Ntshunxeko Wa Vukhongeri—Xana I Nkateko Kumbe I Ndzhukano?

Masungulo ya mianakanyo ya ntshunxeko wa vukhongeri a ma fambisana ni ku lun’wa lokukulu eVujaganini. A ku lwiwa ni tidyondzo leti nga riki na xisekelo, xihlawuhlawu ni rivengo. Yi koxe magidi-gidi ya vutomi etinyimpini leti halateke ngati ta vukhongeri. Xana matimu lawa yo vava ma hi dyondzisa yini?

“NXANISO wu tshame wu ri kona ematin’wini ya Vukreste,” ku tsala Robin Lane Fox ebukwini leyi nge Pagans and Christians. Vakreste vo sungula a va vitaniwa mpambukwa naswona a va hehliwa hileswaku va kavanyeta ku hleleka ka tiko. (Mintirho 16:20, 21; 24:5, 14; 28:22) Hikwalaho ka sweswo, van’wana va tiyisele ku xanisiwa naswona va dlayiwe hi swivandzana etindlwini ta mintlango ta Varhoma. Loko va langutane ni nxaniso wolowo wa tihanyi, van’wana, kukota mufundhisi Tertullian (vona xifaniso lexi nga eka tluka 8), va kombele ntshunxeko wa vukhongeri. Hi 212 C.E., u tsarile: “I mfanelo ya vanhu ya nkoka, i lunghelo ra ntumbuluko, leswaku munhu un’wana ni un’wana u fanele a gandzela hi ku landza vonelo rakwe.”

Hi 313 C.E., ku xanisiwa ka Vakreste hi vanhu va Rhoma ku herile ehansi ka Constantine, hi ku landza Nawu wa Milan, lowu nyikeke Vakreste ni vahedeni ntshunxeko wa vukhongeri. Ku amukeriwa ka “Vukreste” hi nawu eMfun’weni wa Varhoma ku herise nxaniso. Hambiswiritano, kwalomu ka 340 C.E., mutsari un’wana loyi a a tivula Mukreste u vule leswaku vahedeni va xanisiwa. Eku heteleleni, hi 392 C.E., hi ku tirhisa Nawu wa Constantinople, Mufumi Theodosius wo Sungula u yirise vuhedeni emfun’weni, kutani ntshunxeko wa vukhongeri a wu tlhaveriwanga hi dyambu. Loko “Vukreste” bya Rhoma byi va vukhongeri bya Mfumo, Kereke swin’we ni Mfumo swi nghenele tsima ra nxaniso lowu tshameke malembe-xidzana yo tala, lowu fikeleleke nhlonhlorhi ya wona hi Tinyimpi ta Nkutsulo leti halateke ngati yo tala hi lembe-xidzana ra vu-11 ku ya eka ra vu-13 ni hi Vukonanisi bya tihanyi, lebyi sunguleke hi lembe-xidzana ra vu-12. Lava va xinyateke va sola vuorthodox, ku hlawuleka ka dyondzo ya kona, va tekiwe va ri vagwinehi kutani va hlotiwa hi mahlo-ngati, va xaniseriwa ku va ni vonelo leri hambaneke ni ra vona enkarhini wolowo. I yini lexi vangeke leswaku ku tekiwa magoza wolawo?

Ku pfumelela vukhongeri byin’wana a swi nga amukeriwi hikuva a ku vuriwa leswaku vun’we bya vukhongeri byi aka xisekelo lexi tiyeke swinene xa Mfumo nileswaku ku hambana ka vukhongeri ku xungeta ku hleleka ka tiko. ENghilandhi, hi 1602, un’wana wa vaholobye va Hosi ya Xisati Elizabeth u te: “Mfumo a wu hlayisekanga nikatsongo loko wu pfumelela vukhongeri byimbirhi.” Entiyisweni, a swi olova ngopfu ku yirisa vukhongeri lebyi nga faniki ni bya vona ematshan’weni yo kumisisa loko hakunene byi xungeta Mfumo kumbe vukhongeri lebyi ku nga khale byi ri kona. The Catholic Encyclopedia yi ri: “Valawuri va tiko ni vafundhisi a va si tshama va ku kuma ku hambana nikutsongo exikarhi ka mimpambukwa leyi nga ni khombo ni mimpambukwa leyi nga riki na khombo.” Hambiswiritano, a ku ta va ni ku cinca ku nga ri khale.

Masungulo Lama Vavaka Ya Ku Amukela Vukhongeri Byin’wana

Ku hundzuka loku veke kona eYuropa a ku ri mpfilumpfilu lowu vangiweke hi Vuprotestente, ku nga vandla ra mpambukwa lowu dzimeke timitsu ti tiya kwalaho. Hi xibububu lexikulu, Ndzhundzunuko wa Protestente wu pandze Yuropa hi le xikarhi ehansi ka xisekelo xa vukhongeri, wu rhangisa mhaka ya ntshunxeko wa ripfalo. Hi xikombiso, Martin Luther, Mutisi wa Ndzhundzhunuko la dumeke u seketele mavonelo yakwe hi 1521, a ku: “Ripfalo ra mina ri hundzuke hlonga ra Rito ra Xikwembu.” Ku hambana loku ku tlhele ku pfuxa Nyimpi ya Malembe ya Makume nharhu (1618-48), ntlhandlamano wa tinyimpi ta vukhongeri ta tihanyi leti hlakateke Yuropa.

Kambe, loko nyimpi yi ri karhi yi ya emahlweni, vo tala va swi lemukile leswaku nkwetlembetano lowu a wu lulamisi nchumu. Kutani, milawu yo tala leyi landzeleke, ku fana ni Nawu wa le Nantes eFurwa (1598), yi ringetile ku tisa ku rhula eYuropa leyi a yi hlaseriwe hi nyimpi, kambe yi tsandzekile. Mianakanyo ya manguva lawa ya ku amukela vukhongeri byin’wana yi amukeriwe hakatsongo-tsongo hi ku landza milawu leyi. Eku sunguleni, “ku amukela vukhongeri byin’wana” a swi nga rhandzeki. “Loko a ho boheka ku amukela mpambukwa ehansi ka swiyimo swo karhi . . . , handle ko kanakana, a ku ta va xidyoho—xidyoho lexikulu hakunene—kambe hayi lexikulu ku fana ni nyimpi,” ku tsale mutivi wa timhaka ta vanhu la dumeke, la vuriwaka Erasmus hi 1530. Hikwalaho ka langutelo leri ro biha, van’wana, ku fana na Paul de Foix wa Mufurwa hi 1561, va hlawule ku vulavula hi “ntshunxeko wa vukhongeri,” ematshan’wini ya “ku amukela vukhongeri byin’wana.”

Kambe, hi ku famba ka nkarhi, vukhongeri byin’wana byi sungule ku amukeriwa, swi nga langutiwi ku ri xidyoho lexikulu, kambe tanihi xisirhelelo xa ntshunxeko. A swa ha langutiwanga tanihi ku pfumelela ku tsana, kambe tanihi xitiyisekiso. Loko vukhongeri byo tala ni lunghelo ro ehleketa hi ndlela leyi u rhandzaka ha yona swi sungula ku tsakeriwa tanihi xisekelo xa vanhu va manguva lawa, ku hisekela etlhelo ku kume ndzhuti ku yima.

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-18, ku amukela vukhongeri byin’wana ku hlanganisiwe ni ntshunxeko ni vululami. Leswi swi vonake emilawini ni le swihlambanyweni, ku fana ni vumbiwa lebyi dumeke bya Timfanelo ta Munhu ni ta Muaka-tiko (1789), eFurwa, kumbe Nawu wa Timfanelo (1791), eUnited States. Tanihi leswi matsalwa lawa ma kuceteleke miehleketo ya ntshunxeko ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-19 ku ya emahlweni, ku amukela vukhongeri byin’wana, ivi ku landzela ntshunxeko, a swa ha langutiwanga tanihi ndzhukano kambe swi langutiwe swi ri nkateko.

Ntshunxeko Lowu Hikiweke

Hambileswi ntshunxeko wu nga wa risima swinene, kambe wu hikiwile. Hikwalaho ka ntshunxeko lowukulu eka hinkwavo, Mfumo wu humesa nawu lowu hikaka ntshunxeko wa vanhu van’wana. Leti i timhaka tin’wana leti fambisanaka ni ntshunxeko lowu ku vulavuriwaka ha wona sweswi ematikweni yo tala ya le Yuropa: Xana nawu wa hulumendhe wu fanele wu tirha hi mpimo wo tanihi kwihi evuton’wini bya munhu hi xiyexe? Xana wu pfuna ha yini? Xana wu wu khumba njhani ntshunxeko?

Swihaxa-mahungu swi wu kandziyise ngopfu ntshunxeko wa vanhu hinkwavo ni wa munhu hi xiyexe. Swihehlo swa ku endla van’wana va landzula ripfumelo ra vona, ku va kanganyisa hi tlhelo ra timali, ku khoma vana hi ndlela yo biha ni ku endla vugevenga lebyikulu byo tala, swi tlhandlekiwe ehenhla ka mintlawa yin’wana ya vukhongeri, minkarhi yo tala ku nga ri na vumbhoni lebyi tiyeke. Maphepha-hungu ma hangalase mahungu lama khumbaka mintlawa leyitsongo ya vukhongeri. Mavito lama tsongahataka van’wana yo kota “vukhongeri bya mihiva-hivana” kumbe “mpambukwa” namuntlha ma tirhisiwa siku ni siku. Minkarhi yin’wana loko tihulumendhe ti tshikileriwa hi mavonelo ya vanhu ti humese ni nxaxamelo wa vanhu lava vuriwaka mpambukwa lowu nga ni khombo.

Furwa i tiko leri tinyungubyisaka hi ndhavuko wa rona wo amukela vukhongeri byin’wana ni ku hambana ka vukhongeri ni Mfumo. Hi ku tinyungubyisa ri tivula tiko ra “Ntshunxeko, Leri Nga Riki Na Xihlawu-hlawu, Leri Nga Ni Vun’we.” Kambe, hi ku ya hi buku leyi nge Freedom of Religion and Belief—A World Report, etikweni rero ku ringanyetiwe leswaku “eswikolweni ku va ni tsima ra dyondzo yo khutaza ku ala mavandla lamantshwa ya vukhongeri.” Hambiswiritano, vanhu vo tala va ehleketa leswaku endlelo leri ri xungeta ntshunxeko wa vukhongeri. Njhani?

Ku Xungetiwa Ka Ntshunxeko Wa Vukhongeri

Ntshunxeko wa xiviri wa vukhongeri wu va kona ntsena loko Mfumo wu yi khoma hi ndlela leyi ringanaka mintlawa hinkwayo ya vukhongeri leyi xiximaka ni ku yingisa nawu. A swi vi tano loko Mfumo wu endla xiboho xa leswaku mintlawa yin’wana ya vukhongeri a hi vukhongeri, kutani wu ala ku yi pfuna hilaha Mfumo wu pfunaka vukhongeri hakona. “Langutelo ra nkoka malunghana ni ntshunxeko wa vukhongeri ra tsana loko ku ri mfumo lowu nyikaka mpfumelelo eka vukhongeri onge hiloko wu nyika vachayeri tilayisense,” ku vule magazini lowu nge Time hi 1997. Huvo yin’wana ya le Furwa yo hundzisela milandzu emahlweni ya ha ku vula leswaku ku endla hi ndlela yoleyo “swi tisa mfumo wa tihanyi, ku nga khathariseki leswaku hi vomu kumbe e-e.”

Ntshunxeko lowukulu na wona wa xungetiwa loko ku ri ni ntlawa wun’we ntsena lowu lawulaka vatsari va maphepha-hungu. Khombo ra kona, leswi swa andza ematikweni yo tala. Hi xikombiso, loko ti ringeta ku hlamusela leswi swi lulameke hi tlhelo ra vukhongeri, tinhlengeletano leti lwisanaka ni mpambukwa ti tiendle vachuchisi, vaavanyisi ni vakambisisi va milandzu naswona ti ringete ku kucetela langutelo ra tona ra xihlawu-hlawu eka maphepha-hungu. Hambiswiritano, hilaha phepha-hungu ra le Furwa leri vuriwaka Le Monde ri vuleke hakona, hi ku endla tano, minkarhi yin’wana tinhlengeletano leti ti kombisa “moya lowu fanaka wa ku va mpambukwa lowu ti vulaka leswaku ti lwa na wona kutani ti simeka moya wa ku ‘xanisa lava nga ni vonelo leri hambaneke ni ra tona.’” Phepha-hungu leri ri vutisile: “Xana ku tseketseriwa ka mintlawa leyitsongo ya vukhongeri etikweni . . . a ku xungeti ntshunxeko wa nkoka?” Martin Kriele, la tshahiweke eka Zeitschrift für Religionspsychologie (Magazini wa Ntivo-miehleketo wa Vukhongeri), u te: “Ku xanisiwa ka mpambukwa lowu nga ni vonelo leri hambaneke ni ra wena swa vilerisa swinene ku tlula ku tala ka mimpambukwa hi yoxe. Hi ku kongoma: Vaaki lava nga tluriki nawu va fanele va tshikiwa hi ku rhula. Vukhongeri ni mikhuva yo karhi ya vanhu swi fanele swi tshama swi ntshunxekile, naswona swi ntshunxekile hambi ku ri eJarimani.” A hi voneni xikombiso xin’we.

“Vaaki Lava Tshembekaka Swinene”—Va Langutiwa “Va Ri Ni Khombo”

Xana hi wihi ntlawa wa vukhongeri lowu langutiweke tanihi lowu nga ni “khombo ngopfu ku tlula mimpambukwa hinkwayo” hi ku ya hi vonelo ra valawuri va Khatoliki lava tshahiweke eka phepha-hungu leri dumeke ra le Spain leri vuriwaka ABC? U nga ha hlamala ku xiya leswaku ABC yoleyo a yi vulavula hi Timbhoni ta Yehovha. Xana swihehlo leswi va tlhandlekiweke swona swi ni xisekelo lexi nga riki na xihlawu-hlawu? Xiya swihlambanyo leswi landzelaka leswi humaka eminkandziyisweni yin’wana:

“Timbhoni ti dyondzisa vanhu ku hakela swibalo swa vona hi ku tshembeka, a ti hlanganyeli etinyimpini kumbe ku lunghiselela nyimpi, a ti yivi, entiyisweni, ti hanya hi ndlela leyinene leyi loko vanhu van’wana a va hanya ha yona, a swi ta antswisa ndlela leyi vanhu va hanyisanaka ha yona.”—Sergio Albesano, Talento, November-December 1996.

“Hilaha ku hambaneke ni swipoyilo leswi haxiweke eswiendlakalweni swo karhi, eka mina [Timbhoni ta Yehovha] a ti vonaki ti tisa khombo hambi ku ri hi ndlela leyitsongo swinene eka vumbiwa bya Mfumo. I vaaki lava rhandzaka ku rhula, lava nga ni vukheta naswona va xiximaka valawuri.”—Muyimeri wa le palamendhe ya le Belgium.

“Timbhoni ta Yehovha ti tiveka ti ri vanhu vo tshembeka swinene eFederal Republic.”—Phepha-hungu ra le Jarimani leri vuriwaka Sindelfinger Zeitung.

“U nga ha teka [Timbhoni ta Yehovha] tanihi vaaki lava nga xikombiso lexinene. Va swi hakela kahle swibalo, va khathalela lava vabyaka, va pfuna lava nga swi tiviki ku hlaya.”—Phepha-hungu ra le United States leri vuriwaka San Francisco Examiner.

“Timbhoni ta Yehovha ta humelela swinene eku hlayiseni ka vun’we lebyi tiyeke bya vukati ku tlula swirho swa vukhongeri byin’wana.”—American Ethnologist.

“Timbhoni ta Yehovha ti hlayiwa exikarhi ka vanhu lava lulameke naswona va gingiritekaka eka vaaki va le matikweni ya Afrika.”—Dok. Bryan Wilson, wa le Yunivhesiti ya Oxford.

“Swirho swa vukhongeri byebyo swi pfune ngopfu eku ndlandlamuxeni ka ntshunxeko wa ripfumelo hi malembe-xidzana yo tala.”—Nat Hentoff, Free Speech for Me—But Not for Thee.

“Ti . . . pfune ngopfu ku hlayisa swilo swin’wana swa risima eka xidemokrati xa hina.”—Profesa C. S. Braden, These Also Believe.

Hilaha mintshaho leyi nga laha henhla yi kombisaka hakona, Timbhoni ta Yehovha ti tekiwa ti ri vaaki lava nga xikombiso lexinene emisaveni hinkwayo. Ku tlula kwalaho, ti tiviwa hi ntirho wa tona wa mahala wo dyondzisa Bibele ni ku seketela mahanyelo lamanene ya ndyangu. Titlilasi ta tona to dyondzisa ku hlaya ni ku tsala ti pfune madzana ya magidi ya vanhu, hi hala tlhelo swiendlo swa tona swa vumunhu swi pfune magidi ya vanhu hi makume ya malembe, ngopfu-ngopfu eAfrika.

Nkoka Wa Ku Amukela Mavonelo Lamantshwa

Tiko ri tele hi vanhu vo homboloka lava hlaselaka vanhu van’wana lava nga riki na nandzu. Hikwalaho, i swa nkoka leswaku hi tshama hi xalamukile loko hi vulavula hi timhaka leti fambisanaka ni vukhongeri. Kambe swi ni xikongomelo xihi naswona swi hoxa xandla njhani eka ntshunxeko wa vukhongeri loko vatsari van’wana va maphepha-hungu, ematshan’weni ya ku ya eka vativi lava pfunaka, va tshemba rungula leri va ri kumaka etikerekeni leti vonaka swirho swa tona swi hunguteka kumbe eka tinhlengeletano ta vanhu lava lwisanaka ni mpambukwa lava xikongomelo xa vona xi kanakanisaka? Hi xikombiso, phepha-hungu leri vuleke leswaku Timbhoni ta Yehovha i “vanhu lava nga ni khombo ku tlula mimpambukwa hinkwayo” ri pfumerile leswaku tinhlamuselo ta rona a ti huma eka “vakongomisi va Kereke [ya Khatoliki].” Tlhandlakambirhi, magazini wun’wana wa le Furwa wu vule leswaku swihloko swo tala leswi vulavulaka hi vanhu lava vuriwaka mpambukwa swi huma eka tinhlengeletano leti lwisanaka ni mpambukwa. Xana leswi swi twala swi ri ndlela leyinene leyi nga riki na xihlawu-hlawu yo kuma rungula leri pfunaka?

Tihuvo ni tinhlengeletano ta misava hinkwayo leti karhatekeke hi timfanelo ta vanhu, to kota Nhlangano wa Matiko, ti vula leswaku “ku hambana exikarhi ka vukhongeri ni mpambukwa a ku vonaki kahle lerova ku nga amukeleka.” Kutani, ha yini van’wana va ya emahlweni va tirhisa rito ro poyila ra “mpambukwa”? I vumbhoni byin’wana lebyi engetelekeke lebyi kombisaka leswaku ntshunxeko wa vukhongeri wa xungetiwa. Kutani, xana ntshunxeko lowu wa risima wu nga sirheleriwa njhani?

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Vanhu Lava Lweleke Ntshunxeko Wa Vukhongeri

Xikombelo lexikulu xa ntshunxeko wa vukhongeri xi sungule enyimpini ya tihanyi ya vukhongeri eYuropa hi lembe-xidzana ra vu-16. Swikombelo leswi swa ha ri swa nkoka emhakeni ya ntshunxeko wa vukhongeri.

Sébastien Chateillon (1515-63): “Xana muxandzuki i yini? Ku hava xin’wana lexi ndzi xi kumaka, handle ka ku vula hinkwavo lava nga ni mavonelo lama nga faniki ni ya hina leswaku i vaxandzuki. . . . Loko etikweni leri kumbe endhawini leyi u langutiwa u ri mupfumeri wa ntiyiso, endhawini yin’wana u ta langutiwa u ri muxandzuki.” Muhundzuluxeri la dumeke wa Bibele ya Xifurwa naswona la hisekelaka ku amukeriwa ka vukhongeri byin’wana, la vuriwaka Chateillon u vulavule hi yinhla yin’wana ya nkoka eka mbulavurisano lowu khumbaka ntshunxeko wa vukhongeri: I mani la nga vulaka leswaku muxandzuki i munhu wa muxaka muni?

Dirck Volckertszoon Coornhert (1522-90): “Hi hlaya leswaku enkarhini lowu hundzeke . . . hambi ku ri Kreste hi byakwe eYerusalema kutani ku landzela vo tala lava dlayeriweke ripfumelo eYuropa . . . va kavanyete [tiko] hi marito ya vona ya ntiyiso. . . . Nhlamuselo ya rito leri nge ‘kavanyete’ yi fanele yi hlamuseriwa kahle.” Coornhert u vule leswaku ku hambana ka vukhongeri a ku fanelanga ku hlanganisiwa ni ku kavanyeta ku rhula ka tiko. U vutisile: Xana vanhu lava yingisaka kahle va tlhela va xixima nawu, hakunene va xungeta ku rhula ka tiko?

Pierre de Belloy (1540-1611): I “ku honisa ku pfumela leswaku ku hambana ka vukhongeri ku tisa ni ku kondletela nkitsikitsi eMfun’weni.” Belloy, gqweta ra le Furwa loko a tsala hi nkarhi wa Tinyimpi ta Vukhongeri (1562-98), u vule leswaku ntirhisano wa Mfumo a wu titsheganga hi ku va ku ri ni vukhongeri lebyi fanaka, handle ka loko hulumendhe yi hluriwa hi ntshikilelo wa vukhongeri.

Thomas Helwys (c. 1550–c. 1616): “Loko vanhu va yona [hosi] va yingisa ni ku landzela milawu hinkwayo ya munhu hi ku tshembeka, ku hava xin’wana lexi yi faneleke yi xi koxa eka vona.” Helwys, un’wana wa vasunguri va English Baptists, u tsarile a seketela ku hambana ka Kereke ni Mfumo, a kombela hosi leswaku yi nyika ntshunxeko wa vukhongeri eka tikereke hinkwato ni mimpambukwa ni ku eneriseka hi matimba ya tiko ehenhla ka vanhu ni swilo leswi va nga na swona. Leswi a swi tsaleke swi kandziyisa xivutiso lexi phikelelaka: Xana Mfumo wu fanele wu lawula vutomi bya vanhu hi tlhelo ra moya hi mpimo wo tanihi kwihi?

Mutsari un’wana la nga tiviwiki (1564): “Leswaku ku va ni ntshunxeko wa ripfalo, a swi enelanga ku pfumelela munhu leswaku a tshika vukhongeri lebyi a nga byi rhandziki, loko hi xivangelo lexi fanaka, ku seketela vukhongeri lebyi a byi rhandzaka swi nga pfumeleriwi.”

[Swifaniso]

Tertullian

Chateillon

De Belloy

[Xihlovo Xa Kona]

All photos: © Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris