Ririmi Ra Swiharhi—Ndlela Yo Hlamarisa Leyi Swiharhi Swi Vulavulaka Ha Yona

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EKENYA

SWI LE rivaleni leswaku yin’wana ya tinyiko ta nkoka ngopfu leti munhu a nyikiweke tona, i vuswikoti byo vulavula. Hi nyiko leyi, hi hundzisa rungula ra nkoka hi ku vulavula kumbe hi tindlela tin’wana, ku fana ni ku tshukatshukisa miri. Entiyisweni, i khale vanhu va lwela ntshunxeko wa ku vulavula emisaveni hinkwayo. Hambiswiritano, van’wana va ehleketa leswaku ko va vanhu ntsena lava kotaka ku vulavula.

Kambe, nkambisiso wu kombisa leswaku swiharhi swi vulavula hi tindlela to rharhangana lerova minkarhi yo tala vanhu a va ti twisisi. Ina, a swi tirhisi marito loko swi “vulavula,” kambe swi vulavula hi ku tshukatshukisa miri, swin’wana swi puluta mincila, swin’wana swi yimisa tindleve kumbe ku kuputa timpapa. Ndlela yin’wana leyi swi yi tirhisaka ku vulavula i mpfumawulo, swa vukula, swa bonga, kumbe risimu ra xinyenyana. Tindlela tin’wana leti swi ti tirhisaka loko swi “vulavula,” vanhu va ti twisisa hi ku olova, kasi tin’wana ti lava nkambisiso lowukulu wa sayense leswaku u kota ku ti twisisa.

Swiharhi Leswi Dyaka Nyama!

Hi le xikarhi ka n’hweti ya July. Entangeni wa Swiharhi wa Serengeti le Tanzania, tihongonyi ta magidi-gidi ti khitikanela en’walungwini le Ntangeni wa Swiharhi wa Masai Mara eKenya ti ri karhi ti lava madyelo ya rihlaza. Etimbaleni teto a ko twala mpfumawulo wa swinyondzwana swa ntlhambi lowu a wu rhurhela endhawini yin’wana lembe leri. Kambe, ku va ni makhombo lawa swi nga ta hlangana na wona endleleni. Ndhawu leyi swi fambaka eka yona yi ni swiharhi swo tala leswi dyaka nyama, swo fana ni tinghala, swikankanka, timhisi na tiyingwe. Nakambe tihongonyi leti ti ta hoxa vutomi bya tona ekhombyeni hi ku tsemakanya Nambu wa Mara lowu nga ni tingwenya to tala. Xana tihongonyi leti ti va balekela njhani valala va tona?

Leswaku yi kanganyisa nala wa yona, hongonyi, yi tsutsuma hi rivilo lerikulu ku ringana mpfhukanyana kutani yi ku jikilikiti, yi langutana ni nala wa yona, yi sungula ku nghwabanghwaba emoyeni hi nhloko. Yi ta tlula-tlula, yi endla onge a swi yi fambeli kahle emianakanyweni. Hambiloko nala wa yona a yi lava hi mahlo-ngati, kambe u ta yima a hlalela ndlela leyi hongonyi leyi yi cinaka ha yona. Loko nala a tshinela, yi sungula ku tlula-tlula nakambe. Leswi swi endla leswaku nala a pfilunganyeka, a kondza a yi tshika. Hikwalaho ka ndlela leyi hongonyi yi tlula-tlulaka ha yona, yi tiveka tanihi xiharhi lexi nga ni misavu enhoveni.

Switukulwana swa tihongonyi, ku nga timhala, swi tiveka hi ku thamuka ka swona lokukulu. Eka timhala to tala, matlulelo ya tona lamakulu ma kombisa rivilo leri ti nga na rona. Minkarhi yo tala loko ku ri ni khombo, mhala leyi yi tlulela ehenhla swinene, leswi endlaka leswaku swi nga olovi leswaku nala wa yona a yi khoma hi milenge. Yi thamuka mpfhuka wo ringana 9 wa timitara, yi byela muhlaseri wa yona leswaku, “Ndzi landzele loko u ta swi kota ku ndzi hlongorisa.” Ko va swiharhi swi nga ri swingani leswi dyaka nyama, leswi khomaka mhala leyi nga laviki no twa!

Nkarhi Wa Ku Dya

Enhoveni, swiharhi swo tala leswi dyaka nyama swi hlakulele vutshila bya ku hlota leswaku swi ta kota ku hlota kahle. Leswitsongo swi fanele swi xiya kahle loko vamana va swona va ri karhi va swi dyondzisa. Entangeni wun’wana wa swiharhi wa le Afrika, xikankanka lexi vitaniwaka Saba xi voniwe xi ri karhi xi dyondzisa vana va xona ndlela ya ku tihanyisa. Endzhaku ka loko xi xanise mhala leyi vitaniwaka Thomson’s gazelle ku ringana awara, xi tlule swinene xi khoma mhala leyi a yi ri xele kambirhi—kambe xi nga yi dlayi. Endzhaku ka sweswo, xikankanka lexi vitaniwaka Saba xi tise xiharhi lexi a xi nga rivonanga eka vana va xona, lexi hlamarisaka a va nga swi lavi ku xi dlaya. Vana lava va xikankanka va swi twisisile leswaku hikwalaho ka yini mana wa vona a va tisele xiharhi lexi hanyaka. A a lava leswaku va dyondza ku dlaya mhala. Nkarhi ni nkarhi loko mhala yi ringeta ku pfuka yi baleka, vana lava, lava a va nyanyukile, a va yi tala henhla. Mhala leyi a yi nga ha tikoti yi lo namba yi ku lakahla. Loko mana wa vona Saba a vona leswi a swi endleka a ri ekule, u swi rhandzile.

Swiharhi swin’wana swi tiveka hi pongo lerikulu loko swi ri karhi swi hlota. Ntlhambi wa timhisi leti nga ni mavalavala wu ba huwa, wu hleka ni ku ketela loko wu ri karhi wu hlongorisa xiharhi. Loko wu dlele xiharhi, timhisi letin’wana ti ta rhambiwa ku ta tsakela nkhuvo hi “mahlekelo” lama tivekaka ngopfu ya timhisi. Hambiswiritano, a hi minkarhi hinkwayo timhisi ti hlotaka xiharhi leswaku ti xi dya. Le nhoveni, ti tiveka ngopfu hi ku dyela swiharhi swin’wana—ti tirhisa tindlela hinkwato leswaku ti chavisa swiharhi swin’wana leswaku ti swi dyela xiharhi lexi swi xi dlayeke. Phela, ti tiveka hi ku chavisa tinghala loko ti dlaye xiharhi! Xana ti swi endla njhani? Swiharhi leswi swi baka pongo, swi ba pongo lerikulu kutani swi kavanyeta tinghala leti nga eku dyeni. Loko tinghala ti nga vi na mhaka na rona pongo leri, timhisi ti ta ba huwa leyi sivaka ni tindleve. Hakanyingi loko tinghala ti kavanyetiwa, ti tshika ntsumbu kutani ti suka.

Ndlela leyi tinyoxi ti lavaka swakudya ha yona yi rharhanganile. Vukambisisi lebyi rharhanganeke bya sayense byi paluxe leswaku loko nyoxi ya vulombe yi cina, yi byela tinyoxi letin’wana lomu swakudya swi nga kona, ni leswaku i swa muxaka muni, nileswaku i swa nkoka ku fikela kwihi. Nyoxi yi rhwala swakudya swin’wana swo fana ni vulombe bya swiluva kumbe vuluva, yi ya kombisa tinyoxi letin’wana leti nga exisakeni. Loko nyoxi yi ba dada ka nhungu, a yo kongomisa ntsena tinyoxi letin’wana laha swakudya swi nga kona kambe yi tlhela yi ti byela leswaku ti ta famba mpfhuka wo tani hi kwihi ku ya kona. Tivonele! Nyoxi leyi ku tungulaka swi nga ha endleka yi teka rungula ro karhi ra nkoka yi ri yisa eka tinyoxi letin’wana. Hi xihoxo yi nga ha teka switolwa swa wena leswi nun’hwelaka swi ri swakudya swa yona!

Swi Tshama Swi Ri Karhi Swi Burisana

Ku ni mimpfumawulo yi nga ri yingani yo hlamarisa leyi fanaka ni ku bonga ka nghala evusikwini lebyi nga lo tititii! Ku kumeke swivangelo swo hlayanyana swa ku bonga loku. Loko nghala ya matsune yi bonga swinene, yi tivisa letin’wana leswaku se yi fikile; loko u nga ri wa kwalaho, u ta xi kuma lexi u xi lavaka. Hambiswiritano, leswi nghala yi nga ni xinghana, ku bonga ka yona ku nga ha va ku ri ndlela yo burisana ni ntlhambi. Loko yi kombisa vunghana, hi ntolovelo yi bongela ehansi naswona a yi karihi. Hi vusiku byin’wana nghala yi twiwe yi karhi yi bonga endzhaku ka timinete tin’wana ni tin’wana ta 15 kukondza nghala leyi nga ni vuxaka na yona yi angula yi ri ekule. Ti ye mahlweni ti “burisana” ku ringana timinete ta 15, kukondza ti hlangana. Ti tshike ku bonga.

Ku va swin’we a swo kurisa vuxaka lebyinene ntsena kambe swi tlhela swi tisirhelela loko ku ri ni maxelo yo biha swinene. Mbhaha wu ta kenkela hi tindlela to hambana-hambana loko wu hundzisela rungula leri nga faniki eka swiciwana swa wona. Kambe ku ni ndlela leyi wu kenkelaka ha yona leyi tivekaka ngopfu, wu kenkela nkarhi wo leha nimadyambu, wu kombisa leswaku se wu vuyile ku ta byi phaha. Loko swiciwana leswi hangalakeke swi twa ku rila ka Mana wa swona, swi vuya endhawini yin’we kutani swi nghena ehansi ka timpiko ta mana wa swona, swi lata rimbambu.—Matewu 23:37.

Ku Kuma Munghana

Xana u tshame u tshika leswi u swi tirhaka kutani u yingisela tinsimu ta swinyenyana? Xana a wu tsakisiwi hi vuswikoti bya swona byo yimbelela? Kambe, xana a wu swi tiva leswaku xikongomelo xa ku yimbelela ka swona a hi ku tsakisa wena? Swi yimbelela tinsimu loko swi lava ku hundzisa marungula ya nkoka. Hambileswi minkarhi yo tala swi yimbelelaka loko swi aka xisaka, kambe swi tlhela swi yimbelela loko swi lava nyingiso wa vanghana va vukati. Hi ku ya hi The New Book of Knowledge, “ku yimbelela ka swona ku hunguteka hi 90 wa tiphesente” loko nkuku ni mbhaha swi hlangana.

Hambiswiritano, minkarhi yin’wana leswaku xi kota ku rhandziwa, ku yimbelela risimu ro tsakisa ntsena swi va swi nga enelanga. Mimbhaha yin’wana yi koxa “xuma” ku sungula, yi nga si rhandzana ni nkuku. Xisweswo, nkuku wa xinyenyana lexi vuriwaka sowa wu fanele ku kombisa vutshila bya wona byo aka xisaka wu nga si gangisa. Minkuku yin’wana yi fanele yi kombisa vuswikoti bya yona byo wundla ndyangu hi ku nyika mbhaha swakudya hi ku kongoma.

Tindlela leti rharhanganeke leti swiharhi swi vulavurisanaka ha tona, a ti swi pfuni ntsena ku khathalelana hi tlhelo ra nyama kambe ti tlhela ti hunguta tinyimpi ni leswaku swi kota ku kondletela ku rhula exikarhi ka swona. Leswi ku endliwaka nkambisiso lowukulu mayelana ni ku “ririmi ra swiharhi,” ha ha ta twa swo tala malunghana ni ndlela leyi swi vulavurisanaka ha yona. Hambiloko hi nga swi twisisi hi ku helela, kambe ku vulavula ka swona ku yisa ku dzuneka eka loyi a swi vumbeke, Yehovha Xikwembu.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 26, 27]

“Mpfumawulo Lowu Nga Twaliki” Wa Tindlopfu

Emadyambyini lawa a ma hisa eNtangeni wa Swiharhi lowukulu wa Amboseli le Kenya, ntlhambi lowukulu wa tindlopfu wu tikomba wu nga nchumu wun’wana ni wun’wana lowu ringetaka ku ti kavanyeta. Kambe empfhukeni ku twala “mpfumawulo wa tindlopfu,” wun’wana wu twalela ehansi wun’wana wu twalela ehenhla, ta bonga, ti mbvangamula ni ku ba mantonorho. Yin’wana ya mimpfumawulo leyi munhu a nga swi koti ku yi twa kambe yi ni matimba ngopfu lerova yi twiwa ntsena hi ndlopfu leyi nga ekule.

Vakambisisi va vutomi bya swiharhi a va si ti twisisa tindlela leti rharhanganeke leti tindlopfu ti hundziselanaka marungula ya nkoka ha tona. Joyce Poole u hete 20 wa malembe a ri karhi a dyondza ndlela leyi tindlopfu ta le Afrika ti vulavulaka ha yona. U gimete hileswaku swivumbiwa leswi leswikulu, leswi tivekaka hi mintirho ya swona leyi rhandzekaka, swi ni mintlhaveko leyi swiharhi swo tala swi nga riki na yona. Poole u ri: “Swa tika ku languta ndlela yo hlamarisa leyi tindlopfu ti tikhomaka ha yona loko ti ri ndyangu kumbe ndlela leyi ti xewetanaka ha yona [kumbe loko] ka ha ku tswariwa ndlopfu yin’wana . . . naswona munhu a nga anakanya leswaku ti ni mintlhaveko leyikulu leyi nga hlamuseriwaka tanihi ntsako, rirhandzu, mintlhaveko ya xinghana, mafenya, ntswela-vusiwana, ntshunxeko ni xichavo.”

Loko ti hlangana endzhaku ka loko ti hambane nkarhi wo leha, ti xewetana hi pongo, ti hlangana ndhawu yin’we ti tlakusela tinhloko ehenhla, ti ri karhi ti kuputa tindleve. Minkarhi yin’wana ndlopfu yi hoxa nxakwa ya yona enon’wini wa leyin’wana. Maxewetelo lawa ma tikomba ma tsakisa tindlopfu, onge hiloko ti ku, “Haa! Swa tsakisa ku tlhela hi vonana!” Ntwanano lowu wu ti pfuna leswaku ti seketelana leswaku ti kota ku hanya.

Tindlopfu ti tikomba ti ri ni misavu. Poole u vula leswaku u vona tindlopfu ti soha milomu ya tona, ku nga leswi a swi vitanaka ku n’wayitela ka tona, ti ninginisa tinhloko hi ndlela yo kombisa misavu. U tshame a endla ntlango lowu tindlopfu a ti n’wi joyinile naswona ti hete timinete ta 15 ti ri karhi ti endla misavu. Endzhaku ka malembe mambirhi, tindlopfu tin’wana leti a ti hlanganyerile ti tikombe ti “n’wayitela” loko ti n’wi vona nakambe, kumbexana a ti tsundzuka leswi a swi endla entlangwini wolowo. Tindlopfu a to tsakisana ntsena kambe ti tlhela ti encenyeta mimpfumawulo. Loko Poole a ri karhi a endla vukambisisi, u twe mpfumawulo lowu a wu hambane ni mpfumawulo lowu tolovelekeke wa ndlopfu. Loko a kambisisile, u ringanyete leswaku tindlopfu a ti encenyeta madumelo ya tilori leti a ti hundza kwalaho. Naswona swi le rivaleni leswaku a to swi endlela ku hungasa ntsena! Swi vonaka onge tindlopfu ti endla xin’wana ni xin’wana leswaku ti titsakisa.

Ku vuriwe swo tala hi ndlela leyi tindlopfu ti rilaka nkosi ha yona loko ti feriwe hi xirho xa ndyangu. Siku rin’wana Poole u vone ndlopfu yi yime ekusuhi ni rhole ra yona leri velekiweke ri file, yi yime kwalaho masiku manharhu, naswona u swi hlamusela hi ndlela leyi: “Xikandza xa yona” a xi tikomba xi fana ni xa “munhu loyi a nga enhlomulweni, a nga ni gome swinene: nhloko ni tindleve ta yona swi langute ehansi, milomu yi debyile.”

Vanhu lava va dlayaka tindlopfu leswaku va kuma timhondzo a va na mhaka ni ndlela leyi vana va tona va salaka va ri ni ‘gome’ ha yona endzhaku ka loko va vone ku dlawa ka vamana va vona. Vana lava va heta masiku lawa mutswari wa vona a ha ku faka ha wona, va ri karhi va ringeta ku hlula “gome” leri va nga na rona. Ku vikiwa leswaku mulanguteri un’wana u twe vana va kona va “rila” nimixo. Ti nga ha rila nkosi malembe yo hlayanyana endzhaku ka rifu. Poole u ringanyeta leswaku tindlopfu ta swi kota ku kumisisa leswaku i munhu loyi a nga dlaya ndlopfu ya ka vona. Hi langutele emahlweni ka nkarhi lowu munhu ni xiharhi va nga ta tshama swin’we hi ku rhula.—Esaya 11:6-9.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Swinyenyana leswi dyaka tinhlampfi swi le ku xewetaneni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Hongonyi yi cina hi ndlela ya misavu leswaku yi pfilunganya nala wa yona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

“Mahlekelo” lama tiviwaka ngopfu ya mhisi

[Xihlovo Xa Kona]

© Joe McDonald

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ku cina ka nyoxi