Xana Xihaha-mpfhuka Xi Fike Njhani?

XANA vaendli va swi kotise ku yini emakumu ku endla swihaha-mpfhuka swo tika? Va yise nyingiso eka vahahi va xiviri—swinyenyana. Hi 1889 munjhiniyara wa le Jarimani la vuriwaka Otto Lilienthal, a susumetiwe hi mukhuva lowu tintshevani ti hahaka ha wona, u kandziyise buku leyi nge “Ku Haha Ka Swinyenyana Tanihi Xisekelo Xa Swihaha-mpfhuka.” Endzhaku ka malembe mambirhi u ake xihaha-mpfhuka xo sungula xo pfumala njhini. Hi 1896, endzhaku ka loko ku endliwe swihaha-mpfhuka swo pfumala tinjhini swa kwalomu ka 2 000, Lilienthal u funye buwa loko a ri karhi a haha hi xihaha-mpfhuka xakwe xa timpiko timbirhi. Octave Chanute, munjhiniyara wa le Amerika la velekeriweke eFurwa, u antswise xihaha-mpfhuka lexi endliweke hi Lilienthal kutani a endla xihaha-mpfhuka xo pfumala njhini lexi nga ni timpiko timbirhi lexi na xona xi kombiseke nhluvuko lowukulu eka swihaha-mpfhuka swo tika.

Hiloko ku humelela vamakwavo va ka Wright. Vini va xitolo xa swikanyakanya eDayton, le Ohio eU.S.A., Orville na Wilbur Wright va sungule ku aka xihaha-mpfuka xa vona xo sungula xo pfumala njhini hi 1900, va aka hi ku landza ntila wa Lilienthal na Chanute. Va ka Wright va tirhe hakatsongo-tsongo naswona va landzela endlelo ro karhi ku ringana malembe manharhu lama landzeleke, va endla swihaha-mpfhuka swo dyondza ha swona hi ku phindha-phindha le Kitty Hawk, eN’walungwini wa Carolina. Va endle swihaha-mpfhuka leswintshwa hi ku pfuniwa hi xikongomisa-moya lexi va tiendleleke xona ro sungula hi ku tirhisa bokisi ra vuhlantswelo ra xitachi. Eka xihaha-mpfhuka xa vona xo sungula lexi nga ni matimba, va tiakele njhini ya vona ya tisilinda ta mune, leyi nga ni matimba yo ringana ni ya tihanci ta 12, kutani va yi veka ehansi ka ripapa ra xihaha-mpfhuka lexintshwa. Njhini leyi a yi yisa matimba eka swindzuluti swimbirhi swa mapulanga, ha xin’we xi ri eka xikongomisi xa xihaha-mpfhuka lexi nga le ncileni.

Hi December 14, 1903, xihaha-mpfhuka lexintshwa xa va ka Wright xi tlakukile ro sungula emapulangeni lawa a xi tsutsuma eka wona—kutani xi va ehenhla ku ringana tisekeni tinharhu ni hafu! Endzhaku ka masiku manharhu, vamakwavo lava va tlhele va hahisa muchini lowu. Eku heteleleni, xi swi kotile ku tshama emoyeni minete hinkwayo naswona xi famba 260 wa timitara. Xihaha-mpfhuka xexo xi swi kotile ku haha.a

Lexi hlamarisaka, xiendlakalo lexi lexikulu a xi dumanga emisaveni hinkwayo. Eku heteleleni, loko The New York Times yi kandziyise xihloko malunghana ni vamakwavo va ka Wright hi January 1906, yi vule leswaku “xihaha-mpfhuka” xa vona xi endliwe exihundleni swinene nileswaku vamakwavo lava va “swi kotile ku haha katsongonyana emoyeni” hi 1903. Entiyisweni, Orville a a rhumele tata wakwe thelegiramu hi vusiku byebyo bya nkoka bya ku haha kakwe, a n’wi kombela leswaku a byela vakandziyisi va maphepha-hungu. Hambiswiritano, ku lo va maphepha-hungu manharhu ntsena eUnited States lama tikarhateke ma kandziyisa mhaka leyi hi nkarhi wolowo.

Xana Ku Hava Bindzu Ra Swihaha-mpfhuka Enkarhini Lowu Taka?

Misava a yi nga ri na mhaka ni ku endliwa ka swihaha-mphuka emalembeni ya swona yo sungula. Hambi ku ri Chanute, un’wana wa lava a va ri vamabula-ndlela lava dumeke eku endliweni ka swihaha-mpfhuka, u vhumbhe leswi hi 1910: “Hi mavonelo ya vativi lava nga ni vutshila, i ku tlanga hi nkarhi ku langutela leswaku enkarhini lowu taka ku nga va ni bindzu ra swihaha-mpfhuka. Swi ni mpimo lowu hikiweke, naswona swi ta tshama swi ri tano, swi ta rhwala nhlayo yo karhi ya vanhu ntsena leswi nga ta endla leswaku swi nga khandziyisi vanhu vo tala kumbe ndzhwalo wo tala.”

Nilokoswiritano, thekinoloji ya swihaha-mpfhuka yi endle nhluvuko hi ku hatlisa emalembeni lama landzeleke xihaha-mpfhuka xo sungula xa va ka Wright. Ku nga si hela malembe ya ntlhanu vamakwavo volavo a va ake xihaha-mpfhuka lexi nga ni timpiko timbirhi, rin’wana ri ri ehenhla ka lerin’wana lexi rhwalaka vanhu vambirhi, lexi a xi swi kota ku tsutsuma 71 wa tikhilomitara hi awara naswona xi swi kota ku tlakukela ehenhla hi 43 wa timitara. Hi 1911, ku endliwe xihaha-mpfhuka xo sungula eUnited States lexi a xi swi kota ku tsemakanya tiko-nkulu rero; riendzo ra ku suka eNew York u ya eCalifornia ri teke kwalomu ka masiku ya 49! Hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava, rivilo ra xihaha-mpfhuka ri susiwe eka 100 wa tikhilomitara hi awara ri ya eka 230 wa tikhilomitara hi awara. Hi ku hatlisa xi swi kotile ku tlakukela ehenhla hi 9 000 wa timitara.

Mhaka ya ku endliwa ka swihaha-mpfhuka yi ye emahlweni yi va eka tinhloko-mhaka ta mahungu hi va-1920. Tindhuna timbirhi ta nyimpi ta le Amerika ti hahe ro sungula ti tsemakanya United States ti nga yimanga hi 1923, ti suka eribuweni rin’wana ti ya eribuweni rin’wana hi tiawara leti nga ehansi ka 27. Endzhaku ka malembe ya mune, Charles A. Lindbergh u dumile xikan’we-kanwe hi ku haha a nga yimanga ku suka eNew York ku ya eParis hi 33 wa tiawara ni 20 wa timinete.

Hi nkarhi wolowo, bindzu lerintshwa ra swihaha-mpfhuka a ri sungula ku koka vakhandziyi. Eku heleni ka 1939, ku teka riendzo hi xihaha-mpfhuka a swi tolovelekile lerova swihaha-mpfhuka swa le United States a swi khandziyisa vanhu va kwalomu ka timiliyoni tinharhu hi lembe. Xihaha-mpfhuka lexi tolovelekeke eku heleni ka va-1930, DC-3, a xi khandziyisa vanhu va 21 naswona xi tsutsuma rivilo ra 270 wa tikhilomitara hi awara; kambe endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, bindzu ra swihaha-mpfhuka ri ndlandlamuke ngopfu ni ku va ni matimba lamakulu, swi haha hi rivilo lerikulu ra 480 wa tikhilomitara hi awara. Va le Britain va sungule ku tirhisa swihaha-mpfhuka swa turbojet hi 1952. Naswona swihaha-mpfhuka swa jumbo jet, swo kota Boeing 747 leswi tshamisaka vanhu va 400 swi tirhisiwe ro sungula hi 1970.

Nhluvuko wun’wana wu ve kona hi 1976 loko ntlawa wa tinjhiniyara ta le Britain ni ta le Furwa wu humesa Concorde, ku nga xihaha-mpfhuka xa jet xa timpiko ta le ndzhaku lexi kotaka ku rhwala vanhu lava ringanaka 100 hi rivilo leri tlulaka ra mpfumawulo hilaha ku phindhiweke kambirhi—yi haha 2 300 wa tikhilomitara hi awara. Kambe ku durha ka mafambiselo ya kona swi endle leswaku swi nga tirhisiwi ngopfu eku endleni bindzu ra swihaha-mpfhuka leswi nga ni mpfumawulo lowukulu.

Swi Cinca Misava

Hambiloko u nga si tshama u haha hi xihaha-mpfhuka, swi nga ha endleka leswaku vutomi bya wena byi cinciwe hi nhluvuko lowu wa xihatla wa thekinoloji. Swihaha-mpfhuka swi tirhisiwa emisaveni hinkwayo; hakanyingi, swakudya leswi hi swi dyaka, swiambalo leswi hi swi ambalaka, michini leyi hi yi tirhisaka entirhweni kumbe ekaya yi hahisiwe yi tsemakanya malwandle-nkulu kumbe matiko-nkulu yi ta fika laha hi nga kona. Mapapila ni tiphasela swi fambisiwa hi ku hatlisa ku suka etikweni rin’wana ku ya eka rin’wana hi ku tirhisa poso ya le moyeni. Va n’wa-mabindzu va titshege ngopfu hi poso leyi fambaka hi xihaha-mpfhuka leswaku va kota ku xaviselana siku ni siku. Tinhundzu ni mimpfuno leyi hi yi kumaka swin’we ni mali leyi hi yi hakelaka hikwalaho ka swona, hinkwaswo swi fambisana ni vuswikoti bya munhu bya ku haha.

Ku endliwa ka swihaha-mpfhuka ku tlhele ku tisa ku cinca lokukulu eka vanhu. Handle ko kanakana, hi nga rhendzeleka ni misava hinkwayo, hi mpfuno wa ku endliwa ka swihaha-mpfhuka. Hi tiawara ti nga ri tingani, u nga ha fika kun’wana ni kun’wana emisaveni—loko u ri na mali yo hakela. Mahungu ma famba hi ku copeta ka tihlo, swi tano ni hi vanhu.

Khombo Ra Nhluvuko Wolowo

Kambe nhluvuko wolowo wu tise khombo rin’wana. Leswi swihaha-mpfhuka swi andzaka, van’wana va chava leswaku matilo ma ya ma va ni khombo lerikulu. Lembe ni lembe ku tlumbana ka swihaha-mpfhuka leswi vanhu va nga tixavela swona ni swa mabindzu swi dlaya vanhu vo tala. Magazini lowu nge Fortune wu ri: “Hikwalaho ka mphikizano, swihaha-mpfhuka swo tala a swa ha khathali hi vuhlayiseki leswaku swi hambeta swi endla ntirho wa swona lowu swi ngheniselaka mali yo tala leyi hakeriwaka hi vakhandziyi.” Federal Aviation Administration, leyi langutelaka vuhlayiseki bya le moyeni eUnited States, a “ya ha ri na mali, a ya ha ri na vatirhi lava ringaneke naswona yi fambisiwe hi ndlela yo biha,” ku vike magazini lowu.

Hi nkarhi lowu fanaka, vakamberi vo tala va mbango va chavisiwa hi ku engeteleka ka nthyakiso wa moya ni pongo leri endliwaka hi ti-jet to tala letikulu. Magazini lowu nge Aviation Week & Space Technology, loko wu hlamusela mhaka ya ku karhateka malunghana ni swiphiqo swa pongo wu vule leswaku hi “yin’wana ya swiphiqo eku endliweni ka swihaha-mpfhuka leswi tirhisiwaka hi tiko.”

Swiphiqo leswi swi vangiwa hileswi swihaha-mpfhuka swo tala swi yaka swi hlakala: Hi 1990, xin’we eka swihaha-mpfhuka swa mune swa le United States xi kumeke xi ri ni malembe lama tlulaka 20 hi vukhale, naswona n’we-xa-nharhu xa swona swi tirhisiwe ngopfu ku “tlula nkarhi wo leha ngopfu,” ku tlula nkarhi lowu a wu vekiwe hi vaendli va swona eku sunguleni.

Hikwalaho, sweswi tinjhiniyara ta swihaha-mpfhuka ti langutane ni mintlhontlho leyikulu. Ti fanele ti qambha tindlela leti hlayisekeke ni leti nga durhiki ngopfu to rhwala vanhu vo tala, hambiloko swilo swi ya swi durha ni vanhu va ya va karhateka hi mbango.

Se ti sungula ku vonaka tindlela tin’wana leti nga tlhantlhaka xiphiqo lexi. Jim Erickson, loko a tsala eka Asiaweek, u vule leswaku ntlawa wa Franco-British of Aerospatiale na British Aerospace yi kunguhata ku endla xihaha-mpfhuka lexi nga rhwalaka vanhu va 300 xi famba rivilo leri tlulaka mpfumawulo wa xona hilaha ku phindhiweke kambirhi. Petirolo leyi tirhisiwaka swin’we ni mali ya ku khandziya swi ta va ehansi. Loko va vona ku tala ka vanhu etimbaleni ta swihaha-mpfhuka swo tala, vakamberi van’wana lava langutaka vumundzuku va ringanyete leswaku ku endliwa swihaha-mpfhuka-phatsa leswikulu, leswintshwa leswi nga rhwalaka vanhu—lexi ha xin’we xi nga ta kota ku rhwala vanhu va 100. Va kholwa leswaku siku rin’wana swihaha-mpfhuka-phatsa leswi swi nga rhwala vanhu lava nga yiki ekule lava sweswi va rhwariwaka hi swihaha-mpfhuka leswikulu.

Xana swihaha-mpfhuka-phatsa leswikulu ni swihaha-mpfhuka leswi rharhanganeke swi ta swi kota hakunene ku fikelela swilaveko swa xihatla swa swifambo swa le moyeni emalembeni lama taka? Swi ta vonaka hi ku famba ka nkarhi loko munhu a ri karhi a chivirikela ku ‘pfula matilo’ leswaku a haha.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Otto Lilienthal, kwalomu ka 1891

[Xihlovo Xa Kona]

Library of Congress/Corbis

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Charles A. Lindbergh a fika eLondon endzhaku ka loko a hahe a tsemakanya lwandle-nkulu ra Atlantic a ya eParis, hi 1927

[Xihlovo Xa Kona]

Corbis-Bettmann

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Sopwith Camel, 1917

[Xihlovo Xa Kona]

Museum of Flight/Corbis

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

DC-3, hi 1935

[Xihlovo Xa Kona]

Photograph courtesy of Boeing Aircraft Company

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Sikorsky S-43 byatso lebyi hahaka, hi 1937

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Xihaha-mpfhuka-phatsa xa Varindzi va le Ribuweni lava ponisaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Xihaha-mpfhuka lexi vitaniwaka Pitts, ku phindiwa ka xa Samson

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

Concorde yi sungule ku haha hi 1976

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

Airbus A300

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Loko xi sungula, xihaha-mpfhuka lexi xa le moyeni xi ve xihaha-mpfhuka lexi nga riki na njhini lexi nga ni rivilo lerikulu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

“Rutan VariEze” 1978