Swiambalo Leswi Hi Swi Ambalaka—Xana Swi Ni Mhaka Hakunene?

“A NDZI tivi leswaku ndzi ambala yini!” Xana ma twala ma tolovelekile marito lawa yo kombela mpfuno? Ina, tindlu ta namuntlha ta mabindzu ya tifexeni minkarhi hinkwayo ti hisekela ku ku pfuna—kumbe ku ku pfilunganya ngopfu—hi tifexeni ta tona ta sweswinyana.

Leswi endlaka leswaku swi nonon’hwa ngopfu ku endla xiboho, masiku lawa u nga ha khutaziwa ku ambala hi ndlela leyi nga xiximekiki. Malunghana ni maambalelo lawa ya va-1990 lama nga riki manene, mutsari wa swa tifexeni u ri: “Swi nga va swinene loko u swi tiva leswaku a swo amukeleka ntsena ku languteka u kurilenyana, u ri ni malembe yo tala, u khwanyanile naswona u cincilenyana, kambe i swinene.”

Ina, emalembeni ya sweswinyana vunavetisi lebyikulu, van’wa-tifexeni va le ka TV, tintangha, lava khutazaka ku ti antswisa ni ku navela ndhuma swi khumbe ngopfu swiambalo swa vona, ngopfu-ngopfu vana. Van’wana va vona va kala va yiva leswaku va kuma swiambalo swa fexeni leswi va swi lavaka.

Switayele swo tala leswi dumeke emalembeni lawa ya va-1990 swi sungule eka nhluvuko wa malembe ya sweswinyana kukota ya mavandla ya vantshwa lava lavaka ku ambala hi ndlela ya vona etindhawini ta le Vupela-dyambu hi va-1960. Malepfu, misisi yo leha leyi nga lo jivinini, ni ku ambala hi ndlela ya vusopfa, swi komba leswaku munhu a nga yi xiximi mikhuva leyi tolovelekeke ya maambalelo. Kambe swiambalo swa ku xandzuka swi tlhela swi khutaza ku ambala ku fana ni vanhu vo karhi, ku nga ntshikilelo lowuntshwa wa tintangha.

Ndlela leyi vanhu va ambalaka ha yona yi tirhisiwa ngopfu ku komba leswaku va wela ka ntlawa wihi. Swiambalo, ngopfu-ngopfu swikipa, swi hundzuke swinavetisi leswikulu swa mintlango leyi dumeke ni swa vatlangi lava nga tinhenha, manyunyu, mavonelo lama kanganyisaka, tihanyi, ku tikhoma—kumbe ku pfumala ku tikhoma—ni bindzu. Kumbe swi nga ha ku hlamarisa. Ehleketa hi xihloko xa mahungu xa sweswinyana eka Newsweek: “Tihanyi Ti Vonaka Eka Tifexeni Ta Vana Va Kondlo-a-ndzi-dyi.” Xihloko lexi xi tshahe n’wana wa malembe ya 21 hi vukhale a vulavula hi xikipa xakwe: “Ndza xi ambala hikuva xi byela vanhu leswaku ndzi le xiyin’weni xa njhani. A ndzi lavi leswaku munhu a ndzi byela leswaku ndzi endla yini naswona a ndzi lavi ku karhatiwa.”

Munhu un’wana ni un’wana a nga ha tsala leswi a swi lavaka exifuveni ni hala ndzhaku ka xikipa xakwe. Kambe, ku fana—ni ntlawa wo karhi kumbe moya wa ku xandzuka lowu nga kona, vumina, ku sihalala, kumbe madzolonga—ku le rivaleni. Muendli un’wana wa tifexeni u boxa timbhovo eswiambalweni swa vaxavi vakwe, hi ku ya hi leswi va swi lavisaka xiswona. U ri: “Va nga ha hlawula timbhovo leti endliweke hi xibalesa lexitsongo, xibalesa lexikulu kumbe hi xibalesa lexi ticincaka. I fexeni leyi vulavulaka swo karhi ntsena.”

Xana Fexeni Yi Ri Yini?

“Hakanyingi swiambalo hi swona swi kombaka leswaku u wa ntlawa wihi etikweni,” ku vula Jane de Teliga, mukongomisi wa tifexeni ePowerhouse Museum, eSydney, le Australia. Wa engetela: “U hlawula vanhu lava u lavaka ku fanisiwa na vona, kutani u ambala ku fana na vona.” Dok. Dianna Kenny, muleteri wa ntivo-miehleketo le Yunivhesiti ya Sydney, u vule leswaku swiambalo swi tirhisiwa ku avanyisa vanhu hi ku ya hi mintlawa, i swa nkoka ku fana ni vukhongeri, rifuwo, ntirho, rixaka, dyondzo ni leswaku u tshama kwihi. Hi ku ya hi magazini lowu nge Jet, nyimpi ya rixaka exikolweni xin’wana xa valungu eUnited States “yi vangiwe hi loko vana va xikolo va vanhwanyana lava nga Valungu va ambale misisi leyi lukiweke, swiambalo leswi nyekaka ni tifexeni tin’wana ta ‘hip-hop’ hikuva swilo leswi swi tekiwa swi khumba Vantima.”

Ku tshembeka ngopfu eka ntlawa wo karhi swi andzile eka tinxaka tin’wana ku fana ni vuyimbeleri: “Eswiyin’weni swo tala,” ku vula magazini lowu nge Maclean’s, “swiambalo swi fambisana ni vuyimbeleri: vaseketeri va vuyimbeleri bya reggae va ambala swiambalo leswi nga ni mihlovo ya ku vangama ni tikepisi ta le Jamaica, kasi lava va rhandzaka vuyimbeleri bya grunge rock va ambala swiambalo leswi manyaka ni tihembe ta makhaxa.” Kambe ku nga khathariseki leswaku hi swihi leswi ambariwaka, swiambalo leswi munhu a swi ambalaka a nga khathali, leswi nga xiximekiki, ni leswi endlaka munhu a languteka onge i xisiwana loko a ambarile, leswi vuriwaka grunge, swa durha swinene.

Xana Ku Humelela Yini Hi Milawu Ya Maambalelo?

“Hinkwaswo swi hambane ni leswi u nga swi ehleketaka,” ku vula mutsari wa maphepha-hungu Woody Hochswender. “Swiambalo swa vavanuna, leswi a swi fundzheka khale, sweswi a swa ha languteki nikatsongo . . . Hinkwaswo swi vonaka onge munhu u lo ambala a ri karhi a famba.” Hambiswiritano, eswiyin’weni swin’wana mukhuva lowu wu nga ha kombisa ku nga khathali. Kumbe wu nga ha kombisa leswaku munhu a nga tixiximi kumbe ku xixima van’wana.

Exihlokweni lexi vulavulaka hi ndlela leyi swichudeni swi langutaka vadyondzisi ha yona, magazini lowu nge Perceptual and Motor Skills wu hlamusela leswaku “hambileswi mudyondzisi la ambalaka tibokati a a langutiwa a ri xihlekiso etlilasini, mavonelo yakwe a ma nga xiximiwi naswona ko tala a a langutiwa a ri mudyondzisi la nga xiphukuphuku.” Magazini wolowo wu vule leswaku “mudyondzisi wa xisati la ambaleke tibokati a a langutiwa a ri xihlekiso, ku vulavuriwa ha yena, a nga ri na vutivi, a nga xiximiwi ngopfu, a a nga languteki ku fana ni mudyondzisi naswona hi ntolovelo vanhu a va n’wi rhandzi.”

Kasi hala mintirhweni, hi ni maambalelo ya kona lama hundzisaka rungula ro karhi: lama kokaka nyingiso. Emalembeni ya sweswinyana vavasati vo tala va hambete va lava swikhundla leswi tlakukeke. “Ndzi ambalela ku va tlhava,” ku vula Marie, mulanguteri wa nhlangano wa vukandziyisi. Wa engetela: “Ndzi lava ku voniwa. Ndzi lava ku vonaka tanihi munhu wo hlawuleka.” Marie u vula ntiyiso hi ku paluxa leswaku u lava ku tisa nyingiso eka yena n’wini.

Tifexeni leti dumeke handle ko kanakana ti fika ni le tikerekeni. Vanhu van’wana lava khathalaka ngopfu hi tifexeni va tlhele va tirhisa ni tikereke ta vona leswaku va bombisa swiambalo swa vona leswi va ha ku swi xavaka. Kambe namuntlha, vafundhisi, loko va ambale tinguvu ta vona to leha, va languta ehansi va ri epulatifomo, hakanyingi va vona vandlha ri ambale tibokati ni mateki kumbe swiambalo swa fexeni.

Ha Yini Vanhu Va Khathala Ngopfu Hi Ku Tiviwa Ni Ku Hlawuleka?

Vativi va mianakanyo va ri, swiambalo swa fexeni—ngopfu-ngopfu eka vantshwa—i nchumu lowu kombaka leswaku munhu u ni vutianakanyi, hikuva swi kombisa leswaku u lava nyingiso wa vanhu. Va wu hlamusela tanihi “mboyamelo lowu yaka emahlweni eka vana va kondlo-a-ndzi-dyi loko va vona van’wana va va nyika nyingiso.” Entiyisweni, n’wana loyi u ri: “Ndzi ehleketa leswaku u karhatekile ha mina hilaha na mina ndzi karhatekeke hakona.”—American Journal of Orthopsychiatry.

Tifilosofi leti kandziyisaka ngopfu leswaku munhu i wa nkoka naswona ti honisaka leswaku Xikwembu xi kona ti tlhele ti khutaza mianakanyo (leyi hakanyingi yi hangalasiwaka hi vamabindzu) ya leswaku wena, u wa nkoka ngopfu evuakweni hinkwabyo. Xiphiqo xa kona hi lexi, sweswi ku ni magidi ya timiliyoni ta tsevu ta vanhu lava va ‘nkoka ngopfu.’ Vanhu va timiliyoni va vukhongeri bya Vujagana na vona va rhandza swilo leswi vonakaka, va lwela ku “hanya vutomi bya le henhla, hi nkarhi wolowo.” (Ringanisa 2 Timotiya 3:1-5.) Lexi nyanyisaka swilo, i ku hela ka vun’we bya ndyangu ni rirhandzu ra xiviri, naswona a swi hlamarisi leswi vo tala, ngopfu-ngopfu vantshwa, va khomelelaka eka nchumu wun’wana ni wun’wana leswaku va tiviwa ni ku sirheleleka.

Hambiswiritano, lava va khathalaka ngopfu hi swiambalo swa vona ni ku amukeleka eka Xikwembu, va tala ku vutisa va ku: Xana ndzi fanele ndzi karhateka ku fikela kwihi hi ku cinca maambalelo ya mina? Ndzi swi tivisa ku yini loko maambalelo ya mina ma fanela? Xana swi nyikela miehleketo leyi pfilunganyaka kumbe leyi hoxeke ha mina?

Xana Ndzi Ambale Hi Ndlela Leyi Faneleke?

Leswaku hi ambala yini i mhaka ya munhu hi xiyexe. Swiambalo leswi hi swi rhandzaka a swi fani, tanihi leswi hi nga riki na mali leyi ringanaka. Mindhavuko ya hambana hi ku ya hi tindhawu, hi matiko ni hi ku ya hi maxelo ya ndhawu. Kambe, ku nga khathariseki leswaku u le xiyin’weni xa njhani, tsundzuka nsinya lowu wa nawu: “Nchumu wun’wana ni wun’wana wu ni nguva ya wona, ni nkarhi wa mhaka yin’wana ni yin’wana ehansi ka tilo.” (Eklesiasta 3:1, Revised Standard Version) Hi marito man’wana, ambala hi ku ya hi nkarhi wa kona. Xa vumbirhi, “famba hi ku tiṭongahata e mahlweni ka Šikwembu ša wena.”—Mikiya 6:8.

Leswi a swi vuli swona leswaku u swi hundzeleta emhakeni ya ku ambala, kambe swi vula leswaku u ambala hi ndlela leyi “langutekaka” ni leyi kombisaka “mianakanyo yo hluteka.” (1 Timotiya 2:9, 10) Hakanyingi, leswi swi lava ntsena leswaku u tikhoma, ku nga mfanelo leyi magazini lowu nge Working Woman wu yi fanisaka ni ku ambala hi ndlela leyinene ni vutlhari. Ndlela leyi sekeriweke entokotweni hi leyi, u nga pfumeli leswaku swiambalo swa wena swi va leswi vonakaka ku sungula, leswaku u hlamarisa van’wana. Magazini lowu nge Working Woman wu ri: “Ambala . . . hi ndlela leyi endlaka leswaku vanhu va nga yisi nyingiso eka swiambalo swa wena, kambe va vona risima ra wena tanihi munhu.”

Magazini lowu nge Perceptual and Motor Skills wu ri: “Tibuku to tala leti kambisisaka ndlela leyi swiambalo swi hundzisaka rungula ro karhi malunghana ni loyi a swi ambaleke ti kombisa leswaku swiambalo i nchumu wo sungula lowu tirhisiwaka hi van’wana ku vona leswaku loyi a swi ambaleke i munhu wa njhani.” Emhakeni leyi, wansati la nga emalembeni ya va-40, loyi enkarhini lowu hundzeke a tirhiseke leswi a swi ambalaka ku koka nyingiso, u ri: “Swi ndzi vangele swiphiqo leswikulu hikuva swi endle leswaku swi tika ku hambanisa ndlela leyi ndzi hanyaka ha yona loko ndzi ri entirhweni niloko ndzi ri ekaya. Minkarhi hinkwayo a ku ri ni vanhu lava a va lava leswaku ndzi ya dya na vona dina.” N’watikonta wa wansati loko a hlamusela mhaka leyi hambaneke u ri: “Ndzi vone ndlela leyi vavanuna va va khomaka ha yona vavasati lava nga ambariki hi ndlela leyi xiximekaka, kumbe lava va ambalaka ku fana ni vavanuna. Va langutiwa va ri vavasati vo sihalala lava talaka ku hlasela, naswona va khomisiwa xo tika hi vavanuna.”

Nhwanyana un’wana la vuriwaka Jeffie u lemuke leswaku vanhu a va nga n’wi twisisi kahle loko a tsemete misisi yakwe hi ku landza xitayele xo karhi. Wa tsundzuka: “A ndzi ehleketa leswaku i ‘xitayele.’ Kambe vanhu va sungule ku ndzi vutisa, ‘Xana hakunene u wun’wana wa Timbhoni ta Yehovha?’ sweswo a swi khomisa tingana.” Jeffie u boheke ku tikambisisa hi swivutiso. Kunene, xana a hi ntiyiso leswaku a hi milomu ya hina ntsena kambe ni swiambalo ni ku tilunghisa ka hina na swona swi vulavula leswi “mbilu yi taleke” swona? (Matewu 12:34) Xana swiambalo swa wena swi paluxa yini—mbilu leyi tiyimiseleke ku yisa nyingiso eka Muvumbi kumbe eka wena?

Ambala Hi “Mianakanyo Yo Hluteka”

Nakambe ehleketa hi ndlela leyi swiambalo swa wena swi ku khumbaka ha yona wena. Ku ambalela ku voniwa swi nga ha ku nghena, ku ambala hi ndlela ya futa swi nga tiyisa langutelo leri hoxeke leri u nga na rona ha wena n’wini, naswona swikipa leswi navetisaka bayisikopo leyi u yi rhandzaka kumbe xitlangi lexi nga ngwenya kumbe tinhenha tin’wana swi nga ha ku kucetela leswaku u gandzela tinghwazi—ku nga ku gandzela swikwembu swa hava. Ina, swiambalo swa wena swi vulavula ni vanhu van’wana—swi va byela swo karhi ha wena.

Xana swiambalo swa wena swi ri yini ha wena loko u bomba hi ndlela ya manyunyu ngopfu kumbe hi ndlela leyi kokaka mahlo? Xana u hlakulela timfanelo to karhi leti entiyisweni u faneleke u lwela ku ti hlula? Tlhandla-kambirhi, i vanhu va njhani lava u ringetaka ku va tsakisa? Xitsundzuxo lexi tsariweke eka Varhoma 12:3 xi nga hi pfuna leswaku hi hlula mboyamelo wa ku khathala ngopfu hi hina hexe ematshan’weni ya vanhu van’wana, vuhava ni mianakanyo leyi nga riki yinene. Kwalaho muapostola Pawulo u hi tsundzuxa leswaku hi “nga tiehleketeleli ku tlula mpimo lowu [hi] faneleke ku tiehleketelela ha wona; [hi] ehleket[a] hi xikongomelo xo va ni mianakanyo leyi hlutekeke.” Ku va ni ‘mianakanyo yo hluteka’ swi vula leswaku hi tirhisa vutlhari.

Leswi i swa nkoka ngopfu-ngopfu eka lava va nga eswiyin’weni swa vutihlamuleri ni vulanguteri. Xikombiso xa vona xi ni nkucetelo lowukulu eka van’wana. Hi ntolovelo, lava va fikelelaka malunghelo ya ntirho evandlheni ra Vukreste swin’we ni vasati va vona lava nga Vakreste na vona va nga ha kombisa langutelo lerinene ni xichavo hi ndlela leyi va ambalaka ni ku tilunghisa ha yona. A hi lavi ku fana ni wanuna loyi Yesu a vulavuleke ha yena exifanisweni xakwe xa nkhuvo wa vukati: “Loko hosi yi nghena ku ta kambela vaendzi, yi vona munhu un’wana kwalaho loyi a a nga ambalanga nguvu ya nkhuvo.” Loko yi lemuka leswaku munhu yoloye a a nga ri na xivangelo lexi twalaka xo ambala hi ndlela yoleyo yi nga kombisiki xichavo, “hosi yi ku eka malandza ya yona, ‘N’wi boheni voko ni nenge mi n’wi cukumetela ehandle.’”—Matewu 22:11-13.

Hikwalaho, i swa nkoka leswaku vatswari, hi leswi va swi vulaka ni xikombiso lexi va xi vekaka, va hlakulela langutelo lerinene eka vana va vona, malunghana ni ku ambala hi ndlela leyinene. Minkarhi yin’wana leswi swi nga ha koxa leswaku vatswari va tiyisa voko loko va ri karhi va burisana ni vana va vona va vafana ni vanhwanyana. Mawaku ndlela leyi swi khutazaka ha yona loko hi bumabumeriwa hi nga swi rindzelanga hikwalaho ka ndlela leyi vana va hina swin’we na hina hi ambalaka ni ku tilunghisa ha yona!

Ina, malandza ya Yehovha ma ntshunxiwile eka vuhava, tifexeni to durha ni ku tiehleketelela ngopfu. Va ni misinya ya milawu ya Xikwembu leyi va kongomisaka, ku nga ri moya wa misava. (1 Vakorinto 2:12) Loko u hanya hi misinya leyi ya milawu, ku hlawula swiambalo swa wena a swi fanelanga swi va nchumu wo nonon’hwa. Tlhandla-kambirhi, ku fana ni furemi ya xifaniso leyi hlawuriweke kahle, swiambalo swa wena a swi nge byi onhi vumunhu bya wena hambi ku ri ku byi thyakisa. Loko u ringeta hi matimba ku fana ni Xikwembu, hilaha u nga ta byi hlakulela ngopfu vuxongi bya moya lebyi byi tlulaka ngopfu swiambalo swa wena.