Ku Rhurha Lokukulu

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EKENYA

MISAVA ya ninginika hikwalaho ka swigingi swa minkondzo ya timiliyoni. Swiharhi leswi sivaka ni dyambu hi ku tala swi karhi swa tsutsuma, swi tuvikisa ritshuri lerikulu ro tshwuka. Swi khupuka magova ni swintshabyana hi milenge ya swona leyo lala, swi tsemakanya timbala swi tlhela swi pela milambu ni swinambyana. Swi famba swi ri ntlhambi lowukulu, laha swi hundzeke kona, byanyi bya havuriwa ku sala timitsu ntsena. Ntlhambi lowu lowukulu, wa swivumbiwa leswi dlayaka nyoka hi ku tala, i xin’wana xa swivono leswi hlamarisaka xa swiharhi leswi nga kona emisaveni—loku i ku rhurha lokukulu ka tihongonyi.

Ntanga Wa Edeni Lowu Nga eAfrika

Serengeti i ndhawu leyi nga nhova. Ndhawu leyi yi kumeka etikweni ra Tanzania ni ra Kenya, i yikulu naswona yi ni makhwati lama nga ni switsunga naswona yi funengeta mpfhuka lowu ringanaka swikwere-khilomitara swa 30 000. Ndhawu ya kona yi funengetiwe hi misava leyi noneke ya vholkheno, leswi endlaka leswaku byanyi lebyi funengeteke ndhawu leyi byi nona. Ku ni laha ku kumekaka mirhi ya munga ni laha ku kumekaka mirhi ya mitwa ya savanna leyi dyiwaka hi tindlopfu. Mintlhambi ya tinhutlwa na yona ya famba-famba hi ku nonoka, yi ba magoza yo leha.

Etindhawini tin’wana ku ni maribye lamakulu, lawa moya ni mpfula wu ma endleke ma saseka, lama endlaka leswaku tinghala ni tiyingwe ti kuma ndhawu yo yima kona ti languta swiharhi. Milambu leyi khulukaka hi ku hatlisa, leyi khulukaka yi tsemakanya ndhawu leyi, yi tele timpfuvu ni tingwenya. Etindhawini leti pfulekeke, u nga ha vona mintlhambi ya tihongonyi, ya timhalamhala, titopis ni timhala ta mixaka-xaka, yi ri karhi yi dya. Timangwa leti nga ni torha ta hlengeletana eswidan’wanini swa mati, ti ba xirhendzevutana ku fana ni xingwavila xa le nhan’wini lexi nga ni vuhlalu byo basa ni bya ntima. Tinhlangu ni timhala swi tala ni timbala leti swi ri nkarhi swi tlula-tlula swi ya hala ni hala. Mintlhambi leyikulu ya tinyarhi, leyi nga ni timhondzo leti petsekeke swin’we ni mimiri leyi nga ni tinyama, ti dya hakatsongo-tsongo, ti ri karhi ti rhurhuvula byanyi hi milomu ya tona leyikulu.

Tinghala na tona tilo vuya eSerengeti. Loko dyambu ri hisa ninhlikanhi, ti pavalala emindzhutini ya mirhi ni makhwati, ti rindza leswaku ri pela, ku ta hola, ti ta kota ku hlota. Tiyingwe leta mavalavala a ti vonaki kahle laha ti pavalalaka kona, ti pavalala kahle ehenhla ka marhavi ya murhi, ti tumbetiwa hi ku vonakala loku nghenaka hi matluka. Xinkankanka xona xi kuma leswaku ndhawu leyi pfulekeke yi kahle loko xi lava ku tsutsuma bya ndlati. Miri wa xona lowo lala a wu vonaki kahle loko xi ri karhi xi hlongorisa xiharhi.

Kunene, ndhawu ya Serengeti yi ni tinxaka-xaka ta swiharhi leswi swi tsakisaka ku swi hlalela. Kambe i mintlhambi ya tihongonyi leti tsakisaka ngopfu ku yi hlalela.

Xiharhi Xo Hlekisa Xa Le Timbaleni

Ku ringanyetiwa leswaku ku ni tihongonyi ta kwalomu ka 1,5 wa timiliyoni eSerengeti. I xiharhi lexi nga tolovelekangiki, xi ni nhloko yo leha ni mahlo yo vangama, lawa ma nga le kule ni le kule naswona ma nga ehenhla ka xipalapala. Timhondzo ta xona to fananyana ni ta homu, ti petsekile ti ya ehansi ti tlhela ti langutanyana ehenhla. Ku sukela ekhwirini u ya endzhaku xi ya xi lala naswona xi languteka xi tsanile, kasi makatla ni nhamu ya xona swi vonaka swi tiyerile swinene. Milenge ya xona leyo lala, hi yona yi rhwalaka miri wo tika wa hongonyi. Leswi yi nga ni malepfu yo basa, yi nga ni ntshiva wo dzwihala, naswona ncila wa yona wu fanaka ni wa hanci, hongonyi yi fana ni swiharhi swo hlayanyana swo hambana-hambana.

Ndlela leyi hongonyi yi endlaka swilo ha yona, ya hlekisa yi tlhela yi nyanyula. Loko ti hlanganile ti ri ntlhambi lowukulu, ti endla pongo leri fanaka ni risimu ra magidi-gidi ya machela. Loko ti yime endhawini leyi pfulekeke, ti languteka ti hlamarile, loko ti ri karhi ti langute mbangu lowu ti nga eka wona.

Hongonyi ya xinuna yi tshuka yi swi pfuketana yi tsutsuma yi ri karhi yi tlula-tlula yi ya hala ni hala, yi pfa yi ba xindzule-ndzule. Ya raha-raha yi ri karhi yi ndzuluta-ndzuluta nhloko, yi tlula-tlula hi milenge yo tsindziyela, yi tuvikisa ritshuri hi ndlela leyi hlekisaka. Van’wana va vula leswaku leswi yi swi endlela ku tsakisa leta mantswele kumbe ku lemukisa tinkunzi hi vurhena bya yona. Kambe, minkarhi yin’wana nkunzi yoleyo yi va yo titlangela ntsena.

Ku Tswaleriwa Endhawini Leyi Nga NI Khombo

Loko nkarhi wu fika, tihongonyi ti sungula ku veka. Ti ni vuswikoti byo hlawuleka bya ku veka hi nkarhi wun’we, ti veka swirhodyana swa kwalomu ka 80 ku ya eka 90 wa tiphesente hi mavhiki manharhu ntsena. Hi nkarhi wolowo, swirhodyana swa magidi-gidi swi va swi ri karhi swi ba pongo. Hongonyi yin’wana ni yin’wana leyi nga ni xirhodyana yi fanele yi hatla yi tolovelana ni xirhodyana xa yona, hikuva loko ntlhambi wu tshuka wu baleka swi nga languteriwanga, manana a nga ha lahlekeriwa hi xirhodyana xakwe hi ku olova, naswona xirhodyana xexo xi nga ha va ekhombyeni ra ku fa.

Swirhodyana leswi swi fikela emisaveni leyi nga ni khombo, laha swiharhi leswi hlotaka swi tshamaka swi swi veke tihlo. Leta matswele ti rindza kukondza ku nga ha vonaki khombo, ku nga kona ti vekaka. Kambe, loko nala o fika swi nga rindzeriwanga, ti ni vuswikoti byo hlamarisa, byo yimisa fambiselo ra ku veka kutani ti tsema ti ri vona. Kutani, hi ku famba ka nkarhi, loko ku nga ha ri na khombo, hi kona swi hetisaka fambiselo ra ku veka xirhodyana.

Swi vonaka onge rhole ra kona ri velekiwa ri swi tiva leswaku ku nga ha va ni khombo naswona ra swi kota ku yima hi milenge endzhaku ka timinete ti nga ri tingani ri vekiwile. Endzhaku ka vhiki, rhole ra swi kota ku tsutsuma hi rivilo ra 50 wa tikhilomitara hi awara.

Nkarhi Wa Ku Rhurha

Tihongonyi ti rhurha ti ri ntlhambi lowukulu entangeni wa Serengeti. Mpfula hi yona yi endlaka leswaku ti rhurha hi xitalo. Ku cinca-cinca ka maxelo ka lembe ni lembe hi kona ku vangaka timpfula. Hi ntolovelo, siku rin’wana ni rin’wana ra lembe, ku ni ndhawu yo karhi eka ntanga lowu, leyi kumaka mpfula.

Tihongonyi ti lava mati siku ni siku naswona ti fanele ti kuma byanyi nkarhi hinkwawo. Loko ntsena swakudya ni mati swi ri kona, ta tshama endhawini leyi ti nga eka yona. Kambe loko ku sungula ku oma, byanyi byi sungula ku oma naswona swihlovo swa mati swa phya. Mintlhambi ya tihongonyi a yi nge tshami yi rindza leswaku mpfula yi ta laha yi nga kona. Yi fanele yi landzelela mpfula.

Laha mpfula yi naka kona, ndhawu leyi a yi omile yi sungula ku cinca. Ku nga ri kungani, byanyi byi sungula ku hluka. Byanyi lebya ha ku hlukaka byi va byi fuwile naswona byi tsakama—hi swona leswi endlaka leswaku tihongonyi ti nga ha yima-yimi loko ti twa ku nun’hwela loku.

Swiharhi leswi swi ni vuswikoti byo nun’hwetela la ku nga ni mpfula, hambi loko yi na ekule swinene. A nga kona la tiyisekaka leswaku ti swi tivisa ku yini leswaku mpfula ya na exiphen’wini xin’wana xa Serengeti—kumbe ti vona hi ku hlengeletana ka mapapa ya mpfula kumbe ti twa nun’hwelo wa mati emoyeni, a swi tiviwi. Ku nga khathariseki leswaku ti tivisa ku yini, kambe loko ti lava ku hanya ti fanele ti rhurha. Naswona ta rhurha!

Riendzo Leri Nga Ni Khombo

Loko riendzo ra ha sungula, ti famba hi ku nonoka. Tihongonyi ta swi rhandza ku va swin’we; loko yin’we yi sungula ku kongoma etlhelo ro karhi, tin’wana ti tshika ku dya kutani ti yi sala endzhaku. Ku nga ri kungani ntlhambi hinkwawo wu va wu ri eriendzweni lerikulu. Leswi ti twaka torha ni ndlala, ti sungula ku hatlisa. Minkarhi yin’wana to tsutsuma kunene. Minkarhi yin’wana ti famba hakatsongo-tsongo ti fole layini, ti pfula budula endhawini yoleyo yi nga ni ritshuri.

Riendzo ra tona ri ni makhombo yo tala. Valala va ti sala endzhaku, va veke tihlo eka leyi vonakaka onge yi famba katsongo, yi vavisekile kumbe leyi vabyaka. Loko tihongonyi leti ti ri karhi ti famba, ti hetelela ti fika endhawini ya tinghala, leti na tona ti rindzeleke yo tlula na yona. Tinghala leti tumbeleke emabyanyini layo leha, ti huma hi rivilo ti tsutsumela eka tihongonyi leti dyaka, kutani sweswo swi endla leswaku ti ku bu hasa, hi ku chava. Tiyingwe, swinkankanka, timbyana ta nhova ni timhisi, hinkwaswo swi rindzele ku hlasela hongonyi hambi yi ri yihi leyi nga ta salela endzhaku kumbe leyi hambukaka entlhambini. Loko ku ri na leyi nga dlayiwa, u vona hi ku fika ka makoti. Ma koka-kokelana ni ku lwetana hi masalela naswona loko ma suka ku va ku lo sala marhambu ntsena, lama hundzukaka yo basa hikwalaho ka mumu wa laha Afrika.

Milambu leyi khulukaka hi rivilo lerikulu yi endla swi tika leswaku mintlhambi yi tsemakanya. A hi ku hlamarisa ka swona ku ti vona loko ti tsemakanya nambu, ku vona magidi-gidi ya tona ti tlula ti ri ehenhla ka riwa lerikulu ti nghena ematini lama nga ehansi-hansi swinene. To tala ti welela eka ribuwa lerin’wana ra nambu ti hlayisekile. Tin’wana ti kokiwa hi mati kumbe ti khomiwa hi tingwenya leti ti rindzeke eribuweni laha mati ma helelaka kona. Riendzo leri ri nga ni khombo ri va kona lembe ni lembe. Riendzo leri, laha ri helaka kona, ri nga ha va mpfhuka wa kwalomu ka 3 000 wa tikhilomitara.

Munhu—Hi Yena Nala Lonkulu

Se ku hundze malembe ya magidi vanhu va nga ti kavanyeti tihongonyi loko ti rhurha. Sweswi munhu i nxungeto lowukulu eka xivono lexi lexi hlamarisaka xa swiharhi. Emalembeni ya sweswinyana, hulumendhe ya Tanzania ni ya Kenya ti endle matshalatshala yo sirhelela swiharhi swa le Serengeti. Kambe, hambileswi ku rhurha ka tihongonyi hakanyingi ku endlekaka emintangeni ya swiharhi leyi sirheleriweke, swiharhi swa magidi swa phasiwa ni ku dlayiwa hi vanhu lava yivaka swiharhi. Va hloma hi mintlhamu ya mawayere, matlhari lama nga ni chefu ni swibamu, kutani va hlota swiharhi leswaku va kuma nyama ni swilo swin’wana swa risima, va ya swi xavisela vanhu lava va swi rindzeleke hi mahlo-ngati. Ntlawa wa maphorisa ni valanguteri va swiharhi, va wu rindza ntanga lowu, kambe Serengeti i ndhawu leyikulu swinene lerova a swi koteki ku yi sirhelela hi ku helela. Tanihi leswi vanhu va yaka va tala, va ya va va nxungeto lowukulu endhawini leyi yo nona. Nkarhi ni nkarhi ku pfuka timholovo malunghana ni mhaka ya ku vekiwa ka ndhawu leyikulu leswaku yi va ya swiharhi.

Ku ni nkarhi lowu Amerika N’walungu a yi ri ni tinyarhi ta yona to tala. Sweswi a ta ha ri kona. Van’wana va vona onge khombo leri fanaka ri nga ha wela ntlhambi lowukulu wa tihongonyi ta le Afrika Vuxa. Ku ta va mhaka yo vava loko swiharhi leswi swo tsakisa swo nyamalala. Hi ri langutele hi mahlo-ngati siku leri vanhu ni swiharhi va nga ta tshama hi ku twanana, hi ndlela leyi faneleke ni leyi hetisekeke, ehansi ka ku fuma ko lulama ka Xikwembu. (Esaya 11:6-9) Swa sweswi, hi ta hambeta hi tsakela ku vona xivono lexi xo tsakisa—ku rhurha lokukulu ka tihongonyi.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Mintlhambi yi boheka ku pela milambu leyi khulukaka hi rivilo lerikulu