“Kunene Tilo Ri Pfulekile”!

“HI MPFHUKA vanhu va va kona, a va navela ku haha,” ku vule n’wamatimu Berthold Laufer eka The Prehistory of Aviation. Tirhekhodo ta khale ta le Grikiya, aEgipta, eAsiriya ni mintsheketo ya le Vuxeni ti ni switori swo tala swa tihosi, swikwembu ni tinghwazi leti ringeteke ku haha. Eka xin’wana ni xin’wana, switori leswi swi vulavula hi vanhu lava encisaka ku haha ka swinyenyana.

Hi xikombiso, Machayina ma vulavula hi Mufumi Shun wo tlhariha ni la nga ni xivindzi, loyi ku ehleketiwaka leswaku u hanye emalembeni ya 2 000 Yesu Kreste a nga si velekiwa. Hi ku ya hi ntsheketo lowu, Shun u tikume a khomekile ehenhla ka dulu leri pfurhaka, hiloko a titlhoma tinsiva, kutani a baleka hi ku haha. Ntsheketo wun’wana wu vula leswaku u tlule a ri ehenhla ka xihondzo, kutani a tirhisa tinhlanga timbirhi letikulu leswaku a jitamela emisaveni a hlayisekile.

Eka Magriki, ku ni xitori lexi nga ni malembe ya 3 000 xa Daedalus, mumpfampfarhuti lonkulu tlhelo musunguri la endleke timpiko hi tinsiva, leti lukiweke, ti damarhelaka hi xidamarheti leswaku yena ni n’wana wakwe la vuriwaka Icarus va ta swi kota ku baleka eKreta, laha a va pfaleriwe kona. “Kunene tilo ri pfulekile, hi ta famba hi kwalaho,” ku vule Daedalus. Eku sunguleni timpiko a ti tirha kahle ngopfu. Kambe Icarus, a tsakisiwe hi vuswikoti byakwe bya ku haha a tsemakanya matilo, u hahele ehenhla-henhla kukondza ku hisa ka dyambu ku n’okisa xidamarheti lexi a xi hlanganise timpiko takwe. N’wana loyi u mbombomele elwandle a fela kona.

Switori swo tano swi susumetele miehleketo ya vasunguri ni vativi va filosofi lava va naveleke ku haha hi xiviri. Ku sukela emasungulweni ya lembe-xidzana ra vunharhu C.E., Machayina a ma aka swihahisiwa leswi vuriwaka tikhayiti ma ri karhi ma endla vulavisisi, ma twisise ndlela yo karhi ya vuhahisi, ma swi endle khale swinene ntokoto wa muxaka lowu wu nga si endliwa eYuropa. Hi lembe-xidzana ra vu-15, Giovanni da Fontana, dokodela wa le Venice, u tirhise mapulanga ni maphepha ku endla tirhokete leti duvuriweke hi musizi. Kwalomu ka 1420, da Fontana u tsarile: “Hakunene, mina a ndzi kanakani leswaku swi nga koteka ku bohelela timpiko leti endliweke eka munhu, ha tona u ta swi kota ku tlakukela emoyeni ivi a rhendzeleka ni tindhawu, a khandziya swihondzo ni ku tsemakanya milambu.”

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-16, Leonardo da Vinci, mupendi, muvatli tlhelo mulunghisi wa tinjhini la nga ni ntokoto, u mpfampfarhute tipulani ta swihaha-mpfhuka-phatsa ni tipharaxuti swin’we ni swiphatsami leswi nga ni timpiko leti kuputelaka emakumu ka tona. Vumbhoni byi kombisa leswaku u endle mpfampfarhuto wa nchumu lowu a ehleketaka leswaku wu nga va xihahi. Kambe, ku hava ni wun’we wa mimpfampfarhuto ya da Vinci leyi a yi ta koteka hakunene.

Ku sukela eka malembe-xidzana mambirhi lama landzeleke, ku ve ni swiendlakalo swo hambana-hambana swa vavanuna va vurhena lava boheleleke timpiko leti endliweke emimirini ya vona, kutani va ringeta ku ti kuputela loko va jitama va ri eswitsungeni ni le swihondzweni. ‘Vanhu vo sungula lava va ringeteke ku hahisa’ a va ri ni xivindzi naswona va nga chavi ku tlanga hi ndzilo—kambe matshalatshala ya vona ma helele emoyeni.

Tibaluni Ta Ndzilo Ni “Moya Lowu Pfurhaka”

Hi 1783 mahungu lama hlamarisaka ya ndlela leyi kumekeke ya vuhahi ma hangalake eParis ni le swifundzheni swa Furwa. Joseph-Michel na Jacques-Étienne Montgolfier, ku nga vana va munhu, va tshubule leswaku va nga endla tibaluni ta maphepha letitsongo leti nga tlakukaka hi rivilo naswona hi ku olova ti ya etilweni loko va ti pompe hi moya wo hisa. Baluni ya vona yo sungula leyikulu ya ndzilo, hilaha a yi vitaniwa hakona, a yi endliwe hi maphepha ni tinguvu naswona a yi tatiwe hi musi lowu nun’hwaka wa ndzilo lowukulu. Baluni ya vona leyi a yi nga lawuriwi hi munhu yi tlakukile yi ya fika eka 1 800 wa timitara loko va yi khangula. Hi November 21, 1783, baluni leyi yi rhwale vanhu vambirhi—lava vanhu va va vitaneke vahahisi—lava fambeke 25 wa timinete ehenhla ka Paris. Hi lembe rero, musunguri un’wana, Jacques Charles, u humese baluni yo sungula leyi pompiweke hi gasi, leyi nga ni hayidirojeni, kumbe “moya lowu pfurhaka,” hilaha a yi tiviwa hakona enkarhini wolowo.

Loko thekinoloji ya tibaluni yi ya emahlweni, matilo ma sungule ku ‘pfuleka’ hi ku hatlisa leswaku vahahisi lava nga chaviki ku tlanga hi ndzilo va nghena. Hi 1784, tibaluni a ti swi kota ku ya ehenhla hi 3 400 wa timitara. Endzhaku ka lembe rin’we ntsena, Jean-Pierre-François Blanchard u swi kotile ku tsemakanya English Channel hi baluni ya hayidirojeni, a tamele mapapila yo sungula lama rhumeriweke hi poso ya le moyeni emisaveni. Hi 1862, vahahisi va teke maendzo va tsemakanya Yuropa ni United States naswona va swi kotile ku tlakuka hi 8 wa tikhilomitara!

Kambe vahahisi vo sungula a va nga swi koti ku lawula moya; a ku nga ri na ndlela yo kongomisa lomu baluni yi faneleke yi ya kona kumbe rivilo ra yona loko yi haha. Ku sunguriwa ka swihaha-mpfhuka leswi tirhisaka petirolo na gezi eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19 swi endle leswaku vanhu va swi kota ku famba emoyeni hi mpimo lowukulu, kambe swihaha-mpfhuka swa xivumbeko xa rekthengula, leswi vevukaka, a swi famba katsongo—hi ntolovelo exikarhi ka khume ku ya eka 30 wa tikhilomitara hi awara. A ku laveka endlelo lerintshwa loko munhu a “ta swi kota ku tlakukela emoyeni ivi a rhendzeleka ni tindhawu” hi ku ntshunxeka, hilaha da Fontana a vhumbheke hakona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Ntsheketo wa Daedalus na Icarus

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Leonardo da Vinci

[Xihlovo Xa Kona]

Ku suka ebukwini leyi nge Leonardo da Vinci, 1898

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Vamakwavo va ka Montgolfier va mpfampfarhute baluni yo sungula ya moya lowu hisaka yo sungula ku rhwala vanhu