Ku Kurisa Vana Eminkarhini Yo Tika eAfrika

Hi ku vula ka Carmen Mcluckie

Lembe a ku ri 1941. Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava a yi hisa. A ndzi ri manana la nga ni malembe ya 23 hi vukhale la humaka eAustralia, kambe mina ni n’wana wa mina wa tin’hweti ta ntlhanu hi vukhale a hi pfaleriwe ekhotsweni ra le Gwelo, eDzongeni wa Rhodesia (sweswi ku nga Gweru, eZimbabwe). Nuna wa mina a a pfaleriwe ekhotsweni le Salisbury (sweswi ku nga Harare). Vana va hina van’wana—wa malembe mambirhi ni wa malembe manharhu—a va hlayisiwa hi vana va mina vambirhi va kondlo-a-ndzi-dyi, lava ndzi kumeke nuna wa mina a ri na vona. Inge ndzi hlamusela leswaku ndzi nghenise ku yini eka xiyimo lexi.

A NDZI tshama na Manana na Tatana ePort Kembla, kwalomu ka tikhilomitara ta 50 edzongeni wa Sydney, le Australia. Hi 1924, Clare Honisett u endzele Manana kutani a endla leswaku a tsakela tidyondzo ta Bibele hi ku n’wi vutisa leswaku wa swi twisisa leswi Xikhongelo xa Hosi xi vulaka swona. Clare u hlamuserile leswaku swi vula yini ku dzunisiwa ka vito ra Xikwembu, kutani a hlamusela ndlela leyi Mfumo wu nga ta tisa ku rhandza ka Xikwembu emisaveni ha yona. (Matewu 6:9, 10) Manana u hlamarile. Hambileswi Tatana a a kaneta, Manana u sungule ku yi kambisisa hi ku enta mintiyiso yoleyo ya Bibele.

Endzhakunyana ka kwalaho, hi rhurhele ehandlenyana ka doroba ra Sydney. Mina na Manana a hi famba tikhilomitara ta ntlhanu ku suka kwalaho hi milenge loko hi ya eminhlanganweni ya Swichudeni swa Bibele, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa ha kona enkarhini wolowo. Hambileswi Tatana a nga vangiki Mbhoni, u pfumerile leswaku tidyondzo ta Bibele ti fambisiwa ekaya ra ka hina. Vamakwavo vambirhi—Max na Oscar Seidel—va ve Timbhoni, swin’we ni swirho swin’wana swa ndyangu wa ka va Max ni makwerhu wa mina wa xinuna lontsongo, Terry, ni makwerhu wa xisati lontsongo, Mylda.

Hi 1930 Sosayiti ya Watch Tower yi xave xikepe xo leha timitara ta 16, lexi endzhaku xi nga thyiwa vito ra Lightbearer. Xikepe lexi a xi bohiwe endhawini ya ka hina, eNambyeni wa Georges ku ringana malembe mambirhi. A xi lunghisiwa kwalaho leswaku xi ta tirhisiwa hi Timbhoni ta Yehovha entirhweni wa tona wa ku chumayela eswihlaleni swa Indonesia. Minkarhi yin’wana mina ni makwerhu wa xisati Coral a hi xi basisa endzeni, minkarhi yin’wana a hi lomba rivoni ra xona leswaku hi ya phasa ti-prawn.

Ku Ya eAfrika Ni Ku Tekiwa

Ikhonomi ya Australia yi wile exikarhi ka va-1930, kutani mina na Manana hi teke riendzo ro ya eAfrika Dzonga ku ya vona loko ndyangu wa ka hina wu nga swi kota ku tshama kona. A hi ri ni papila ro hi tivisa leri humaka ehofisini ya rhavi ra Timbhoni ta Yehovha ra le Australia, ri ya eka George Phillips, loyi a a langutela ntirho wa ku chumayela edzongeni wa Afrika hi nkarhi wolowo. George a a ri ehlalukweni ra le Cape Town leswaku a ta hi hlanganisa exikepeni xa hina. A a manye buku ya Sosayiti ya Watch Tower ekhwapeni, leyi vuriwaka Riches, leswaku hi ta n’wi tiva ha yona. Rona siku rero hi June 6, 1936, u hi tivisile eka swirho swa ntlhanu leswi tirhaka erhavini, leswi un’wana eka swona a ku ri Robert A. McLuckie.a Ku nga si hela lembe, mina na Bertie—hilaha hinkwerhu a hi n’wi vitana ha kona—hi tekanile.

William McLuckie, kokwana xinguwe wa Bertie, u fike eAfrika hi 1817 a huma ePaisley, le Scotland. Emaendzweni yakwe yo sungula, William u tolovelane na Robert Moffat, wanuna la sunguleke ku tsala ririmi ra Xitswana kutani a hundzuluxela Bibele hi ririmi rero.b Emasikwini wolawo yo sungula, William ni mutirhi-kulobye Robert Schoon a va ri vona valungu ntsena lava a va tshembiwa hi Mzilikazi, nhenha leyi dumeke evuthwini ra Shaka, hosi leyi tivekaka ya Mazulu. Hikwalaho ka sweswo, William na Robert a va ri vona valungu ntsena lava a va pfumeleriwa ku nghena emutini wa Mzilikazi, laha doroba-nkulu ra Pitori eAfrika Dzonga ri nga kona namuntlha. Endzhaku Mzilikazi u ve murhangeri kutani exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19 u hlanganise tinxaka to tala leswaku ti va mfumo wun’we wa le xikarhi eAfrika.

Loko ndzi hlangana na Bertie, a a ha ku loveriwa hi nsati naswona a a ri ni vana vambirhi, wa nhwanyana, Lyall wa malembe ya 12 hi vukhale ni wa mufana, Donovan, wa malembe ya 11 hi vukhale. Bertie u dyondze mintiyiso ya Bibele ro sungula hi 1927, tin’hweti ti nga tingani endzhaku ka ku lova ka nsati wakwe Edna. Emalembeni ya kaye lama landzeleke, u chumayele mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu eswihlaleni swa Mauritius na Madagascar swin’we ni le Nyasaland (sweswi ku nga Malawi), Portuguese East Africa (sweswi ku nga Mozambhiki) ni le Afrika Dzonga.

Tin’hweti ti nga ri tingani endzhaku ka loko mina na Bertie hi tekanile, hi rhurhele eJoni na Lyall na Donovan, laha a swi olova eka Bertie ku kuma ntirho. Ndzi ve phayona swa nkarhinyana, hilaha vatirheli va nkarhi hinkwavo va Timbhoni ta Yehovha va vitaniwaka ha kona. Kutani ndzi tika Peter.

Ku Rhurhela Ka Hina eDzongeni Wa Rhodesia

Siku rin’wana, Jack, makwavo wa Bertie u hi komberile leswaku hi ta tirha na yena ebindzwini ra ku cela nsuku ekusuhi na Filabusi, eDzongeni wa Rhodesia. Mina na Bertie hi ye kona hi ri na Peter, loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni lembe rin’we hi vukhale, kasi manana u sale a hlayisa Lyall na Donovan swa nkarhinyana. Loko hi fika eNambyeni wa Mzingwani, a wo khapakhapa kunene, kutani a hi fanele hi pelela entsungeni hi bokisi leri kokiwaka hi tintambhu leti boheleriweke etimbuweni ta nambu wolowo. A ndzi ri ni tin’hweti ta tsevu ndzi tike Pauline naswona a ndzi fanele ndzi tlakula Peter ndzi n’wi tiyisa exifuveni! A swi chavisa, ngopfu-ngopfu loko pindza leri ri lava ku khumba mati exikarhi ka nambu. Ku tlula kwalaho, a ku ri exikarhi ka vusiku naswona mpfula a yi ri karhi yi chuluka! Endzhaku ko pela nambu lowu, a hi fanele hi famba hi milenge ku ringana tikhilomitara timbirhi leswaku hi fika ekaya ra xaka ra ka hina.

Endzhaku hi qache yindlu ya khale ya purasi leyi a yi dyiwe hi muhlwa. A hi nga ri na nhundzu yo tala—yin’wana ya yona a hi yi endle hi mabokisi lama tirhisiwaka ku hlayisa tidalameti ni tintambhu leti lumekaka swibuluki. Pauline a a tala ku karhatiwa hi vuvabyi bya ximbyembye kutani a hi nga ri na yona mali ya ku n’wi xavela mirhi. A ndzi ri ni gome, kambe hi nkhensile leswi Pauline a poneke.

Mina Na Bertie Hi Khomiwa

A hi ya edorobeni ra Bulawayo kan’we hi n’hweti hi ya xavisa nsuku wa hina ebanki, kwalomu ka tikhilomitara ta 80 ku suka laha a hi tshama kona. Nakambe a hi ya eGwanda, xidorobana lexi nga ekusuhi na Filabusi, leswaku hi ya xava swakudya ni ku chumayela. Hi 1940, lembe leri tlhandlamaka leri Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi sunguleke ha rona, ntirho wa hina wa ku chumayela wu yirisiwile eDzongeni wa Rhodesia.

Endzhakunyana ka sweswo, ndzi khomiwile loko ndzi ri karhi ndzi chumayela eGwanda. Hi nkarhi wolowo a ndzi tike Estrella, n’wana wa mina wa vunharhu. Loko xikombelo xa mina xa ha kambisisiwa, Bertie u khomiwile hikwalaho ka ku chumayela kutani a pfaleriwa ekhotsweni ra le Salisbury, kwalomu ka tikhilomitara ta 300 ku suka laha a hi tshama kona.

Xiyimo xa hina hi nkarhi wolowo a xi ri lexi: Peter a a ri exibedlhele eBulawayo a khomiwe hi vuvabyi bya mikolo, naswona a swi nga tshembisi leswaku u ta hanya. A ndza ha ku bebula Estrella, naswona munghana un’wana u ndzi teke exibedlhele a ndzi yisa ekhotsweni leri Bertie a pfaleriweke eka rona leswaku a ta vona n’wana wakwe la ha ku beburiwaka. Endzhaku, loko xikombelo xa mina xi bakanyiwile, n’wankumi un’wana wa Muindiya la nga ni vhengele u ve ni musa, a ndzi hakelela mali yo ndzi humesa ekhotsweni. Hi ku famba ka nkarhi, maphorisa manharhu ma ndzi landzile emugodini ma ya ndzi pfalela. Va ndzi hlawurisile. Va vule leswaku ndzi nga pfaleriwa ni n’wana wa mina wa tin’hweti ta ntlhanu hi vukhale kumbe a sala a hlayisiwa hi vana va hina va kondlo-a-ndzi-dyi, ku nga Lyall na Donovan. Ndzi hlawule ku pfaleriwa na yena.

Ndzi averiwe ntirho wa ku rhunga tinguvu ni ku basisa. Nakambe, ndzi nyikiwe muhlayisi la nga ta khathalela Estrella. A ku ri mubohiwa la ha riki muntshwa loyi vito rakwe a ku ri Matossi, loyi a a gweviwe ku tshama ejele vutomi bya yena hinkwabyo hikwalaho ka ku dlaya nuna wakwe. Matossi u ririle loko ndzi ntshunxiwa hikuva a a nga ha ta khathalela Estrella. Muhlayisi wa vabohiwa va xisati u ndzi yise ekaya rakwe leswaku hi ya dya swakudya swa ninhlikanhi kutani a ndzi khandziyisa xitimela leswaku ndzi endzela Bertie ekhotsweni ra le Salisbury.

Loko mina na Bertie ha ha ri ekhotsweni, Peter na Pauline lava a va ha ri vatsongo a va hlayisiwa hi Lyall na Donovan. Hambileswi Donovan a a ri ni malembe ya 16 ntsena, u yise bindzu ra hina ra le mugodini emahlweni. Loko Bertie a ntshunxiwa ekhotsweni, hi endle xiboho xa ku rhurhela eBulawayo, hikuva bindzu ra le mugodini a ri nga ha fambi kahle. Bertie u thoriwile eka rhalaweyi kutani mina hi ku tirhisa vuswikoti bya mina lebyi a ndza ha ku byi dyondza bya ku rhunga, ndzi pfunetile ku engetela mali ya hina.

Ntirho lowu Bertie a a wu endla eka rhalaweyi wa ku hlanganisa tinsimbi a wu tekiwa wu ri wa nkoka, hikwalaho a nga sindzisiwanga ku ya enyimpini. Emalembeni wolawo ya nyimpi, Timbhoni ti nga ri tingani ta valungu eBulawayo a ti hlangana leswaku ti khoma minhlangano endlwini ya hina leyitsongo ya kamara rin’we, kutani vamakwerhu va nga ri vangani va vantima a va hlangana kun’wana edorobeni. Kambe sweswi, ku ni mavandlha lama tlulaka 46 ya Timbhoni ta Yehovha lama vumbiwaka hi vantima ni valungu eBulawayo!

Ntirho Wa Hina Endzhaku Ka Nyimpi

Endzhaku ka nyimpi, Bertie u kombele va ka rhalaweyi leswaku va n’wi rhurhisela eUmtali (sweswi ku nga Mutare), doroba ro saseka endzilakanini wa Mozambhiki. A hi lava ku pfuneta laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vachumayeri va Mfumo, kutani Umtali a yi vonaka yi ri ndhawu leyi faneleke hikuva doroba leri a ri nga ri na Timbhoni. Hi nkarhinyana wo koma hi ri kwale, ndyangu wa ka Holtshauzen, lowu a wu ri ni majaha ya ntlhanu, wu ve Timbhoni. Sweswi ku ni mavandlha ya 13 edorobeni rero!

Hi 1947 hi vulavurisane tanihi ndyangu malunghana ni leswaku Bertie a tlhela a va phayona. Lyall loyi a vuyeke eku phayoneni eAfrika Dzonga a a yi seketela mianakanyo yoleyo. Donovan hi nkarhi wolowo a a phayona eAfrika Dzonga. Kutani, loko hofisi ya rhavi ra le Cape Town yi twa leswaku Bertie u navela ku tlhela a va phayona, yi n’wi kombele leswaku ematshan’weni ya ku phayona, a a pfule vuhlayiselo bya tibuku eBulawayo ematshan’weni ya ku ya eku phayoneni. Hiloko a tshika ntirho eka rhalaweyi, kutani hi rhurhela kona nakambe. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, varhumiwa vo sungula ku ta eDzongeni wa Rhodesia va fikile eBulawayo, va katsa Eric Cooke, George na Ruby Bradley, Phyllis Kite na Myrtle Taylor.

Hi 1948, Nathan H. Knorr, muungameri wa vunharhu wa Sosayiti ya Watch Tower, swin’we ni matsalana wakwe Milton G. Henschel, va endzele Bulawayo kutani va lulamisa leswaku vuhlayiselo lebyi bya tibuku byi hundzuriwa rhavi, kutani Makwerhu Cooke a va mulanguteri wa rona. Hi lembe leri tlhandlamaka, n’wana wa hina wa nhwanyana, Lindsay u beburiwile. Kutani, hi 1950, rhavi ri rhurhiseriwe eSalisbury, ku nga ntsindza wa Dzonga wa Rhodesia, na hina hi rhurhele kona. Hi xave yindlu leyikulu leyi hi tshameke malembe yo tala eka yona. Minkarhi hinkwayo a hi tshama ni maphayona ni vaendzi, hikwalaho kaya ra hina a ri tiviwa tanihi hotela ya ka McLuckie!

Hi 1953, mina na Bertie hi ve kona entsombanweni wa matiko hinkwawo wa Timbhoni ta Yehovha eXitediyamu xa Yankee le Doroba-nkulu ra New York. Xolexo a xi ri xiendlakalo lexi nga rivalekiki nikatsongo! Endzhaku ka malembe ya ntlhanu, Lyall, Estrella, Lindsay na Jeremy wa tin’hweti ta 16 hi vukhale a va ri na hina entsombanweni lowukulu wa matiko hinkwawo hi 1958, eXitediyamu xa Yankee ni xa Polo Grounds lexi nga ekusuhi na xona. Nhlayo leyikulu swinene ya vanhu lava tlulaka kotara ya miliyoni a yi yingisele nkulumo ya le rivaleni hi siku ro hetelela!

Xiavelo Lexintshwa Xa Ku Chumayela

Bertie u tirhe malembe ya 14 erhavini ra le Salisbury kambe a a nga tshami kona, kutani hi endle xiboho xa ku ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu eSeychelles. Hi xavise yindlu ya hina ni nhundzu kutani hi longa leswi a swi sele emhovheni wa hina wa Opel. Hi ri na Lindsay loyi a a ri ni malembe ya 12 na Jeremy loyi a a ri ni malembe ya ntlhanu, hi fambe mpfhuka wo ringana tikhilomitara ta 3 000 emapatwini lawa a ma onhakile swinene hi tsemakaya N’walungu wa Rhodesia (sweswi ku nga Zambia), Tanganyika (sweswi ku nga Tanzania) na Kenya, eku heteleleni hi fika ehlalukweni ra doroba ra Mombasa.

Mombasa a yi hisa ngopfu, kambe a yi ri ni timbuwa to saseka. Hi siye movha wa hina ni Mbhoni ya kwalaho kutani hi khandziya xikepe lexi tekaka riendzo ra masiku manharhu ku ya fika eSeychelles. Loko hi fika, hi hlanganisiwe hi Norman Gardner, wanuna la kumeke vutivi bya xisekelo bya Bibele eka Mbhoni yin’wana eDar es Salaam, le Tanganyika. U hi lunghiselerile leswaku hi qacha yindlu eSans Souci Pass, leyi a yi akeriwe maphorisa lawa a ma rindza Mubixopo-nkulu wa Greek Orthodox la vuriwaka Makarios, loyi a a balekisiwe ku suka eKipra hi 1956.

Tanihi leswi yindlu ya hina a yi ri ekule ni tin’wana, endzhaku ka n’hweti hi rhurhele endlwini yin’wana leyi nga emahlweni ka ribuwa ra Beau Vallon. Kwalaho hi rhambe vanhu leswaku va ta yingisela tinkulumo leti Bertie a a tinyikela a yime erikupakupeni ra yindlu ya hina. Hi sungule ku fambisa dyondzo ya Bibele ni va ka Bindschedler, kutani tin’hweti ti nga ri tingani endzhaku, Bertie u va khuvurile swin’we ni n’wana la nga tswariwiki hi vona, ku katsa na Norman Gardner ni nsati wakwe. Hi tlhele hi famba na Norman hi xikepe xakwe hi ya eXihlaleni xa Cerf, laha Bertie a nga nyikela tinkulumo evuhlayiselweni bya mabyatso.

Loko se ku hele kwalomu ka tin’hweti ta mune hi ri eSeychelles, ndhuna ya maphorisa yi hi byele leswaku hi fanele ku tshika ku chumayela, loko swi nga ri tano hi ta hlongoriwa etikweni. A hi nga ha ri na mali leyi ringaneke naswona a ndzi tikile nakambe. Hi endle xiboho xa ku ya emahlweni ni ntirho wa hina wa ku chumayela erivaleni. Naswona a hi swi tiva leswaku hi ta famba ku nga ri khale. Kutani, loko xikepe lexi landzelaka xi fika xi huma eIndiya endzhaku ka n’hweti, hi hlongoriwile etikweni.

Riendzo Ro Tlhela Leri A Ri Ri Ni Khombo

Loko hi fika eMombasa, hi teke movha wa hina kutani hi kongoma tlhelo ra dzonga hi pato leri lulamaka ni ribuwa, leri nga ni sava. Loko hi fika eTanga, njhini ya movha wa hina yi onhakile. A hi sele ni mali yitsongo swinene, kambe xaka ra hina rin’wana ni Mbhoni yin’wana va hi pfunile. Loko ha ha ri eMombasa, makwerhu un’wana u vule leswaku a nga hi pfuna hi tlhelo ra timali ntsena loko ho ya en’walungu le Somalia hi ya chumayela kona. Kambe, a ndzi nga titwi kahle, hikwalaho a hi lava ku tlhelela ekaya eDzongeni wa Rhodesia.

Hi tsemakanye ku suka eTanganyika ku ya eNyasaland kutani hi famba hi ya etlhelo ra vupela-dyambu bya Lake Nyasa, leyi sweswi yi vitaniwaka Lake Malawi. Ndzi vabye lerova ndzi kombela Bertie leswaku a ndzi xikisa etlhelo ka patu ndzi fa! A hi ri ekusuhi ni doroba ra Lilongwe, kutani u ndzi yise exibedlhele kwalaho. Ndzi pfuniwe hi ku tlhaveriwa murhi wa Morphine. Tanihi leswi a ndzi nga ha swi koti ku ya emahlweni ni riendzo rero hi movha, Bertie ni vana va fambe tikhilomitara ta kwalomu ka 400 ku ya eBlantyre. Xaka ra hina rin’wana ri ndzi lunghiselele leswaku ndzi famba hi xihaha-mpfhuka ndzi ya fika kwalaho endzhaku ka masiku ma nga ri mangani leswaku ndzi ta hlangana na vona. Ku suka eBlantyre ndzi fambe hi xihaha-mpfhuka ndzi tlhelela eSalisbury, kutani Bertie ni vana va fambe hi movha ku ya fika ekaya.

Hinkwerhu a hi tsakile ku fika ekaya ra n’wana wa hina Pauline ni nuna wakwe eSalisbury! Hi 1963, xisivarhumbu xa hina, Andrew, xi velekiwile. Hahu rin’we ra yena a ri nga tirhi naswona a ku nga ri na ntshembo wa leswaku u ta hanya, kambe lexi tsakisaka u hanyile. Hi ku famba ka nkarhi, hi rhurhele eAfrika Dzonga, kutani eku heteleleni hi ake ePietermaritzburg.

Ku Katekisiwa Hi Ndyangu Lowu Nga Ni Rirhandzu

Bertie u tietlelele hi ku rhula hi 1995 a ri ni malembe ya 94 hi vukhale, kutani ku sukela hi nkarhi wolowo ndzi titshamele ndzi ri ndzexe laha kaya ra hina. Kambe a ndzi ndzexe nikatsongo! Lyall na Pauline va tirhela Yehovha swin’we ni mindyangu ya vona laha Afrika Dzonga naswona van’wana va vona va tshama kona kwala ePietermaritzburg. Lindsay ni ndyangu wakwe va le California eU.S.A., naswona i Timbhoni leti hisekaka. Vana va hina lavatsongo eka hinkwavo, ku nga Jeremy na Andrew, va rhurhele eAustralia, laha havumbirhi va tsakeke emindyangwini ya vona naswona i vakulu emavandlheni lawa va hlanganyelaka eka wona.

Vana va hina hinkwavo va nhungu va tshame va hlanganyela entirhweni wa vuphayona, kasi va tsevu va tirhile etihofisini ta rhavi ra Sosayiti ya Watch Tower. Donovan u thwasile eka ntlawa wa vu-16 wa Xikolo xa Bibele xa Gilead xa Watchtower hi February 1951 kutani u ve mulanguteri la famba-fambaka eUnited States a nga si tlhelela erhavini ra Afrika Dzonga ku ta tirha kona. Sweswi i nkulu la nga Mukreste eKlerksdorp, tikhilomitara ta kwalomu ka 700 ku suka ePietermaritzburg. Estrella u tshama ni nuna wakwe, Jack Jones eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha le Brooklyn, eNew York.

Peter, mativula yanga, u hete malembe yo karhi evutirhelini bya nkarhi hinkwawo, u ma hete entirhweni wa vuphayona ni le hofisini ya rhavi ra Watch Tower eRhodesia. Hambiswiritano, malembe lama hundzeke ndzi hlunamisiwe hi loko a tshika ku tihlanganisa ni vandlha ra Vukreste.

Loko ndzi languta vutomi bya mina hinkwabyo, ndzi nga vula leswaku ndzi tsakile swinene leswi ndzi teke eAfrika na manana ndza ha ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi. I ntiyiso, vutomi a byi nga olovi minkarhi yin’wana, kambe a ku ri lunghelo eka mina ku seketela nuna wa mina ni ku wundla ndyangu lowu hoxeke xandla eku sunguleni ka ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu edzongeni wa Afrika.—Matewu 24:14.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 20, 21]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

SOUTH AFRICA

Cape Town

Pietermaritzburg

Klerksdorp

Johannesburg

Pretoria

ZIMBABWE

Gwanda

Bulawayo

Filabusi

Gweru

Mutare

Harare

ZAMBIA

MOZAMBIQUE

MALAWI

Blantyre

Lilongwe

TANZANIA

Dar es Salaam

Tanga

KENYA

Mombasa

SEYCHELLES

SOMALIA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Ndzi ri na Peter, Pauline na Estrella, ndzi nga si yisiwa ekhotsweni na Estrella

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Lyall na Donovan emahlweni ka yindlu ya hina ya le purasini ekusuhi na Filabusi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Bertie, Lyall, Pauline, Peter, Donovan na mina hi 1940

[Swifaniso leswi nga eka tluka 22]

Carmen ni vana vakwe va ntlhanu (ku suka eximatsini): Donovan, loko a ri eGilead hi 1951 na Jeremy, Lindsay, Estrella na Andrew namuntlha