Ku Teka Riendzo eGhana
Hi mutsari wa Xalamuka! eGhana
LOKO munyama ni hunguva swi nyizela ku vonakala ka nimixo, a hi ri karhi hi nanayila hi gondzo ro leha 80 wa tikhilomitara leri nga riki na xikontiri, leri yaka eNtangeni wa Swiharhi wa Mole le Xifundzheni xa le N’walungwini wa Ghana. Endhawini ya kona ku tele byanyi, makhwati ni mirhi yo koma. Minkarhi yin’wana a hi hundza swimitana leswi nga ni tindlu leti phamiweke, ti fuleriwa hi byanyi.
Hi vone ku cinca lokukulu loko hi fika eDamongo, hi kume xidorobana lexi nga ni switolo, magondzo lama nga ni xikontiri ni mimovha yo tala! Vana lava ambaleke yunifomo ya muvala wo kwalala bya xitshopana ni wa buraweni a va kongoma exikolweni. Vavasati lava ambaleke swiambalo swa mavala-vala va rhwele swilo swo hambana-hambana—tihunyi, swakudya ni mati. Mimovha ni titere-tere swi ri karhi swi duma, swikanyakanya naswona swi hundza. Ha ha salele hi tikhilomitara ta 20.
Entangeni Wa Swiharhi Wa Mole
Hi kondze hi ya ku ga, entangeni. Hi ku ya hi mukongomisi wa hina Zechariah, Ntanga wa Swiharhi wa Mole wu simekiwe hi 1971 naswona wu funengeta ndhawu leyi ringanaka 4 840 wa swikwere swa tikhilomitara. Ku ni swiharhi leswi an’wisaka swa mixaka ya 93, swiharhi leswi hanyaka ematini swa mixaka ya kaye ni swikokovi swa mixaka ya 33 leswi kumekaka entangeni lowu. Leswi swi katsa tinghala, tiyingwe, timhisi, timfungwe, tindlopfu, ti-bongo, tinyarhi, tinguluve ta nhova, timhitlwa, van’wampanguleni, tinsimba, tinhongo, tihanu, timfenhe, tinghoviyana, mandakadzi, tinhungu, tingwenya, tinyoka ku katsa ni leti vuriwaka tinhlarhu. Tlhandlakambirhi, ku kumeke swinyenyana swa mixaka leyi tlulaka 300 laha.
A hi ri karhi hi hunga tinhongana loko hi famba emabyanyini lama fikaka laha matsolweni, ku nga ri kungani hi fike laha a ku ri ni ntlhambi wa timhunti. Eku sunguleni, a swi nga olovi ku ti vona kahle, tanihi leswi muhlovo wa tona wu fanaka ni ndhawu leyi ti nga eka yona. Hi hlangane na tona hi mahlo, hiloko hinkwerhu hi ku nhwii, lerova a wu nga ha swi tivi leswaku i mani a teleke ku ta vona un’wana. Loko hi ri karhi hi teka swifaniso, hi hlamarisiwe hi ku cema etlhelweni ra hina ra xinene. Nkunzi ya mhitlwa yi tsutsumele enhoveni le mahlweni ka hina, yi kombisa leswaku a yi swi rhandzi leswi hi tluleke ndzilakana hi nghena endhawini ya yona.
Kutani hi vona tindlopfu ta mune letikulu ti ri ehansi ka murhi lowukulu. Ti tshova marhavi hi mixakwa ya tona, kutani ti dya matluka lama ha olovaka. Hi tshinerile, naswona loko hi ri eka mpfhuka wa timitara ta khume, Zechariah u hi khutaze ku teka swifaniso. U phamase tshaku ra xibamu xakwe, lexi humeseke pongo leri twalaka onge ku phamasana tinsimbi, leri endleke leswaku tindlopfu ti suka ehansi ka murhi kutani swi endla leswaku hi kota ku ti teka swifaniso swo xonga. Tindlopfu teto a ti yanga ekule, hiloko ti kuma ndhawu leyi nga ni ndzhope, kutani ti fika ti puluvundza kwalaho. Zechariah u hi byela leswaku muhlovo wa tindlopfu wa cinca—wu suka eka muvala wa tona wa ntima wu ya eka muvala wo tshwuka kumbe wa buraweni—swi ya hi ndzhope lowu ti puluvundzaka eka wona.
Hi ye emahlweninyana kutani hi kota ku wu vona kahle ntanga hinkwawo. Swimila leswi kumekaka eka wona swi katsa mirhi ya musivithi ni mirhi ya shea. Loko hi vuya, hi fambe hi ndlela leyi tindlopfu ti fambeke ha yona. Ta ha ri ekulenyana na hina, kambe ndlopfu leyikulu ku tlula hinkwato eka ntlawa wolowo yi te tindleve parii, yi hi jamela yi lava ku lwa. Xana yi ta hi hlasela?
Zechariah u hi byele leswaku hi nga vileli, kambe hi nkarhi wolowo u humese xibalesa xakwe, kutani a hi fambisa hi ndlela yin’wana, ku nga ri leya tindlopfu. Hi ye emahlweni ni ndlela, mukongomisi a a lunghekile hi xibalesa xakwe—hina hi lunghekele ku teka swifaniso hi tikhamera. Ku nga ri kungani a hi sukile laha ku nga ni tindlopfu teto.
Zechariah u hlamusela leswaku tindlopfu leti nga entangeni lowu ti va toloverile vanhu, nileswaku van’wana va ti tshinelela ekusuhi. Vakongomisi va ti thya mavito tindlopfu leti va talaka ku ti vona. Yin’wana va yi thye vito ra Nghonghoma, hikuva yi ni nghonghoma leyikulu edzobyeni ra yona. Yin’wana va yi thye vito ra Mulwi, hikuva a yi tala ku chavisa vapfhumba.
Endzhaku ka sweswo hi hlangane ni timfenhe to hlayanyana. Hi ti hlalerile loko ti ri karhi ti cikinya emirhini kumbe ti tsutsuma ehansi. Mukongomisi wa hina u hi kombe mfenhe yin’wana leyi a yi ri ni vana vambirhi, un’wana yi n’wi bebule enhlaneni, un’wanyana exifuveni. U vule leswaku vana lava i mahahlwa.
Entiyisweni, hi vone swiharhi swo hlayanyana namuntlha. Zechariah u hi byele leswaku loko munhu a lava ku vona swiharhi hi xixika—exikarhi ka April na June—u fanele a yima eswihlobyeni hikuva swiharhi swi ta hi mintlhambi swi ta nwa mati. U tlhele a hi byela leswaku loko munhu a famba endzeni ka ntanga hi movha lowu kokaka hi mavhilwa hinkwawo, a nga vona swiharhi swo tala, ku katsa ni tinyarhi ni tinghala.
Sweswi i nkarhi wa ku miyeta nyoka. Loko hi ri karhi hi dya, mfenhe yin’wana leyikulu yi fike yi yima ehenhla ka movha lowu yimeke ekusuhi ni wa hina, kutani yi honolela swakudya swa mina. Timfenhe tin’wana ti fike ti hundza swin’we ni timhunti ni tinguluve ta nhova, naswona eku heteleleni, tindlopfu ta mune letikulu ti humelele enhlohlorhini ya ntshava leyi nga kwala kusuhi. Kumbexana a hi kume ndlela leyinene ya ku endla leswaku swiharhi leswi swi yima kahle leswaku hi swi teka swifaniso!
Evuxaviselweni
Nkarhi lowu hi wu heteke eNtangeni wa Swiharhi wa Mole a wu ri wutsongo swinene, sweswi hi teka riendzo leri nga ta heta tiawara timbirhi egondzweni leri nga riki na xikontiri leri yaka eSawla, ndhawu leyi ku tshamaka Malobi, rixaka leri rhandzaka ku rima. Vavasati va rixaka leri va ni mukhuva wa ku tsanyula milomu ya vona. Hambileswi masiku lawa mukhuva lowu wu yaka wu nyamalala hakatsongo-tsongo tanihi leswi vanhwanyana va landzelaka mahanyelo ya xilungu, vavasati vo tala va ha rhandza milomu ya vona leyikulu. Phela, swi langutiwa swi ri ndzhukano ku byela wansati la nga Mulobi leswaku u ni milomu leyitsongo, leyi ringanaka ni ya wanuna.
Hi fike emutini wa kona kutani hi ya evuxaviselweni. Mintsonga ya kona yi akiwe hi marhavi ya mirhi naswona malwangu ya kona ma fuleriwe hi byanyi. Ku ni mulungu wun’we exikarhi ka Vantima volavo la yimeke evuxaviselweni. Hi n’wi xewetile kutani hi kuma leswaku wa ha ku fika laha a tele ku ta hundzuluxela Bibele hi ririmi ra Xilobi. U tshama emutini lowu landzelaka exikarhi ka Valobi leswaku a ta dyondza ku vulavula ririmi leri hi ndlela leyi khulukaka. U ndzi tsundzuxe Robert Moffat, la chumayeleke vanhu lava vulavulaka Xitswana edzongeni wa Afrika hi lembe-xidzana ra vu-19 kutani a hundzuluxela Bibele hi ririmi ra vona.
Ndzi vone wansati la kuleke wa Mulobi la tsanyuleke milomu yakwe, a tshame exitulwini eka yin’wana ya mintsonga ya le vuxaviselweni. A a tlhome swiphepherhele swimbirhi swo basa swa ntsandza emilon’wini yakwe, ha xin’we xi kule ku ringana ni nwala wa rikhudzu. A ndzi lava ku n’wi teka xifaniso, kambe loko ndzi tlakusa khamera ya mina, u ndzi kombe xikosi. Un’wana wa vanghana va mina u ndzi byele leswaku Valobi lava kuleke va kholwa leswaku moya-xiviri wa vona wu nga va ekhombyeni lerikulu loko un’wana a n’wi teka xifaniso.
Loko hi tlhelela eSawla, laha a hi ta etlela kona, ndzi ehlekete hi vutlhari ni mixaka-xaka ya swiharhi leswi ndzi swi voneke entumbulukweni wa Xikwembu. Xi endle swiharhi ni vanhu hi vutlhari lebyikulu. Swi hilaha mupisalema a vuleke hakona: “Mintirho ya wena yi tele swinene, Wena Yehovha! Hinkwayo ka yona u yi endle hi vutlhari. Misava yi tele rifuwo ra wena.”—Pisalema 104:24.
[Mepe lowu nga eka tluka 24]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
GHANA
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Nguluve ya nhova
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Mhisi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Ndlopfu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Timpfuvu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Ntlhambi wa timhunti
[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]
Mfenhe ya xisati yi ri ni vana vambirhi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]
Nhongo
[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]
Vuxaviselo