Ntshava Ya Sinayi—I Ndzalama Ya Le Nhoveni — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Ntshava Ya Sinayi—I Ndzalama Ya Le Nhoveni

A NDZI nge rivali ndlela leyi ndzi tsakeke ha yona loko ndzi sungula ku vona Ntshava ya Sinayi ya khale. Loko hi ri karhi hi famba le Egipta eNhlonhleni ya Sinayi yo hisa, endhawini leyi nga ni ritshuri, hi xitshuketa thekisi ya hina yi fike eRivaleni lerikulu, ro anama ra er-Raha. Mombo wa Ntshava ya Sinayi a wu hlohlomuke wu tlhela wu tontswa le hansi ka xitsunga. A wu languteka ku fana ni ndzalama leyi vekiweke emananga. A ndzi tsake ngopfu ku tiva leswaku ntshava leyi nga va yona leyi Muxe a kumeke Nawu lowu humaka eka Xikwembu eka yona!

Hambileswi ka ha kanakaniwaka malunghana ni laha Ntshava ya Sinayi ya le Bibeleni yi kumekaka kona, vapfhumba a va ri karhi va ta laha hi malembe-xidzana yo tala hikuva va kholwa leswaku leyi hi yona ntshava leyi dumeke. Ku sukela le ndzhaku hi lembe-xidzana ra vunharhu C.E., vanhu lava tilan’waka a va ta hi xikongomelo xo tihambanisa ni vanhu van’wana, va ehleketa hi vukhongeri. Eka lembe-xidzana ra vutsevu, Mufumi wa le Byzantium ku nga Justinian wo Sungula u lerise leswaku ku akiwa yindlu ya tinghwendza endhawini leyi leswaku ku sirheleriwa vanhu lava va tilan’waka, ni ku endla leswaku ku va ni Varhoma endhawini leyi. Yindlu yoleyo ya tinghwendza, leyi kumekaka ehansi ka Ntshava ya Sinayi leyi tolovelekeke, sweswi yi tiviwa tanihi St. Catherine. Ha yini u nga fambi na mina hi ya eNtshaveni ya Sinayi?

Ku Valanga Ntshava

Endzhaku ko tsemakanya nkova wa makwandzasi, muchayeri wa thekisi ya hina wa Mubedouin u xikise mina ni munghana wa mina ehansinyana ka yindlu ya tinghwendza. Ndhawu yoleyo yi ni maribye lama nga funengetiwangiki hi nchumu, naswona u rhanga u vona makhumbi lama nga ekusuhi ni mirhi ya tindlu ta tinghwendza ni ntanga wa rihlaza. Kambe ha hundza, hikuva sweswi pakani ya hina i ku gonya enhlohlorhi ya le dzongeni ni ku dzima mixaxa hi etlela kwalaho. Nhlohlorhi leyi, yi vuriwaka Gebel Musa, leswi vulaka “Ntshava ya Muxe,” hi ntolovelo yi fanisiwa ni Ntshava ya Sinayi.

Riendzo ra tiawara timbirhi entshaveni ri hi fikisa endhawini leyi vuriwaka Xibya xa Eliya, xinkobyana lexi hlanganisaka swiphemu swimbirhi swa Ntshava ya Sinayi leswi leheke tikhilomitara tinharhu. Hi ku landza ndhavuko wa kwalaho, Eliya u twe rito ra Xikwembu a ri ebakweni leri nga ekusuhi ni kwalaho. (1 Tihosi 19:8-13) Hi wisa ehansi ka murhi wa kipresi lowu nga ni malembe ya 500 hi vukhale. Ku kumeka ni xihlovo xa khale laha. Hi ma tsakela swinene mati yo tenga, yo titimela lawa hi ma nyikiwaka hi Mubedouin la nga ni xinghana!

Loko hi landzelela gondzo leri tolovelekeke ra vavalangi, hi koke ku tika ku ringana 20 wa timinete hi ri karhi hi tlhandluka hi ribye leri nga ni switepisi swa 750 ku ya enhlohlorhini. Kwalaho hi kuma kereke leyitsongo. Tinghwendza ti vula leswaku yi akiwe endhawini leyi Muxe a kumeke Nawu eka yona. Etlhelo ka kereke ku ni bako eribyeni leri ti vulaka leswaku Muxe a a tifihla eka rona loko Xikwembu xi hundza. (Eksoda 33:21-23) Kambe ntiyiso hi leswaku, a nga kona la tivaka kahle lomu tindhawu leti ti kumekaka kona. Hambiswiritano, u vona xivono xo saseka loko u ri le henhla! Hi vona malayini ya maribye yo tshukanyana ya granite ya le ntshaveni endzhaku ka tamba. Edzonga-vupela-dyambu ku hlohlomuke Gebel Katherina kumbe Ntshava ya Catherine—leyi leheke 2 637 wa timitara, ku nga yona leyi leheke ku tlula hinkwato endhawini yoleyo.

Hi Ngirimela Hi Ya Fika eRas Safsafa

Esikwini leri hi gonya ntshava ya Ras Safsafa, ntshava leyi leheke tikhilomitara tinharhu ku fana na Gebel Musa. Ras Safsafa i tlhelo leri hlohlomukeke en’walungwini, naswona yi le hansinyana ka Gebel Musa. Ras Safsafa yi hlohlomuke eRivaleni ra er-Raha, laha swi nga ha endlekaka Vaisrayele a va dzime kona mixaxa loko Muxe a tlhandluka ku ya kuma Nawu lowu humaka eka Yehovha.

Loko hi ri karhi hi famba hi tshinela eRas Safsafa hi rivala ra switsunga leswitsongo ni minkova, hi hundza tindhawu ta vukhongeri leti tshikiweke, mintanga ni swinambyana—ku nga marhumbi ya loko ka ha tshama tinghwendza ni lava tihambaniseke ni van’wana vo tlula dzana, va tshama emabakweni ni le mihochweni ya maribye. Sweswi ku sele nghwendza yin’we ntsena.

Hi hlangane ni nghwendza leyi entangeni lowu biyeriweke hi darada leyi tlhavaka. Loko yi hi pfulela leswaku hi nghena, yi hlamusela leswaku yi ni malembe ya ntlhanu yi tirha entangeni lowu, yi rhelela kan’we hi vhiki yi ya endlwini ya tinghwendza. Nghwendza leyi yi hi komba ndlela yo ya eRas Safsafa, naswona hi bula ndlela ya hina hi gonya, ku fikela emakumu loko hi fika ehenhla-henhla. Ha ri vona Rivala ra er-Raha ehansi ka hina. Ngopfu-ngopfu loko hi ri endhawini leyi yi tlakukeke, ndzi vona onge hi yona ndhawu leyi Muxe a tlhandlukeleke entshaveni eka yona a suka enxaxeni wa Vaisrayele leswaku a ya yima laha Xikwembu a xi ri kona. Emiehleketweni ndzi vona Vaisrayele va timiliyoni tinharhu va hlengeletanile va “langutene ni nṭhav̌a” erivaleni leri lerikulu. Ndzi vona Muxe a ri karhi a ngirimela a suka ehenhla ka gova, a khome maribye mambirhi hi mavoko ma tsariwe Milawu ya Khume.—Eksoda 19:2; 20:18; 32:15.

Hi enerisekile leswaku matshalatshala ya hina ya ku gonya ntshava a ma fanerile, hi tlhelela enxaxeni wa hina loko dyambu ri nghena entshaveni. Hi ku vonakala ka xindzilwana, hi hlaya swiphemu swa Eksoda leswi hlamuselaka matimu ya Muxe ya laha, kutani hi lata rivambu. Nimpundzu wa siku leri landzelaka, hi gongondza endlwini ya tinghwendza ya St. Catherine.

Endzeni Ka Yindlu Ya Tinghwendza

St. Catherine yi langutiwa yi ri xitsundzuxo xa nkoka ngopfu eVujaganini. Leswi yi endliweke hi tinghwendza ta Ndhavuko wa Magriki, a yi dumanga ntsena hi mhaka ya ndhawu leyi nga eka yona kambe ni hikwalaho ka swifaniso swa yona ni layiburari ya yona. Matimu yo tala ya St. Catherine a ma nga tiviwi lerova vaendzi a va nga tali ku yi endzela. Tinghwendza a ti vukarha vaendzi va tona, ti va ntswontswa swinene ni ku va hlambisa milenge. Vaendzi a va rhendzeleka ni miako leyi nga le ndzhaku ka yindlu ya tinghwendza leyi nga ni makhumbi lama leheke 14 wa timitara. Tinghwendza leti a ti tala ku vula ti ku, ‘tshama vhiki rin’we, nhweti yin’we, nkarhi wo leha hilaha u rhandzaka hakona.’ Kambe, masiku lawa, tinghwendza ta kwalomu ka 12 leti seleke swi nga ti durhela ngopfu ku kombisa malwandla yo tano. Sweswi ku ta vaendzi vo tala lava ringanaka 50 000 lava taka ku ta vona yindlu leyi ya tinghwendza lembe ni lembe.

Hikwalaho ka mintshungu leyi, vaendzi va pfumeleriwe ku endza tiawara tinharhu hi siku, ntlhanu wa masiku hi vhiki. Vaendzi va nga ha endzela ndhawu leyitsongo ya yindlu leyi ya tinghwendza—xivava lexi xi nga ni Xihlovo xa Muxe (laha ntsheketo wun’wana wu vulaka leswaku Muxe u hlangane ni loyi a a ta va nsati wakwe kona), Kereke ya ku Hundzuka (leyi dumeke tanihi kereke ya khale swinene emisaveni ya vanhu lava hisekaka), ni laha ku xavisiwaka tibuku. Vaendzi va tlhela va kombisiwa Xindhawana xo Khongelela eka xona xa Khwati leri Pfurhaka—tinghwendza ti byela vafambi leswaku endhawini yoleyo hi laha Muxe a sunguleke kona ku vona vukona bya Xikwembu. Tanihi leswi tinghwendza ti langutaka ndhawu leyi yi ri yo kwetsima ku tlula hinkwato emisaveni, vaendzi va komberiwa ku hluvula tintangu endhawini leyi, hilaha Xikwembu xi leriseke Muxe ku endla tano.—Eksoda 3:5.

Hi hele matimba loko va hi alela ku hlometela elayiburari leyi dumeke ya yindlu ya tinghwendza, ku nga yona ndhawu leyi a hi tsakela ngopfu ku yi vona. Loko hi kombela leswaku va hi komba, loyi a a hi valangisa u huwelele a ku: “A swi nge koteki! Yindlu ya tinghwendza yi ta pfala ku nga ri khale.” Hambiswiritano, endzhaku ka nkarhinyana, loko hi ri ekule ni ntlawa wa vaendzi, muvalangisi u hi hleverile a ku: “Tanani haleno!” Hi hundze ehansi ka tintambhu, hi tlhandluka hi switepisi, hi hundza nghwendza ya le Furwa leyi hlamaleke ku hi vona kwalaho, hi tikume hi yime emahlweni ka yin’wana ya tilayiburari ta khale swinene ni leti dumeke ngopfu emisaveni hinkwayo! Yi ni matsalwa ya Xigriki, Xiarabu, Xisiriya ni Xiegipta lama tlulaka 4 500. Yi tshame yi va ni Codex Sinaiticus ya risima.—Vona bokisi eka tluka 18.

Makumu Lama Twisaka Ku Vava

Riendzo ra hina ri helela ehandle ka khumbi ra yindlu ya tinghwendza hi ri karhi hi endzela laha ku lahleriwaka marhambu kona. Kwalaho ku ni nhulu ya marhambu ya switukulwana swa tinghwendza ni lava tihambaniseke ni van’wana, ma hambanisiwa hi ku ya hi tinhulu ta marhambu ya milenge, marhambu ya mavoko, swipalapala ni man’wana. Swipalapala leswi i nhulu leyikulu ngopfu. Ha yini ndhawu leyi yo chavisa swonghasi yi langutiwa yi fanerile? Ndhawu ya swilahlo ya tinghwendza i yitsongo. Kutani loko yin’wana yi fa, i mukhuva wa tona ku susa marhambu esirheni ra khale ka laman’wana leswaku ku va ni ndhawu ya xilahlo. Nghwendza yin’wana ni yin’wana yi langutele leswaku siku rin’wana marhambu ya yona ma ta hlangana ni ya tinghwendza letin’wana endhawini yo lahlela eka yona marhambu.

Riendzo ra hina ri hela hi ndlela yo vava. Kambe matshalatshala hinkwawo lawa hi ma endleke ma fanela. Hi tsakele ku vona swivono swo hlamarisa ni leswi dumeke swa tinghwendza. Kambe loko hi suka, hi tsakisiwe ngopfu hi ku ehleketa leswaku swi nga ha endleka hi fambe etindleleni leti Muxe ni tiko ra Israyele va fambeke eka tona emalembeni ya 3 500 lama hundzeke laha eNtshaveni ya Sinayi—ndzalama emananga.—Xi lo nyikeriwa.

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

Ntshubulo Wa Nkoka

Eka lembe-xidzana leri hundzeke, xidyondzi xa Bibele xa le Jarimani Konstantin von Tischendorf u tshubule tsalwa ra Bibele ya Xigriki ra St. Catherine ra lembe-xidzana ra vumune endlwini ya tinghwendza, leri sweswi ri vuriwaka Codex Sinaiticus. Ri ni Matsalwa ya Xiheveru yo tala, lama humaka eka vuhundzuluxeri bya Septuagint ya Xigriki ni Matsalwa ya Xigriki hinkwawo. Tsalwa leri hi rin’wana ra tikopi ta khale swinene leti heleleke ra Matsalwa ya Xigriki.

Tischendorf a a lava ku hangalasa leswi a swi tameriwe hi tsalwa leri ku nga “nchumu wa risima lowu nga pimanisiwiki na nchumu,” hilaha a a ri vitana hakona. Hi ku ya hi Tischendorf, u ringanyete eka tinghwendza leswaku tsalwa leri ri fanele ri nyikiwa mufumi wa le Russia—loyi, tanihi mukongomisi wa Kereke ya Ndhavuko wa Magriki, a nga tirhisaka nkucetelo wakwe leswaku a seketela yindlu ya tinghwendza.

Ekhumbini ra yindlu ya tinghwendza ta vukhongeri ku vekiwe vuhundzuluxeri bya papila leri siyiweke hi Tischendorf, a tshembisa ku ‘tlherisa tsalwa leri, ri nga onhakanga naswona ri ri exiyin’weni lexinene, eka Vandla ro Kwetsima ra Ntshava ya Sinayi loko ri yi lava hi nkarhi wolowo.’ Hambiswiritano, Tischendorf u vone onge tinghwendza leti a ti wu voni nkoka wa tsalwa leri kumbe xilaveko xa ku ri hangalasa. A ri tlheriseriwanga eSt. Catherine. Hambileswi eku heteleleni tinghwendza leti ti amukeleke mali leyi ringanaka 7 000 wa ti-ruble leyi humaka eka hulumendhe ya le Russia yi ri ya tsalwa leri, ku fikela ni namuntlha a ti swi tshembi nikatsongo swichudeni leswi ringetaka ku pfalula rifuwo ra tona. Codex Sinaiticus yi hetelele yi fike eMuziyamu ya le Britain, laha yi nga ha voniwaka kona namuntlha.

Xa nkoka, ku kumiwe mabokisi lama ringanaka 47 ya swifaniso ni madzovo yo tsindziyela hi 1975 ekhumbini ra le n’walungwini ra St. Catherine. Ntshubulo lowu a wu nga ha ri na wona matluka lama tlulaka 12 ya Codex Sinaiticus. Ku fikela sweswi, van’wana a va nga ma kumi matluka lawa loko ku nga ri swichudeni swi nga ri swingani ntsena.

[Mimepe leyi nga eka tluka 17]

Ntshava ya Sinayi

[Swihlovo Swa Kona]

NASA photo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

Rivala ra er-Raha ni ra Ras Safsafa

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

Gebel Musa ni yindlu ya tinghwendza ya St. Catherine

[Swihlovo Swa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Photograph taken by courtesy of the British Museum