Tinhutlwa—Ti Tlakukile, Ti Ni Milenge Yo Leha Naswona Ti Sasekile

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EKENYA

MARIBYE yo kwalala ya granite a ma tsakama ma tlhela ma titimela mpundzu wolowo. Hi fike hi tikhotleka exikarhi ka maribye lawa lamakulu hi khome bikiri ra tiya yo hisa naswona matihlo ya hina ma lo nhwii, enhoveni ya le Afrika leyi nga laha hansi.a Ku lehisa ka hina mbilu ku tswale mihandzu. Loko ku voninga ka dyambu ku ku xewani, ntlhambi wa tinhutlwa—leti tlakukeke, ta milenge yo leha naswona to saseka—a ti nyarhula ti tsemakanya rivala rero. Ti ri karhi ti nanayila, ti ba magoza lamakulu hi milenge ya tona yo leha, tinhamu ta tona to leha a ti hlohlomukile ku fana ni tinsika ta swikepe emoyeni. A hi hefemulela ehansi swinene. Mawaku ku xonga ka tona!

Handle ko kavanyetiwa hi vukona bya hina, ti hundzuluke hi nkarhi wun’we ti ya emirhini ya misivithi kutani ti fika emaninginingini ya marhavi lama nga ni mitwa. Swihontlovila leswi swo rhula swi fike swi dya switluka leswitsongo hi vukheta lebyikulu hi tindzimi ta swona to leha. Kwalaho, le henhla-henhla, ti tlhotlhomete tinhloko ta tona eswisakeni swa swinyenyana kutani ti swi hlometela ti nga ri na mhaka. Hi pongo, swinyenyana swi khahle swiharhi leswi swa tinhamu to leha. Hi ku hlamarisiwa hi pongo leri, ntlhambi lowu wu suke wu ku nyarhu, nyarhu wu ya emirhini yin’wana.

Ti Ni Rivilo Naswona Ti Tsutsuma Hi Ku Olova

Munhu la nga tshama a vona swivumbiwa leswi swi pfaleriwe entangeni wa swiharhi, swi nga ha n’wi tikela ku ehleketa ku saseka ka swona ka xiviri loko swi ri ku tsutsumeni enhoveni naswona swi ntshunxekile emakhwatini ya le Afrika. Tinhutlwa ti tsutsuma hi ku olova ngopfu naswona to rhetemuka kunene. Loko ti ri karhi ti tsutsuma enhoveni leyi nga tlhumangiki, rivovo ra tona ri ti endla ti vonaka onge a ti tiyanga, onge ti to tlumba nchumu wutsongo kutani ti wa. A swi nge endleki sweswo, nhutlwa leyikulu ya xinuna yi ni ntiko wa tikhilogiramu ta 1 300, naswona a yi nge wi, yi ni rivilo naswona yi nga fikelela rivilo ra 60 wa tikhilomitara hi awara.

Xivumbiwa lexi xo hlamarisa xi kumeka eAfrika ntsena. Ku rhula ka xona ku endla leswaku swi tsakisa ku xi hlalela. Xikandza xa nhutlwa xi hlawulekile naswona xi sasekile, xi ni tindleve to leha to lala ni swimhondzwana swimbirhi ni swilepfana swa ntima swa vhelivheti. Mahlo ya yona i makulu swinene naswona i ya ntima, ma sirheleriwe hi tinxiyi to leha leti photaneke. Loko nhutlwa yi languta ehansi, yi languteka yi rhurile ni ku lava ku tiva.

Eminkarhini ya khale, nhutlwa a yi rhandziwa naswona yi tsakeriwa hikwalaho ka ku saseka ka yona, ni ndlela leyi yi hanyaka ha yona yo rhula ni ku va ni tingana. Marhole ya tinhutlwa a ma nyikiwa vafumi ni tihosi tanihi xikombiso xa ku rhula ni vunghana exikarhi ka matiko. Namuntlha swifaniso leswi kwalaleke swa tinhutlwa swi nga ha voniwa emaribyeni lama swi dirowiweke eka wona eAfrika.

Yi Lehile

Nhutlwa i xiharhi xo leha ku tlula hinkwaswo. Ku suka eswinyondzwanini ku ya etimhondzweni, tinhutlwa ta xinuna ta tlula 5,5 wa timitara hi ku tlakuka. Eka matsalelo yo tirhisa swifaniso ya le Egipta wa khale, nhutlwa a yi yimela riendli leri vulaka “ku bvumba” kumbe “ku vula ka ha ri emahlweni,” hikwalaho ka ku leha ka yona ni vuswikoti bya yona byo vona ekule.

Loko yi yime exikarhi ka mintlawa ya timangwa, tiyimbhu, timhala ni swiharhi swin’wana swa kwala Afrika ntsena, nhutlwa yi tirha ku fana ni murindzi. Ku leha ka yona ni ku vona kahle ka yona ku endla leswaku yi swi kota ku vona ekule kutani yi lemuka khombo rin’wana ni rin’wana leri nga ha vaka kona ka ha ri ni nkarhi. Xisweswo, yi va xisirhelelo eka swiharhi swin’wana loko yi ri na swona.

Ndlela Leyi Yi Vumbiweke Ha Yona Ya Hlamarisa

Nhutlwa yi vumbiwe hi ndlela leyi yi yi pfumelelaka ku vona emarhavini ya mirhi yo leha, laha swiharhi leswin’wana swi nga swi kotiki ku ku vona handle ka ndlopfu. Ku hlawuleka ka nomu wa yona wa le henhla lowu kotaka ku khoma nchumu wo karhi ni ririmi ra yona leri petse-petsekaka hi ku olova swi yi pfuna leswaku yi dya matluka lama nga exikarhi ka swihlahla leswi nga ni mitwa.

Tinhutlwa ti nga dya kwalomu ka swimilana leswi endlaka 34 wa tikhilogiramu hi siku. Hambileswi ti dyaka swimilana swa mixaka-xaka, kambe ti rhandza mirhi ya musivithi leyi nga ni mitwa leyi nga talangiki etimbaleni ta Afrika. Nhutlwa ya xinuna yi nga humesa ririmi ra yona ku fika eka 42 wa tisentimitara leswaku yi dya swakudya. Nhamu ya nhutlwa yi ndzuluka hi ndlela yo hlamarisa swinene. Leswi swi pfuna nhutlwa leswaku yi jikisa ni ku voyeketa nhamu ya yona yo leha loko yi ri karhi yi yi ndzulukisa emarhavini lama nga emaninginingini ya mirhi.

Swa olova leswaku nhutlwa yi fika le henhla-henhla, kambe ku nwa mati a swi olovi. Loko yi fika enceleni wa mati, nhutlwa yi fanele yi hangamisa milenge ya le mahlweni, kutani yi khinsamanyana leswaku yi fikelela mati. Exiyin’weni lexi xo tika, nhutlwa yi navalata nhamu ya yona yo leha hinkwayo yi nga si nwa mati. Nkateko wa kona, nhutlwa a yi tali ku nwa mati, tanihi leswi yi kumaka mati yo tala ematlukeni lama tsakamaka lama yi ma dyaka.

Nhamu ni tsheve ra nhutlwa swi ni tilayeni letitsongo to basa leti nga ni xivumbeko lexi fanaka ni xa tluka ra murhi. Yi ni mivala ya buraweni ya xitshopana, buraweni yo vonikela swin’we ni muvala wa ntima. Loko nhutlwa yi dyuhala, mihlovo ya yona ya dzwihala.

Vutomi Bya Ndyangu Wa Tona

Tinhutlwa ti ni vunghana, ti famba ti ri ntlhambi lowu nga vaka tinhutlwa timbirhi ku ya fika eka ta 50. Leya xisati yi tika xirhodyana hi masiku ya 420 ku ya eka 468 yi nga si tswala xirhodyana xa yona lexi leheke timitara timbirhi. Loko xirhodyana xi velekiwa, xi wela ehansi empfhukeni lowu nga le henhla ka timitara timbirhi, ku rhanga nhloko! Kambe hi timinete ta 15, xirhodyana xa kona xi ri njenga-njenga, hi milenge, xi nga vavisekanga, xi lunghekela ku an’wa. Endzhaku ka mavhiki mambirhi ku ya eka manharhu, xirhodyana xi sungula ku dya matluka ya marhavi ya murhi wa musivithi, kutani hi ku hatlisa xi va ni matimba lama ringaneke yo famba ni mana wa xona la baka magoza loko a famba.

Nhutlwa leyitsongo i xifaniso xa vatswari va kona. Hi ku ya hi mpimo wa nhutlwa, xirhodyana xi va xi komile, kambe xi lehe ku tlula vavanuna vo tala. Swa tsakisa ku vona xirhodyana lexi xi yime xi te tindleve pari, xi nga chavi nchumu loko mana wa xona a lo xi nhwii, hi mahlo.

Hi nkarhi wa ku veleka, swirhodyana swa tinhutlwa swi hlengeletiwa swi va hi mintlawa leyi lavaka ku khathaleriwa, laha swi hetaka siku swi wisile, swi tlanga ni ku xiya leswi humelelaka etlhelo ka swona. Xirhodyana lexa ha ku velekiwaka xi kula hi ku hatlisa swinene. Hi tin’hweti ta tsevu, xirhodyana xi nga kula hi mitara yin’we, naswona xi nga yi phindha kambirhi hi lembe rin’we. Hi vhiki rin’we ntsena, xirhodyana xi nga kula hi tisentimitara ta 23! Nhutlwa leyi nga ni xirhodyana ya xi sirhelela, hambileswi yi xi pfumelelaka leswaku xi rhendzeleka ekulenyana na yona, mahlo ya yona lama vonaka kahle ma endla leswaku yi swi kota ku tshama yi xi veke tihlo.

Hikwalaho ka vukulu bya yona, rivilo ra yona ni ku vona ka yona kahle, nhutlwa a yi na valala vo tala enhoveni loko ku nga ri tinghala. Kambe, munhu hi yena la hloteke ni ku dlaya swivumbiwa leswi swo saseka hi vunyingi. Vanhu va hlongorisana na yona hikwalaho ka dzovo ra yona ro saseka, nyama ya yona leyi u nga tilumaka ni rintiho loko u yi dya, ni misisi yo leha ya ntima ya le ncileni—leyi vo tala va pfumelaka leswaku yi ni matimba yo karhi ya vungoma—vumundzuku bya swiharhi leswi swo rhula byi le khombyeni sweswi. Khale tinhutlwa a ti tele etindhawini to tala ta Afrika, kambe sweswi ti sirhelelekilenyana loko ti ri emintangeni ya swiharhi ni le tindhawini leti biyeriweke laha ti sirheleriwaka kona.

Namuntlha, vanhu lava endzelaka eAfrika va nga ha tsakisiwa hi ku vona tinhutlwa leti nga ni tinhamu to leha ti ri karhi ti tsutsuma ti ntshunxekile etimbaleni letikulu ta kwalaho. Ti nga ha voniwa ti ri karhi ti dya emaninginingini ya mirhi ya misivithi kumbe ti langute le kule hi ndlela leyi tinhutlwa ti talaka ku languta ha yona. Xivumbiwa lexi xo saseka, lexi nga ni xivumbeko xo saseka lexi nga tolovelekangiki naswona xi rhuleke, kunene xi vumbiwe hi ndlela yo saseka—lebyi i vumbhoni byin’wana bya vutlhari ni ku hlawuleka ka vumunhu bya Yehovha, Xikwembu xa matimba hinkwawo.—Pisalema 104:24.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

SINGITA RA NHAMU YO LEHA

Xivumbeko xa miri wa nhutlwa lowu hlamarisaka swin’we ni vukulu bya yona swi nga ha vanga swiphiqo—kumbe un’wana a nga ehleketa tano. Hikwalaho ka ku leha ka nhutlwa ni nhamu ya yona yo leha, swi nga ha vonaka swi nga ta koteka nikatsongo leswaku ngati yi rhendzeleka ni swirho hinkwaswo swa miri wa yona. Hi xikombiso, loko nhutlwa yi voyamisa nhamu ya yona, nkokelo-misava wu fanele wu endla leswaku ngati yi tsutsumela enhlokweni, yi tala ebyongweni. Loko nhutlwa yi tlakusa nhloko, ngati ya yona yi fanele yi tsutsumela embilwini, swi endla leswaku xiharhi lexi xi titivala. Kambe, leswi a swi humeleli. Hikwalaho ka yini?

Fambiselo ra ndzhendzheleko wa ngati ya nhutlwa i xihlamariso lexikulu, ra swi kota ku khathalela xivumbeko xa yona xo hlawuleka ni mpimo wa miri wa yona. Mbilu ya yona i yikulu hi ndlela yo hlawuleka naswona yi fanele yi pompa hi matimba leswaku yi rhumela ngati ebyongweni, lebyi nga eka mpfhuka wa kwalomu ka timitara tinharhu ni hafu. Yi ba hi minkarhi ya 170 hi minete, makhumbi ya mbilu lama bumbuleke tisentimitara ta nkombo ma endla leswaku mbilu ya yona yi ba hilaha ku phindhiweke kanharhu ku tlula ku ba ka mbilu ya munhu. Leswaku yi swi kota ku lawula matimba wolawo, misiha leyi yisaka ngati ebyongweni ni misiha leyi yi yi tlheriselaka embilwini yi fanele yi va yikulu. Kunene, swindledyana leswi swa ngati swi kwalomu ka 2,5 wa tisentimitara hi vukulu naswona swi tiyisiwe hi tinyama leti tsanyukaka, leti endlaka leswaku swi kukumuka ni ku vohla hi ku olova, naswona swi ni matimba.

Loko nhutlwa yi korhamisa nhloko ya yona, misiha ya le nhan’wini yi sivela ngati leswaku yi nga tsutsumi yi tlhelela ebyongweni. Etshakwini ra byongo, nsiha wun’wana lowukulu lowu yisaka ngati enhlokweni wu tirhisa xirho xin’wana lexi endliweke hi ndlela yo hlamarisa lexi vuriwaka rikoka leri nga tolovelekangiki. Eka rikoka leri, ngati yo tala leyi khulukaka hi ntamu yi ya ebyongweni loko nhuntlwa yi korhamisa nhloko ya hungutiwa hi ku kongomisiwa eka swindledyana swo hlawuleka swa ngati leswaku ku sirheleriwa byongo eka ngati leyi khulukaka hi ntamu. Rikoka leri nga tolovelekangiki ra tsanyuka loko yi voyamisa nhloko kutani ri pfalanyana loko yi tlakusa nhloko, xisweswo swi endla leswaku yi herisa ku khuluka ka ngati hi ntamu ni ku titivala.

Nhamu ya nhutlwa na yona yi endliwe hi ndlela yo hlamarisa. Vativi va sayense va hlamale ngopfu ku tshubula leswaku nhamu yo leha leyi hlamarisaka ya nhutlwa yi ni nhlayo ya marhambu leyi ringanaka ni ya nthanyana kumbe ya swiharhi swin’wana swo tala leswi an’wisaka! Kambe, hilaha ku hambaneke ni swiharhi swin’wana leswi an’wisaka, nhutlwa yi ni marhambu yo leha ya le nhan’wini lama kotaka ku ndzuluka emahlanganweni ya wona, leswi endlaka leswaku swi yi olovela ngopfu ku soholota nhamu. Xisweswo, nhutlwa ya swi kota ku ndzuluta ni ku soholota nhamu ya yona leswaku yi lunghisa swiphemu hinkwaswo swa miri wa yona kumbe ku fikelela matluka emarhavini lama nga le henhla-henhla ya murhi.