Vuvabyi Bya Black Death—Ntungu Wa Le Malembeni Ya Le Xikarhi eYuropa

Hi muyimeri wa Xalamuka! le Furwa

A ku ri hi lembe ra 1347. Ntungu lowu ana se a wu hlasele Vuxa Mpfungwe. Sweswi a wu ri ekusuhi ni ku hlasela evuxeni bya Yuropa.

VANHU va le Mongolia a va rhendzele ndhawu ya bindzu ya Kaffa le Genoa, leyi sweswi yi vitaniwaka Feodosiya, eCrimea. Hikwalaho ka leswi vanhu va le Mongolia a va mbumburheriwile hi vuvabyi lebyi chavisaka, va tshike ku lwa. Kambe va nga si tlhentlha, va tirihisele hi ndlela yo biha swinene. Va lahlele mintsumbu leya ha kufumelaka ya lava va dlayiweke hi ntungu lowu endzeni ka makhumbi ya doroba-nkulu rero, hi ku tirhisa michini leyikulu yo jikijela tibomo. Endzhakunyana, loko vasirheleri va nga ri vangani va le Genoa va khandziye swikepe swa vona leswaku va baleka eka doroba leri sweswi a ri dume hi leswaku ri hlaseriwe hi ntungu, va hangalase ntungu wolowo eka hlaluko rin’wana ni rin’wana leri a va ri endzela.

Hi tin’hweti ti nga ri tingani, se a ku funyiwa buwa eYuropa hinkwaro. Hi ku hatlisa, ntungu lowu wu hangalakele eAfrika N’walungu, eItaliya, eSpain, eNghilandhi, eFurwa, eAustria, eHungary, eSwitzerland, eJarimani, eScandinavia ni le matikweni ya le Baltic. Ku nga si hela malembe mambirhi, vanhu vo tlula xiphemu xa vumune xa vaaki va Yuropa, kwalomu ka mimoya-xiviri ya 25 wa timiliyoni, va hlaseriwe hi leswi a swi vitaniwa “khombo lerikulu ngopfu ra tihanyi leri tshameke ri hlasela vanhu”—ku nga vuvabyi bya Black Death.a

Ku Veka Masungulo Ya Khombo

Ntungu wa vuvabyi bya Black Death a wu katsa ni swin’wana. Ku ni swilo swo tala leswi nyanyiseke ku andza ka ntungu lowu, xin’wana xa swona a ku ri ku hisekela vukhongeri. Xin’wana xa swikombiso swa kona i dyondzo ya pagatori. Jacques le Goff, n’wamatimu wa Mufurwa, u ri: “Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-13, dyondzo ya pagatori a yi hangalake hinkwako.” Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-14, Dante u humese buku yakwe leyi nga ni nsusumeto, leyi vuriwaka The Divine Comedy, leyi a yi hlamusela dyondzo ya tihele ni ya pagatori hi vuxokoxoko. Sweswo swi endle leswaku ku va ni langutelo ra vukhongeri laha vanhu va tiyimiseleke ku venga ntungu lowu ni ku wu xixima, va wu teka wu ri ndlela leyi Xikwembu xi va xupulaka ha yona. Hilaha hi nga ta swi vona hakona, entiyisweni ku va ni langutelo ro tano leri hundzeletiweke, swi lo namba swi vanga ku hangalaka ka vuvabyi lebyi. Buku leyi nge The Black Death, hi Philip Ziegler, yi ri: “Swoleswo swi endle leswaku ntungu wolowo wu hangalaka.”

Kasi, ku tlhele ku va ni xiphiqo xa ku pfumaleka ka ntshovelo eYuropa, lexi a xi phindha-phindha. Hikwalaho ka sweswo, vaaki vo tala va tiko-nkulu rero va dlayiwe hi ndlala—va nga swi koti ku tisirhelela eka vuvabyi lebyi.

Ntungu Wu Hangalaka

Hi ku ya hi dokodela wa Mupapa Clement wa Vutsevu, ku nga Guy de Chauliac, Yuropa ri hlaseriwe hi tinxaka timbirhi ta ntungu: ntungu wa mahahu ni ntungu wa ngati. Loko a ma hlamusela hi vuxokoxoko mavabyi lawa yo chavisa, u te: “Byo sungula byi hete tin’hweti timbirhi, byi vangela munhu ku tshama a ri karhi a hisa emirini ni ku tshwutela ngati, kutani loko munhu a khomiwe hi byona, a ku nga heli masiku manharhu a ha hanya. Lebya vumbirhi, byi hambete byi ri kona enkarhini wolowo hinkwawo, munhu a a tshama a ri karhi a hisa emirini a tlhela a huma matshumba yo fehla emakheheleni ni le tindhawini leti tumbeleke. Loko munhu a khomiwe hi byona, a ku nga hundzi masiku ya ntlhanu a ha hanya.” Madokodela ma tsandzekile ku herisa ntungu lowu.

Hikwalaho ka ku chava, vanhu vo tala va balekile—va siya vunyingi bya lava tluleriweke hi byona. Kunene, vo sungula ku baleka a ku ri swifumi swa xiyimo xa le henhla ni tintlhari. Hambileswi vafundhisi van’wana na vona va balekeke, vunyingi bya vanhu lava nga ehansi ka vulawuri bya kereke va tifihle etindlwini ta vukhongeri, va ri ni ntshembo wa leswaku vuvabyi lebyi a byi nge va tluleli.

Hikwalaho ka leswi vanhu a va chava, mupapa u funghe lembe ra 1350 tanihi Lembe ro Kwetsima. Vapfhumba lava tekeke riendzo ro ya eRhoma a va ta nyikiwa mpfumelelo wa ku nghena eparadeyisini va nga rhanganga hi ku hundza epagatori! Vapfhumba vo tala ngopfu va xi amukerile xirhambo xexo—va hangalasa ntungu lowu loko va ri karhi va famba.

Matshalatshala Ya Hava

Matshalatshala ya ku herisa vuvabyi bya Black Death a ma ri ya hava hikuva a nga kona loyi a a tiva ndlela leyi a byi tlulela van’wana ha yona. Vo tala va lemuke leswaku ku khumbana ni loyi byi n’wi khomeke—kumbe hambi ku ri ku khumba tinguvu takwe—a wu dye na xo enkakeni. Van’wana a va chava ni ku langutana ni loyi a khomiweke hi byona! Kambe, vaaki va le Florence eItaliya, va vone swimanga ni timbyana ta vona ku ri swona leswi vangaka ntungu wolowo. Va dlaye swiharhi leswi, va nga swi xiyi leswaku hi ku endla tano, va tshika xivumbiwa lexi nga xona xi vangaka ntungu lowu xi ya emahlweni xi wu hangalasa—ku nga kondlo.

Loko rifu ri ri karhi ri tinyika matimba, van’wana va lave mpfuno eka Xikwembu. Vavanuna ni vavasati va nyike kereke hinkwaswo leswi a va ri na swona, va ri ni ntshembo wa leswaku Xikwembu xi ta va sirhelela eka vuvabyi lebyi—kumbexana xi va hakela hi ku ya hanya etilweni loko va fa. Sweswo swi fuwise kereke swinene. Switshungulo swo tisa nkateko ni swifaniso swa Kreste a swi ri swilo leswi ku tshembiwaka leswaku swa tshungula. Van’wana va hundzukele eka vukholwa-hava, eka masalamusi ni mirhi ya hava leswaku va tshunguriwa. A ku vuriwa leswaku swinun’hweriso, vhiniga ni swilo swo karhi swo hlawuleka a swi kota ku herisa vuvabyi lebyi. Ndlela yin’wana leyi a yi dumile a ku ri ku tshungula hi ku humesa ngati. Lava va dyondzeleke swa vutshunguri va le Yunivhesiti ya Paris va vule leswaku ntungu lowu wu vangiwe hi marhendzelekelo ya tipulanete! Hambiswiritano, tinhlamuselo ta vukanganyisi ni “switshungulo” a swi endlanga nchumu ku herisa ku andza ka ntungu lowu dlayaka.

Vuyelo Lebyi Nga Ta Tshama Byi Ri Kona

Ku nga si hela malembe ya ntlhanu, swi vonake onge vuvabyi bya Black Death byi kume ndzhuti byi wisa. Kambe a byi ta tlhela byi humelela hilaha ku phindhiweke ka mune, ku nga si hela lembe-xidzana rero. Hikwalaho vuyelo bya vuvabyi bya Black Death byi fanisiwe ni bya Nyimpi yo Sungula ya Misava. Buku leyi nge The Black Death in England ya 1996 yi ri: “Entiyisweni a ku kona ku kanetana exikarhi ka van’wamatimu va manguva lawa mayelana ni leswaku ku humelela ka ntungu lowu ku ve ni vuyelo byo biha eka ikhonomi ni le ka vanhu endzhaku ka lembe ra 1348.” Ntungu lowu wu kukule vunyingi bya vaaki naswona ku hundze malembe-xidzana yo hlayanyana tindhawu tin’wana ti nga si hlakarhela. Hikwalaho ka leswi vatirhi a va nga ri kona, a swi durha ku thola munhu. Loko khale ka varimi lava a va fuwile va hundzuke swisiwana, ni fambiselo ra ku va ni mufumi un’we—ku nga rona nsika ya Malembe ya le Xikarhi—ri hohlokile.

Xisweswo, vuvabyi lebyi hi byona byi cinceke xiyimo xa tipolitiki, xa vukhongeri ni xa vanhu. Loko ntungu lowu wu nga si hlasela, vanhu lava dyondzekeke va le Nghilandhi a va tolovele ku vulavula Xifurwa. Kambe, ku fa ka vadyondzisi vo tala va Mafurwa ku pfune leswaku ririmi ra Xinghezi ri tlhela ri tirhisiwa ku tlula Xifurwa eBritain. Ku tlhele ku va ni ku cinca hi tlhelo ra vukhongeri. Hilaha n’wamatimu wa Mufurwa, Jacqueline Brossollet, a vulaka hakona, hikwalaho ka ku kayivela ka lava va nga fanelekaka ku va vaprista, “hakanyingi Kereke a yi thola vanhu lava pfumalaka vutivi ni lava nga khathaliki.” Brossollet u seketela mhaka yoleyo hi ku vula leswaku “vuhomboloki bya [kereke] eswivandleni swa dyondzo ni swa ripfumelo a ku ri swin’wana leswi vangeke Ndzhundzunuko.”

Hakunene vuvabyi bya Black Death byi yi onhe ngopfu dyondzo, rifu ri ve xona xivangelo lexi tolovelekeke xa ku onhaka ka yona. Ncino lowu dumeke wa ku cinela rifu, lowu hi ntolovelo wu yimelaka minkongotlo ni mintsumbu, wu ve xikombiso lexi dumeke xa matimba ya rifu. Hikwalaho ka ku nga tiyiseki hi vumundzuku, vanhu vo tala lava poneke ku hlaseriwa hi ntungu lowu va nambe va tinyiketela eka mahanyelo yo biha. Xisweswo mahanyelo ma namba ma nyanya ku biha. Leswi kereke yi tsandzekeke ku sivela vuvabyi bya Black Death, “vanhu va le nkarhini wa malembe ya le xikarhi va vone leswaku Kereke yi va khomise tingana.” (The Black Death) Van’wamatimu van’wana na vona va vula leswaku ku hundzuka loku veke kona eka mahanyelo ya vanhu loko vuvabyi bya Black Death byi hela, ku kucetele vutianakanyi, ku hisekela mabindzu, ku tihlanganisa ni matiko man’wana ni ikhonomi ya wona—ku nga swona leswi vangeleke vukhepitalisi.

Vuvabyi bya Black Death byi tlhele byi susumeta tihulumendhe leswaku ti simeka mafambiselo lama nga ta lawula mbhasiso. Endzhaku ka loko ntungu lowu wu hungutekile, tiko ra Venice ri teke goza ra ku basisa switarata swa doroba-nkulu ra rona. Hosi John wa Vumbirhi, wa le Furwa, la vuriwaka Lonene, na yena u lerise leswaku switarata swi basisiwa, ku ri ndlela yo langutana ni nxungeto wa ntungu. Hosi leyi yi teke goza leri endzhaku ko twa hi ta dokodela wa Mugriki, loyi a poniseke Athens eka ntungu lowu hi ku basisa ni ku hlantswa switarata. Switarata swo tala swa le nkarhini wa malembe ya le xikarhi, leswi a swi ri ni nkululo lowu fambaka ehandle, swi hetelele swi basisiwile.

Xana I Nchumu Wa Nkarhi Lowu Hundzeke?

Ku kondze ku va hi 1894 loko Alexandre Yersin, mutivi wa switsongwatsongwana wa Mufurwa a kuma xitsongwatsongwana lexi vangaka vuvabyi bya Black Death. Xi thyiwe vito leri nge Yersinia pestis, hi ku landza vito rakwe. Endzhaku ka malembe ya mune, wanuna un’wana wa Mufurwa, ku nga Paul-Louis Simond, u tshubule ndlela leyi dzedze (leri kumekaka eka makondlo) ri hundziselaka vuvabyi lebyi ha yona. Hi ku hatlisa ku endliwe murhi wo tlhavela, kambe a wu tirhanga ku ya kwihi.

Xana ntungu lowu i nchumu wa nkarhi lowu hundzeke? Nikatsongo. Hi xixika xa 1910, kwalomu ka vanhu va 50 000 va dlayiwe hi ntungu lowu eManchuria. Naswona lembe ni lembe Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri vika magidi ya swiviko leswintshwa—nhlayo yoleyo yi tshamela ku tlakuka. Ku tlhele ku kumiwa tindlela letintshwa leti vangaka vuvabyi lebyi—tindlela leti nga tshungulekiki hi ku olova. Ina, handle ka loko ko hlayisiwa mimpimanyeto ya le henhla ya rihanyo, ntungu lowu wu ta tshama wu ri karhi wu xungeta vanhu. Xisweswo buku leyi nge Pourquoi la peste? Le rat, la puce et le bubon (Ha Yini Ntungu Lowu Wu Ri Kona? I Kondlo, Dzedze Ni Ku Pfimba Ni Xiphiqo Xa Ngati) leyi hleriweke hi Jacqueline Brossollet na Henri Mollaret, yi gimeta hi ku vula leswaku “kunene a ku nga ri vuvabyi bya Yuropa ra khale eMalembeni ya le Xikarhi ntsena, . . . swi khomisa gome ku vula leswaku kumbexana ntungu lowu i vuvabyi bya nkarhi lowu taka.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 15]

Vavanuna ni vavasati va nyike kereke hinkwaswo leswi a va ri na swona, va ri ni ntshembo wa leswaku Xikwembu xi ta va sirhelela eka vuvabyi lebyi

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Mpambukwa Wa Maflagellant

Van’wana hi ku anakanya leswaku ntungu lowu a ku ri ndlela leyi Xikwembu xi va xupulaka ha yona, va tinamulerile kumbe va tisola erivaleni ku ri ku ringeta ku hunguta vukarhi bya Xikwembu. Ntlawa wa Maflagellant, lowu ku vuriweke leswaku nhlayo ya wona a yi fika eka 800 000, wu fikelele nhlohlori ya ku tala ka wona hi nkarhi wa vuvabyi bya Black Death. Milawu ya mpambukwa lowu a yi sivela ku vulavula ni vavasati, yi sivela ni ku hlantswa kumbe ku cinca swiambalo. Ku tisola erivaleni a ku endliwa kambirhi hi siku.

Buku leyi nge Medieval Heresy yi ri: “Ku tisola erivaleni a ku ri wona ntshembo wutsongo lowu a wu ri kona eka vanhu lava a va tshama va ri karhi va chava.” Ntlawa wa Maflagellant a wu famba emahlweni ni le ku soleni ka ntlawa va vafundhisi va kereke ni ku wu tekela ehansi mukhuva wa kereke wa ku lava ku rivaleriwa swidyoho, lowu a wu yi fuwisa. Kutani, a swi hlamarisi leswi mupapa a soleke mpambukwa wolowo hi 1349. Hambiswiritano, ntlawa lowu wu hetelele wu nyamalarile endzhaku ka ku hela ka vuvabyi bya Black Death.

[Xifaniso]

Maflagellant ma lave ku tsakisa Xikwembu

[Xihlovo Xa Kona]

© Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ntungu lowu eMarseilles, le Furwa

[Xihlovo Xa Kona]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Alexandre Yersin u kume xitsongwatsongwana lexi vangaka ntungu lowu

[Xihlovo Xa Kona]

Culver Pictures