Vantshwa Va Vutisa . . .

Vatatana Lava Balekaka—Xana Va Nga Baleka Hakunene?

“Ndzi hlamarile loko a ku, ‘U ndzi tikisile.’ I mani loyi a a ta khathalela n’wana loyi? A ndzi nga lunghekelanga ku khathalela ndyangu nikatsongo. Ndzi twe onge ndzi nga ya naro.”—Jim.a

XIVIKO lexi humaka eka Alan Guttmacher Institute xi ri: “Lembe ni lembe, vanhwanyana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va kwalomu ka miliyoni . . . va tika.” Vanhu vo tala lava nga kwalomu ka “78 wa tiphesente lava vaka ni vana emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi a va tekiwanga.”

Eminkarhini leyi hundzeke, vavanuna a va titwa va bohekile ku byarha vutihlamuleri bya vana lava va va tswaleke. Kambe, hilaha buku leyi nge Teenage Fathers yi vulaka hakona, “ku tika u nga tekiwanga a swa ha nyumisi ni ku tsongahata munhu ku fana ni [khale].” Vantshwa lava tshamaka etindhawini tin’wana, va teka ku veleka n’wana swi va endla va titwa va ri vanhu! Hambiswiritano, a hi vangani vafana lava va tiyimiseleke ku khathalela vana lava va va velekaka. Vo tala va hetelela hi ku va siya—kumbe ku va balekela.b

Kambe, xana jaha ri nga yi balekela hi ku helela mimbuyelo ya ku tikhoma ko biha? Ku nga ri hi ku ya hi Bibele. Ya tsundzuxa: “Mi nga tshuki mi hambukisiwa: Xikwembu a hi xa ku vungunyiwa. Hikuva xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, u ta tlhela a tshovela xona.” (Vagalatiya 6:7) Hilaha hi nga ta vona hakona, ku tikhoma ko biha hi tlhelo ra rimbewu ku tisa mimbuyelo leyi vanhwanyana ni vafana va langutanaka na yona vutomi hinkwabyo. Vantshwa va nga papalata mimbuyelo yo tano hi ku landzela xitsundzuxo lexi kongomeke xa Bibele xa ku papalata ku tikhoma ko biha hi tlhelo ra rimbewu.

Ku Baleka—A Swi Olovi Hi Ndlela Yoleyo

Ku khathalela n’wana swi katsa ku tinyika nkarhi wo tala, ku tirhisa mali ni ntshunxeko wa wena. Buku leyi nge Young Unwed Fathers yi ri: “Majaha man’wana a ma swi lavi ku ‘khathalela munhu un’wana,’ loko swi vula leswaku ma ta lahlekeriwanyana loko ma endla tano.” Kambe, man’wana ma lahlekeriwa ngopfu hikwalaho ka vutianakanyi bya wona. Hi xikombiso, tihuvo ni vaendli va milawu ematikweni yo tala va sungule ku tiyisa voko swinene eka vavanuna lava va tsandzekaka ku hlayisa vana va vona. Loko swi kumeka hi ku landza nawu leswaku i mani tata wa kona, vatatana volavo lavatsongo va nga ha lerisiwa ku hlayisa vana va vona emalembeni lama taka—naswona swi fanerile. Vantshwa vo tala va boheke ku tshika xikolo kumbe ku ya tirha mintirho leyi nga hakeriki swi nyawula, leswaku va ta byarha vutihlamuleri lebyi. Buku leyi nge School-Age Pregnancy and Parenthood, yi ri: “Loko jaha ri va tatana ra ha ri ritsongo, a ri nge dyondzeki ngopfu.” Naswona loko jaha ri tsandzeka ku humesa mali yo hlayisa n’wana, xikweleti lexi ri faneleke ri xi hakelela hi ku landza nawu, xa engeteleka.

I ntiyiso leswaku a hi majaha hinkwawo lama nga riki na mhaka ni vana va wona. Man’wana ma va ma ri ni swikongomelo leswinene eku sunguleni. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, vatatana lava ringanaka 75 wa tiphesente va endzele vana va vona exibedlhele. Kambe, vo tala, a ku hundzi nkarhi wo leha va nga si tsandzeka ku byarha vutihlamuleri bya ku khathalela vana va vona.

Vo tala va kuma leswaku a va na byona vutshila kumbe ntokoto lowu nga endlaka leswaku va kuma ntirho lowu faneleke. Hi ku famba ka nkarhi va nyamalala hikwalaho ka tingana ta ku va va tsandzeke ku seketela vana va vona hi mali. Nilokoswiritano, jaha ri nga ha tshamela ku tisola emalembeni lama landzelaka. Tatana un’wana lontsongo u ri: “Minkarhi yin’wana ndza tivutisa leswaku ku humelele yini hi n’wana wa mina. . . . A ndzi swi tsakeli ku va ndzi [n’wi] siyile, kambe sweswi a ndzi tivi ni lomu a nga kona. Kumbexana hi ta hlangana siku rin’wana.”

Ndlela Leyi Vana Va Vavisiweke Ha Yona

Vatatana lava balekeleke vana va vona va nga ha titwa va ri ni tingana—tingana ta ku va va vavise vana va vona vini. Phela, hilaha Bibele yi kombisaka hakona, n’wana u lava tatana na manana. (Eksoda 20:12; Swivuriso 1:8, 9) Loko wanuna a tshika n’wana wakwe, u n’wi hoxa emakhombyeni yo tala. Xiviko lexi endliweke hi Ndzawulo ya Rihanyo ni Vumunhu ya le United States xi ri: “Vana lava humaka emindyangwini leyi nga ni mutswari un’we va tala ku kuma timaraka ta le hansi eswikambelweni swa mbulavulo ni swa tinhlayo. Loko va kulanyana, vana lava kurisiweke hi mutswari un’we va tala ku pasela ehansi, va va ni swiphiqo swo tala swa mahanyelo, naswona va khomiwa hi mavabyi lama nga tshungulekiki hi ku olova ni mavabyi ya miehleketo. Swi tolovelekile leswaku eka vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi ni vantshwa, lava kurisiweke endyangwini lowu nga ni mutswari un’we ku va ni makhombo yo tala ya ku veleka n’wana va ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, ku tshika xikolo, ku khomiwa swin’we ni ku pfumala ntirho kumbe dyondzo.”

Magazini lowu nge Atlantic Monthly wa gimeta: “Hi ku ya hi vumbhoni lebyi engetelekaka bya sayense ya ntshamisano, vana lava nga emindyangwini leyi kavanyetiweke hi ku dlaya vukati kumbe lava velekiweke hi vatswari lava nga tekanangiki va tala ku ka va nga humeleli ngopfu evuton’wini, va tluriwa hi lava va humaka emindyangwini leyi nga ni vatswari vambirhi. Vana lava nga emindyangwini leyi nga ni mutswari un’we va le khombyeni lerikulu ra ku va swisiwana. Naswona va nga ha tshama va ri swisiwana.”

Tsundzuka leswaku makhombo lawa ma seketeriwe eminkambisisweni ya mintlawa naswona a ma kombeteli eka munhu hi xiyexe. Vana vo tala va hundzuka vanhu lavanene, lava hlutekeke emianakanyweni, ku nga khathariseki xiyimo lexi nga riki xinene lexi va kuleleke eka xona. Hambiswiritano, jaha leri tshikeke n’wana wa rona ri nga ha tivona nandzu swinene. Tatana un’wana la nga tekangiki u ri: “Ndzi vona onge ndzi [onhe] vutomi byakwe hilaha ku nga heriki.”—Teenage Fathers.

Ntlhontlho Wa Ku Nyikela Nseketelo

A hi hinkwavo vatatana lavatsongo lava balekaka. Majaha man’wana ma vona swi fanerile leswaku ma khathalela vana va wona naswona ma lava ku hoxa xandla eku va kuriseni. Kambe, hakanyingi nomu a wu taleriwi hi nambu. Phela, hi ku landza nawu, tatana la nga tekangiki a nga na timfanelo to tala, leswi endlaka leswaku nhwanyana loyi ni vatswari vakwe va lawula nkarhi lowu a nga vonaka n’wana wakwe ha wona—va nga ha n’wi nyika wo tala kumbe wutsongo. Jim, la tshahiweke eku sunguleni u ri: “Hakanyingi a swi olovi leswaku u va ni rito malunghana ni n’wana loyi.” Hikwalaho ku nga ha endliwa swiboho leswi u nga pfumelelaniki na swona, ku fana ni ku nyikela n’wana leswaku a tekiwa hi vanhu van’wana—hambi ku ri ku humesa khwiri.c Tatana un’wana lontsongo wa rila: “Swa ndzi tikela ku pfumela leswaku a nyikiwa munhu un’wana, kambe ndzi vona onge ku hava lexi ndzi nga xi endlaka.”

Majaha man’wana ma hlawula ku cata mana wa n’wana wa wona.d Ina, vukati byi ta endla leswaku nhwanyana a nga khomisiwi tingana, naswona byi ta endla leswaku n’wana loyi a kurisiwa hi vatswari vambirhi. Swi nga ha endleka leswaku hambileswi mpatswa lowu lowutsongo wu tikhomeke hi ndlela yo biha, kambe wa rhandzana hakunene. Kambe, mhaka ya leswaku jaha ra swi kota ku tswala a yi kombisi leswaku ri kurile emiehleketweni ni le mintlhavekweni lerova ri nga va nuna tlhelo tatana. Naswona a swi vuli leswaku ri ta swi kota ku hlayisa nsati ni n’wana hi tlhelo ra timali. Vukambisisi byi kombisa leswaku vukati lebyi vangiweke hi ku tika ka nhwanyana, a byi tali ku tlhaveriwa hi dyambu. Hikwalaho, ku tsutsumela evukatini a hi wona ntlhantlho minkarhi yin’wana.

Majaha yo tala ma pfumela ku khathalela vana va wona hi tlhelo ra timali. Hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni, swi lava ku tiyimisela ka xiviri leswaku tatana lontsongo a hambeta a hlayisa n’wana nkarhi wo leha swinene—kumbexana ku ringana malembe ya 18 kumbe ku tlula! Kambe, mpfuno wo tano lowu yaka emahlweni wu nga pfuna manana ni n’wana leswaku va nga xaniseki.

Ku vuriwa yini hi ku hlanganyela swin’we eku kuriseni ka n’wana? Leswi na swona swi nga ha va ntlhontlho lowukulu. Minkarhi yin’wana vatswari va mpatswa lowu, va chava leswaku wu nga ha tlhela wu hlangana hi tlhelo ra rimbewu, xisweswo va ringeta ku sivela—kumbexana va yirisa—leswaku mpatswa lowu wu nga ha vonani. Nhwanyana a nga ha endla xiboho xa leswaku a nga lavi leswaku n’wana wakwe a “tolovelana” ni wanuna loyi a nga riki nuna wakwe. Nilokoswiritano, loko tatana a pfumeleriwa ku hamba a vona n’wana wakwe, mindyangu yi ta va yi tlharihile loko yo tiyisekisa leswaku ku ni nxangwana loko tatana loyi a endza, leswaku va nga ha tlheli va tikhoma hi ndlela yo biha.

Hikwalaho ko navela ku va ekusuhi ni vana va vona, vatatana van’wana lava nga tekangiki va dyondze ku endla mintirho yin’wana ya vutswari, ku fana ni ku hlambisa vana, ku va dyisa kumbe ku va hlayela tibuku to karhi. Jaha leri tlangelaka mimpimanyeto ya Bibele ri nga ha ringeta ni ku dyondzisa n’wana wa rona misinya ya milawu ya Rito ra Xikwembu. (Vaefesa 6:4) Handle ko kanakana, hambileswi nyingiso wo karhi wa rirhandzu lowu tatana a wu kombisaka n’wana wu antswaka ku tlula loko wu nga ri kona nikatsongo, kambe a wu fani ni wa tatana la tshamaka ni n’wana wakwe. Naswona loko mana wa n’wana o tekiwa hi wanuna un’wana, tatana laha riki ntsongo a nga ha boheka ku hlalela loko tatana un’wana a khathalela n’wana wa yena, ku ri hava lexi a nga xi endlaka.

Kutani, swi le rivaleni leswaku ku veleka n’wana mi nga tekananga swi tisa nhlomulo lowukulu—eka vatswari ni le ka n’wana. Handle ka leswin’wana leswi nga karhataka, ku ni khombo ro lahlekeriwa hi tintswalo ta Yehovha Xikwembu, loyi a solaka ku tikhoma ko biha hi tlhelo ra rimbewu. (1 Vatesalonika 4:3) Hambileswi swi nga ha kotekaka leswaku u endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya wena leswaku u langutana ni xiyimo xo tanihi ku va ni khwiri wa ha ri ntsongo, swi fanele swi va erivaleni leswaku nchumu wo antswa swinene i ku papalata ku hlanganyela eku tikhomeni loko biha. Tatana un’wana lontsongo u ri: “Loko wo veleka n’wana u nga tekanga, vutomi bya wena bya cinca.” Kunene, tatana lontsongo a nga ha boheka ku langutana ni mimbuyelo ya xihoxo xakwe vutomi bya yena hinkwabyo. (Vagalatiya 6:8) Nakambe, xitsundzuxo xa Bibele xi vonaka xi ri xinene loko xi ku: “Balekelani vumbhisa.”—1 Vakorinto 6:18.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Swa antswa u namba u papalata ku tikhoma ko biha