Ku Vengiwa Ka Vukhongeri Namuntlha

“Un’wana ni un’wana u ni lunghelo ra ku tirhisa ntshunxeko wa mianakanyo, ripfalo ni vukhongeri; lunghelo leri ri katsa ntshunxeko wo cinca vukhongeri kumbe ripfumelo rakwe, ri n’wi nyika ni ntshunxeko wa yena n’wini kumbe ni tiko, leswaku a kombisa vukhongeri byakwe kumbe ripfumelo rakwe hi ku dyondzisa, hi swiendlo, hi vugandzeri ni hi xiendlakalo xo karhi erivaleni kumbe exihundleni.” Nawu Wa Vu-18, Vumbiwa Bya Misava Hinkwayo Bya Timfanelo Ta Vanhu, 1948.

XANA u ni ntshunxeko wa vukhongeri etikweni ra ka n’wina? Matiko yo tala emisaveni ma wu tirhisa nawu lowu wu xiyekaka, lowu katsiweke ko tala eswihlambanyweni swa matiko hinkwawo. Hambiswiritano, ku pimanyetiwa leswaku ematikweni yo hlayanyana, laha rivengo ni xihlawu-hlawu swi nga lo vuya, vanhu va timiliyoni a va na wona ntshunxeko lowu wa vukhongeri namuntlha. Hi hala tlhelo, vanhu vo tala va hanya etindhawini leti ku nga ni vanhu va tinxaka-nxaka, va matiko yo hambana-hambana kumbe va vukhongeri byo hambana-hambana laha ntshunxeko wu humaka enawini naswona ku hanyisana ka vanhu va vukhongeri byo hambana-hambana ku langutiwaka tanihi nchumu wo kwetsima hi ndhavuko wa tiko.

Kambe, hambi ku ri etindhawini leti, vanhu van’wana va xungetiwa hi ku heleriwa hi ntshunxeko wa vukhongeri. “Xihlawu-hlawu lexi vangiwaka hi vukhongeri kumbe ripfumelo xi kona emafambiselweni hinkwawo ya mintlawa ya ikhonomi, ya ntshamisano ni langutelo ra munhu hi xiyexe etindhawini hinkwato ta misava,” ku vule Angelo d’Almeida Ribeiro, khale ka Muviki wo Hlawuleka wa Timhaka la hlawuriweke hi Khomixini ya Timfanelo ta Vanhu ya Nhlangano wa Matiko. Ebukwini ya vona leyi nge Freedom of Religion and Belief—A World Report, leyi kandziyisiweke hi 1997, muhleri la vuriwaka Kevin Boyle na Juliet Sheen va ri: “Ku xanisiwa ka vanhu va vukhongeri lebyitsongo [ni] ku yirisiwa ka ripfumelo ni xihlawu-hlawu lexi andzaka . . . i tshamelo maxelo eku heleni ka lembe-xidzana leri ra vumakume-mbirhi.”

Hambiswiritano, xihlawu-hlawu xa vukhongeri a xi khumbi vukhongeri lebyitsongo ntsena. Profesa Abdelfattah Amor, Muviki wo Hlawuleka wa Timhaka malunghana ni ku Vengana ka Vukhongeri wa Khomixini ya Timfanelo ta Vanhu ya Nhlangano wa Matiko u xiye leswaku “ku hava vukhongeri lebyi sirhelelekeke eku kavanyetiweni.” Kutani, swi nga ha endleka leswaku vukhongeri byin’wana bya vengiwa kumbe ku hlawuriwa laha u tshamaka kona.

Swivumbeko Swo Hambana-hambana Swa Xihlawu-hlawu

Xihlawu-hlawu xa vukhongeri xi nga ha ta hi swivumbeko swo hambana-hambana. Matiko man’wana ma bakanya vukhongeri hinkwabyo kambe ma hlawula vukhongeri byin’we, entiyisweni, ma byi endla vukhongeri bya Mfumo. Ematikweni man’wana, ku humesiwa milawu leyi kavanyetaka migingiriko ya vukhongeri byo karhi. Matiko man’wana ma simeke milawu leyi vanhu va yi twisiseke hilaha va rhandzaka hakona. Ehleketa hi nawu lowu ringanyetiweke eIsrayele lowu nga tirhisiwaka hi ndlela yo biha leswaku wu sivela ku rhumela, ku kandziyisa, ku hangalasa, kumbe ku khoma tibroxara kumbe matsalwa “lama nga ni nkucetelo wa ku hundzula munhu hi tlhelo ra vukhongeri.” A swi hlamarisi leswi phepha-hungu leri nge International Herald Tribune ri vikaka ri ku: “EIsrayele, Timbhoni ta Yehovha ti kayakayisiwile ni ku hlaseriwa.” Holo ya Mfumo ya Timbhoni ta Yehovha eLod yi hlaseriwe kanharhu ni ku onhiwa kambirhi hi swirho swa Orthodox leswi hisekelaka etlhelo swinene. Maphorisa ma arile ku pfuna.

Buku leyi nge Freedom of Religion and Belief yi nyikela swikombiso swin’wana swa rivengo: “Ku namarhela mavonelo ya kereke ni ku xandzuka a hi mhaka ya nkarhi lowu hundzeke ntsena. . . . Ku bakanyiwa, ku xanisiwa ni ku va ni xihlawu-hlawu eka vanhu lava hlawuleke ndlela yin’wana ka ha ri xivangelo lexikulu xa rivengo. Maahmadiyah ePakistan ni [Mabaha’is] aEgipta, eIran ni le Malaysia i swikombiso swin’wana, hilaha swi nga tano ni hi Timbhoni ta Yehovha ematikweni yo hlayanyana ya le Yuropa Vuxa, eGreece ni le Singapore.” Swi le rivaleni leswaku ntshunxeko wa vukhongeri wa xungetiwa etindhawini to tala ta misava.

Malunghana ni leswi, Federico Mayor, mulawuri-jenerala wa Vandla ra Dyondzo, Sayense ni ra Ndhavuko ra Nhlangano wa Matiko, u vule leswaku xiyimo xa misava xa nkarhi lowu tshineleke “a xi kondleteli ripfumelo ra mbilu hinkwayo. . . . Moya wa ntshunxeko wu kondletele ndzilo wa rivengo lowu a wu timeka.” Loko a tiyisekisa ku chava loku, mukongomisi wa Xihlovo xa Timfanelo ta Vanhu eYunivhesiti ya Essex, le United Kingdom, u te: “Vumbhoni hinkwabyo byi kombetela eka makumu lama kombisaka leswaku ku vengana ka vanhu va vukhongeri . . . ka engeteleka ematshan’weni ya ku hunguteka emisaveni ya manguva lawa.” Ku engeteleka koloko ka rivengo ku xungeta ntshunxeko wa vukhongeri, kumbexana ntshunxeko wa wena wa vukhongeri. Kutani, ha yini ntshunxeko wa vukhongeri wu ri wa nkoka swonghasi?

I Yini Lexi Nga eKhombyeni?

“Ntshunxeko wa vukhongeri i xilaveko xa nkoka ku nga si vuriwa leswaku vanhu hambi ku ri vahi va ntshunxekile. . . . Loko ntshunxeko wa vukhongeri wu nga ri kona ni munhu a nga ri na lunghelo ra ku twarisa ripfumelo ra yena, a ku nge vi na lunghelo ra ripfalo ni xidemokrati xa xiviri,” ku vule mutivi wa timhaka ta ntshamisano Bryan Wilson ebukwini yakwe leyi nge Human Values in a Changing World. Naswona, hilaha huvo ya le Furwa yi swi xiyeke hakona sweswinyana, “ntshunxeko wa ripfumelo i xin’wana xa swisekelo swa nkoka swa ntshunxeko wa vanhu.” Xisweswo, ku nga khathariseki leswaku u munhu wa vukhongeri kumbe e-e, u fanele u tsakela ku sirhelela ntshunxeko wa vukhongeri.

Langutelo ra tiko malunghana ni ntshunxeko wa vukhongeri ri yi khumba ngopfu ndhuma ya rona ni ku tshembiwa hi matiko hinkwawo. Xiviko lexi nyikeriweke hi 1997 eNhlengeletanweni ya matiko ya 54 ya Nsirhelelo ni Ntirhisano eYuropa xi te: “Ntshunxeko wa vukhongeri hi xin’wana xa swilo swa risima swinene eka timfanelo ta vanhu, lexi nga xa nkoka eka xindzhuti xa vanhu. Ku hava nawu lowu tlulaka kumbe ku pfumelela ku tluriwa ka timfanelo ta vanhu hi vomu, lowu nga vulaka hi mfanelo leswaku wu ni vululami ni xidemokrati leswi xiximaka timfanelo ta vanhu ta nkoka.”

Ntshunxeko wa vukhongeri wu fana ni xiphemu xa xisekelo xa muako. Mintshunxeko yin’wana—ya tiko, ya politiki, ya ndhavuko ni ikhonomi—yi akiwa ehenhla ka wona. Loko xisekelo xi nga khathaleriwi, muako lowukulu hinkwawo wu va ekhombyeni. Profesa Francesco Margiotta-Broglio u swi veka hi ku kongoma hi ndlela leyi: “Kun’wana ni kun’wana laha ntshunxeko [wa vukhongeri] wu nga xiximiwiki, mintshunxeko leyin’wana na yona a yi nge xiximiwi.” Ku fanele ku rhanga ku sirheleriwa ntshunxeko wa vukhongeri loko mintshunxeko yin’wana yi ta sirheleleka.

Leswaku u kuma ndlela leyinene ngopfu yo sirhelela nchumu wo karhi, i swa nkoka leswaku u wu twisisa. Hi tihi timitsu ta ntshunxeko wa vukhongeri? Ti simekiwe njhani, naswona swi koxe yini ku ti simeka?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Ku vengana ka vukhongeri a hi ka namuntlha