wa misava swi khumba vanhu vo tala. Leswi mbango wa hina wu thyakisiwaka ngopfu sweswi, swi nga ha endleka wu hi khumba hi tindlela to tala. Xisweswo, hinkwerhu hi fanele hi karhateka hi rihanyo ni vuhlayiseki bya ndyangu wa hina. Phela, ku hava kun’wana laha hi nga ta hanya kona!

Xana xiphiqo lexi xi kule ku fikela kwihi? Xana misava ya hina yi vabya ku fikela kwihi? Xana vutomi bya vanhu byi khumbeka njhani? A hi kambeleni swivangelo swi nga ri swingani leswi nga ta hi pfuna hi vona leswaku misava ya hina a yi le khombyeni leritsongo, kambe yi le khombyeni lerikulu swinene.

◼ MALWANDLE: Ku phasiwa tinhlampfi to tala ku tlula mpimo eswiyengeni swin’wana swa lwandle. Xiviko lexi humaka eka Vandla ra Mbango ra Nhlangano wa Matiko xi vula leswaku “70 wa tiphesente ta laha ku phasiwaka tinhlampfi kona, ti phasiwe ku tlula mpimo lerova a ta ha swi koti ku tswalana kumbe nhlayo ya leti tswariwaka i yitsongo eka ya leti phasiwaka.” Hi xikombiso, nhlayo ya tinhlampfi leti vuriwaka khodi, hake, haddock na xidluwana eAntlantic N’walungu yi ehle hi 95 wa tiphesente exikarhi ka 1989 na 1994. Loko xiyimo xo ya emahlweni hi ndlela leyi, xana ku ta humelela yini hi vanhu va timiliyoni lava hanyaka hi swakudya swa le lwandle?

Tlhandlakambirhi, lembe ni lembe ku ni swilo swa kwalomu ka 20 ku ya eka 40 wa timiliyoni leswi phasiwaka ivi swi tlheriseriwa elwandle—hakanyingi swi va swi vavisekile kumbe swi file. Ha yini? Swi phasiwa loko ku khomiwa tinhlampfi leti va ti lavaka kasi swona a swi laveki.

◼ MAKHWATI: Ku tsemeleriwa ka makhwati swi ni mimbuyelo yo tala leyi nga riki yinene. Ku tsemeleriwa ka mirhi swi endla leswaku misava yi nga swi koti ku tswonga khaboni dayiokisayidi, naswona ku vuriwa leswaku leswi swi vanga ku kufumela ka misava. Swimila swa mixaka yo karhi, leswi nga ha pfunaka ku endla mirhi leyi nga ponisaka vutomi, swi ta hela. Nilokoswiritano, makhwati ma karhi ma tsemeleriwa nisweswi. Entiyisweni, emalembeni ya sweswi, nhlayo ya mirhi leyi tsemeleriwaka ya engeteleka. Vativi van’wana va vona onge loko leswi swo ya emahlweni, makhwati lama kumekaka etindhawini leti hisaka ma ta hela emalembeni ya kwalomu ka 20.

◼ CHEFU: Ku cukumetiwa ka swilo leswi nga ni khombo enhoveni ni le lwandle i xiphiqo lexikulu lexi nga ha tisaka khombo eka vanhu va timiliyoni. Thyaka leri nga ni miseve ya matimba, ntsompfu lowu nga ni chefu swin’we ni leswi salaka loko ku endliwa tiplasitiki hi swin’wana swa swilo leswi nga vangaka swiphiqo, mavabyi hambi ku ri ku dlaya vanhu ni swiharhi.

◼ TIKHEMIKHALI: Emalembeni ya 100 lama hundzeke, ku sungule ku tirhisiwa ka tikhemikhali letintshwa ta kwalomu ka 100 000. Tikhemikhali leti ti nga ha kumeka emoyeni, emisaveni, ematini ni le swakudyeni. A ti talanga eka tona leti kamberiweke loko ti nga ri na khombo eka vanhu. Hambiswiritano, eka leti ti kamberiweke, ku kumeke leswaku to tala ta tona ti vanga mavabyi hi tindlela tin’wana.

Ku ni swilo swo tala leswi xungetaka mbango wa hina: ku thyakisiwa ka moya, fambiselo ra nkululo leri nga cheriwangiki mirhi leyi dlayaka mavabyi, mpfula leyi nga ni asidi swin’we ni ku pfumaleka ka mati yo tenga. Swilo swi nga ri swingani leswi ana se swi boxiweke swi kombisa kahle leswaku misava ya hina yi vavisekile hakunene. Xana swiphiqo leswi swi nga hluriwa kumbe xana nyimpi ya kona a ya ha lawuleki?