Tipakani Ta Tiolimpiki Ti Le Khombyeni
LOKO Baron Pierre de Coubertin a endla xikombelo xa leswaku ku pfuxetiwa Tiolimpiki, u andlale mavonelo lamanene ngopfu. Marito lama nga ni ntshima, lama nyikiweke Coubertin ma ri: “Nchumu wa nkoka eka Mintlango ya Tiolimpiki a hi ku wina kambe i ku yi nghenela . . . Nchumu wa risima a hi ku va u hlurile kambe i ku va u lwe kahle.”
Coubertin a a kholwa leswaku ku hlanganyela eka mphikizano lowunene ku nga endla munhu a va ni timfanelo letinene, a swi kota ku avanyisa hi ndlela leyinene naswona a hlohlotela van’wana leswaku va tikhoma kahle. U tlhele a vulavula hi ‘vukhongeri bya mintlango.’ Hi ku vona ka yena, Tiolimpiki a ti ta dyondzisa vanhu ku hanya hi ku rhula.
Kambe loko Coubertin a fa hi 1937, mintshembo yo tano hinkwayo a yi hahe ni moya. Ana mintlango leyi a yi yirisiwile kan’we hikwalaho ka nyimpi ya misava, naswona nyimpi yin’wana leyikulu a yi xungeta. Namuntlha, mintlango ya Tiolimpiki yi le ndzhopeni lowukulu. Hikwalaho ka yini swi ri tano?
Tiolimpiki Ni Swidzidzirisi
Se ku hundze makume ya malembe vatlangi va tirhisa swidzidzirisi leswi va nyikaka matimba leswaku va kota ku hlula van’wana, naswona ntungu lowu wu nghene ni le ka Mintlango ya Tiolimpiki. Kutani, sweswi, endzhaku ka malembe ya 25 ya ku simekiwa ka tindlela to kambela swidzidzirisi, ka ha ri ni xiphiqo lexi yaka emahlweni xa vatlangi lava tirhisaka swidzidzirisi leswi yirisiweke.
Vatlangi van’wana va tirhisa xidzidzirisi xa steroid leswaku va va ni matimba. Kasi van’wana va tirhisa swidzidzirisi leswi pfuxelelaka matimba ya vona. Vatsutsumi va mpfhuka lowutsongo ni vatlangi van’wana va rhandza tihomoni leti tiyisaka miri ti va pfuna ku hlakarhela hi ku hatlisa loko va karhele naswona ti tiyisa misiha. Sweswi, lava va tsutsumaka mpfuka wo leha, lava hlambelaka ni lava tshwiririkaka ehenhla ka ayisi va rhandza xidzidzirisi xa erythropoietin hikuva xi endla leswaku va va ni ntamu hileswi xi pfunetaka eku humesiweni ka tisele to tshwuka ta ngati.
Swa twisiseka leswi Dok. Robert Voy, khale ka mukongomisi wa ku kamberiwa ka swidzidzirisi wa Komiti ya Tiolimpiki ya le United States a vuleke leswaku vanhu lava phikizanaka i “laboratori leyi fambaka.” Wa engetela: “Tiolimpiki ti ve ndhawu leyi van’wasayense, vativi va mirhi ni madokodela lama nga ni miharihari va tlangelaka eka yona.” Ku vuriwa yini hi ku kambela? Dok. Donald Catlin, mukongomisi wa laboratori ya vukamberi bya swidzidzirisi eUnited States, u ri: “Munhu la nghenelaka mintlango leyi, la nga ni vutivi naswona a lavaka ku tirhisa swidzidzirisi, u tirhisa swilo leswi hi nga taka hi nga swi koti ku swi kambela.”
Ku Fumbarherisa Ni Vuxisi
Tanihi leswi ku nga matiko ma nga ri mangani ntsena lama nga swi kotaka ku phikizanela leswaku Tiolimpiki ti ya etikweni ra wona, man’wana ma endla hinkwaswo leswi ma nga swi kotaka leswaku ti va etikweni ra wona. Kwalomu ka malembe mambirhi lama hundzeke, Komiti ya Misava Hinkwayo ya Tiolimpiki (IOC [International Olympic Committee]) yi tikume yi ri endzhopeni. Swihehlo swa ku fumbarherisiwa mali ya kwalomu ka R2,8 wa magidi ya timiliyoni leyi hakeriweke swirho swa IOC malunghana ni mphikizano wa Mintlango ya Vuxika ya 2002, leyi endleke leswaku mintlango leyi yi ya khomeriwa eSalt Lake City, swi endle leswaku ndlela leyi tirhisiwaka hi lava va hlawulaka tiko leri ku faneleke ku yiwa eka rona, yi kanakaniwa.
Hakanyingi ku hambana exikarhi ka malwandla ni ku fumbarherisa a ku vonaki loko matiko lawa ma lavaka ku hlawuriwa ma nyika vanhu lava va hlawulaka tinyiko letikulu ngopfu. Swirho swa 20 swa IOC swi katsekile eka vukanganyisi bya le Salt Lake City, naswona tsevu wa swona, swi hlongoriwile. Malunghana ni Mintlango ya 2000 eAustralia, mhaka ya leswaku a ku endliwanga vungungundzwana yi nyamalarile loko muungameri wa Komiti ya Tiolimpiki wa le Australia a pfumela, a ku: “Ee, a hi winanga ntsena hikwalaho ka ku saseka ka doroba ni timbala ta mintlango leti hi nga ta ti tirhisa.”
Vutomi bya vulovolovo bya swirho swin’wana leswi tlakukeke swa IOC byi hoxe xandla swinene eka ku kanakana loku nga kona. Tommy Keller, khale ka nhloko ya Federexeni ya Vatluti va Misava Hinkwayo, u tshame a vula leswaku hi vonelo ra yena, vafambisi van’wana va swa mintlango va languta Tiolimpiki ti ri ndlela “yo tikumela ndhuma.” U engetele hi ku vula leswaku va vonaka va susumetiwa hi “ku hlongorisa mali ni ku tilavela vito.”
Bindzu Leri Endlaka Mali Yo Tala
A nga kona la nga alaka leswaku Tiolimpiki ti bindzula mali yo tala. Hi ntolovelo, ti kuma mali yo tala leyi ti yi koxaka eka tithelevhixini leti haxaka mintlango ya tona ni mali ya ku yi navetisa, leswi endlaka leswaku ku seketela mintlango leyi ku va bindzu lerikulu.
Ehleketa hi Tiolimpiki ta 1988, laha tikhampani ta kaye ta matiko yo hambana-hambana ti hakeleke mali leyi tlulaka R700 wa timiliyoni eka IOC leswaku ti kuma mpfumelelo wo yi navetisa emisaveni hinkwayo. Mintlango ya Ximumu xa 1996 ya le Atlanta yi hlengelete mali leyi ringanaka R2,8 wa magidi ya timiliyoni hikwalaho ko kuma mpfumelelo lowu fanaka. Mali leyi a yi katsi mpfumelelo wa leswaku thelevhixini yi yi haxa. Tikhampani ta TV ta le Amerika ti hakele mali leyi ringanaka R24 wa magidi ya timiliyoni leswaku ti haxa Mintlango ya Tiolimpiki exikarhi ka 2000 na 2008 naswona ku vikiwe leswaku emalembeni lama tlulaka mune, museketeri un’wana ni un’wana emisaveni eka vaseketeri va 11 u ta boheka ku hakela mali leyi ringanaka R581 wa timiliyoni ha un’we. Hikwalaho, vanhu van’wana va vula leswaku, hambileswi Tiolimpiki ti tshameke ti va ndlela yo tsakisa vanhu, namuntlha mintlango yoleyo i ndlela yo bindzula mali, ku nga makwanga lawa munhu a nga na wona.
Xana Swi Tlhekeke Kwihi?
Vativi van’wana va vula leswaku nkitsinkitsi wa Tiolimpiki wu nga ha va wu sungule eka tindlela timbirhi ta nhluvuko leti sunguleke hi va-1980. Yo sungula, a ku ri ku nyika vanhu vo karhi vutihlamuleri bya mintlango ya misava hinkwayo byo hlawula vatlangi lava nga fanelekaka leswaku va nghenela Tiolimpiki. Kasi IOC yi tshama yi pfumelela ntsena vanhu lava va hungasaka hi mintlango leswaku va nghenela mphikizano lowu, hiloko vanhu volavo va byarhisiweke vutihlamuleri va sungula ku pfumelela vatlangi lava nga tingwenya leswaku va nghenela mimphikizano ya Tiolimpiki. Kambe vatlangi lava nga ni vutshila va te ni mikhuva ya vatlangi va vutshila. Ku ‘phikizana lokunene’ a ku ku nyiki mali yo tala, kutani endzhaku ka nkarhinyana ku wina ku ve nchumu wa nkoka ku tlula hinkwayo. A swi hlamarisi leswi sweswo swi kuceteleke ku tirhisiwa ka swidzidzirisi leswi nyikaka munhu matimba.
Xilotlelo xa vumbirhi xi ve kona hi 1983 loko IOC yi lava ku endla mpindzulo hi leswi mutivi wa mabindzu a swi vulaka “mfungho wa nkoka lowu nga si tirhisiwaka hi ndlela yo biha emisaveni”—Mimfungho ya Tiolimpiki. Leswi swi endle leswaku mabindzu ma va nchumu wa nkoka eka Tiolimpiki. Jason Zengerle u te: “Ku nga khathariseki tinkulumo hinkwato ta ku tisa ku rhula ni ku hlanganisa vanhu . . . , Tiolimpiki a ti hambananga ni . . . mintlango yin’wana ya ku lava ku tiendlela vito.” Kambe, xana leswi swi vula leswaku pakani leyi ringanyetiweke hi vandla ra Tiolimpiki a yi fikeleleki?
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]
NHLAMUSELO YA TIOLIMPIKI
→ Mfungho wa Tiolimpiki wu ni swirhendzevutana swa ntlhanu leswi yimelaka Afrika, Amerika N’walungu na Dzonga, Asiya, Australia na Yuropa. Swi hlanganisiwe hi xikongomelo xo fanekisela mintlango ya vunghana ya vanhu hinkwavo.
→ Xihlambanyo xa Tiolimpiki i Citius, Altius, Fortius—hi Xilatini swi vula “ku hatlisa, ku tlakuka, vutlhari.” Nhlamuselo yin’wana i “rivilo, ku tlakuka, matimba” yi qambhiwe hi mudyondzisi wa le Furwa.
→ Ndzilo wa Tiolimpiki a wu tshiveriwa ealtarini ya Zewusi hi nkarhi wa mintlango ya khale. Namuntlha, ku lumekiwa rivoni hi miseve ya dyambu eOlympia, kutani ri yisiwa etimbaleni ta mintlango.
→ Ndhavuko wa Tiolimpiki wu ni magidi ya malembe wu ri kona. Mintlango yo sungula ya Tiolimpiki leyi tsariweke yi tlangiwe hi 776 B.C.E., kambe vo tala va vula leswaku mintlango leyi yi sungule eka malembe-xidzana ya mune lama hundzeke ku nga si fika lembe rero.
[Xihlovo Xa Kona]
AP Photo/Eric Draper
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]
NDHAWU YA TIOLIMPIKI LE SYDNEY
Ku sukela hi September 1993, loko Sydney ri wina leswaku Mintlango ya Tiolimpiki ya 2000 yi ta eka rona, doroba rero ri sungule ku tirha hi matimba leswaku ri lunghekela ku rhurhela vaendzi va makume ya magidi. Ku endliwe ntirho wo tala wo basisa ndhawu leyi, ku akiwa tindhawu ta xiyimo xa le henhla ngopfu, naswona ku cinciwa tindhawu ta khale leti thyakeke ti va tindhawu to saseka leti cheletiwaka, mintanga ni migerho ya mati, leyi tekaka 760 wa tihektara.
Muti wa Tiolimpiki ta le Sydney, lowu akeriweke ku rhurhela vatlangi ni vafambisi va tona, hi wona lowukulu ku tlula miti hinkwayo emisaveni leyi tirhisaka gezi leri humaka edyambyini. Yindlu Leyikulu—ku nga ndhawu leyikulu ku tlula hinkwato ya mintlango ni vuhungasi leswi tlangeriwaka endzeni eTlhelo ra le Dzongeni—yi ni xibya xo koka gezi ra dyambu lexikulu ku tlula hinkwaswo eAustralia, naswona i wutsongo swinene moya lowu thyakeke lowu xi wu humesaka.
Endzhaku, hala henhla ka Yindlu Leyikulu ku ni tinsika leti phasa-phasaneke ta Xitediyamu xa Tiolimpiki. Ku xi aka swi dye mali leyi ringanaka R3 000 000 000 naswona i xitediyamu xa Tiolimpiki lexikulu eka hinkwaswo emisaveni, xi nga rhurhela vanhu lava ringanaka 110 000. Swihaha-mpfuka swa mune swa Boeing 747 swi nga swi kota ku paka erivaleni ra xona! Lwangu ra xona ri ni silini leyi vonikelaka leyi sirhelelaka vahlaleri eka miseve ya dyambu. Alan Patching, mukongomisi-nkulu wa xitediyamu lexi u te: “Etin’hwetini ti nga ri tingani ntsena ta lembe ra 2000, ndhawu leyi yi ta va ndhawu yo hlawuleka eAustralia.” Kutani hiloko a bvumba: “Kutani yi ta va mfungho endzhaku ka sweswo, ku fana ni Yindlu ya vuyimbeleri bya Opera.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]
Baron Pierre de Coubertin
[Xihlovo Xa Kona]
Culver Pictures
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 23]
AP Photo/ACOG, HO