Tindlopfu Xana I Vanghana Kumbe I Valala?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EAFRIKA DZONGA

TINDLOPFU ta rhandziwa hi swivangelo swo karhi naswona ta vengiwa hi swivangelo swo karhi. Eka van’wana i switirhi swa nkoka, ti ni vutshila byo rhwala timhandzi letikulu ti ti veka ti fola hi ndlela leyinene. Van’wana va teka tindlopfu ti ri ta nkoka hikwalaho ka timhondzo, dzovo, ni nyama ya tona. Kambe van’wana va ti vona ti nga ri tinene endhawini ya vona ni le ka swibyariwa swa vona.

Hambi swi ri tano, vakambisisi vo tala va rhandza tindlopfu hikwalaho ka swiendlo swa tona leswi tsakisaka. Cynthia Moss u hete 13 wa malembe a dyondza hi tindlopfu entangeni wa swiharhi wa le Kenya, lowu vitaniwaka Amboseli. Eka buku ya yena leyi nge Elephant Memories, wa tsala: “Ndzi vone tihulukati letikulu ti rhangela ni ku sirhelela mindyangu ya tona naswona ndzi tlhela ndzi ti vona ti veka xindzhuti xa tona ehansi, ti tsutsuma-tsutsuma ti tlanga hi mincila ti yi kapeka eminhlaneni, ti lundzula mahlo ya tona yo chavisa swinene.”

Daphne Sheldrick wa le Kenya u kurise tindlopfu to tala leti feriweke a tlhela a ti tshunxa ti vuyela ekhwatini. Eka mbulavurisano lowu a veke na wona ni va magazini wa Getaway u te: “Swindlopfana hinkwaswo leswi taka laha swi ni swivumbeko swo hambana ku fana ni vana va vanhu. . . . Swa phikizana, swi ni vukwele naswona loko u swi tshinya swi nga ha miyela swi ku ntse. . . . Swin’wana swi nga ha vanga madzolonga kumbe swi tlula nawu hi vomu. Hi boheka ku swi laya ku fana ni loko u laya n’wana wa munhu.”

Handle ka vuhungasi bya tona, tindlopfu ti ni xiphemu lexikulu eka ntumbuluko. Nhlayo ya tona leyi nga le xiringanisweni enkampeni yo karhi, yi endla leswaku ku va ni tinxaka to hambana-hambana ta swimilana. Buku leyi nge Elephants, Economics and Ivory yi xaxameta mintirho yin’wana ya nkoka yo fana ni ku pfula madyelo lamantshwa, ku hangalasa mbewu ni ku “hunguta ku andza ka mabawa.” Vatsari va gimeta hi ku: “Tindlopfu ti na xiphemu lexikulu evuton’wini bya swivumbiwa eka mapuwa ni makhwati ya Afrika.”

Hambi swi ri tano, loko tindlopfu ti tele, ti onha swimilana. Sweswo hi leswi swi vangaka leswaku ti hundzuka valala eka vanhu van’wana. Hikwalaho ka sweswo, vahlayisi va ntumbuluko nkarhi na nkarhi va ti hunguta hi ku dlaya tindlopfu leti tsaneke eka tinkampa tin’wana. Eka swiphemu swin’wana swa Afrika laha tindlopfu ta ha riki ni ndhawu leyi pfulekeke, a ku si sunguriwa ku hunguta tindlopfu hi ku ti dlaya. Leswi swa pfuna. Magazini lowu nge New Scientist wu vula leswaku “le ntangeni wa swiharhi wa le Kenya wa Amboseli, laha tindlopfu ti nga siki tshamaka ti dlayiwa, tindlopfu ti famba-famba ti ntshunxekile exikarhi ka vanhu naswona ti tikomba ti nga va chavi.”

Vativi va sayense va ha ringeta tindlela tin’wana to hunguta ku tswariwa ngopfu ka tindlopfu. Xisweswo, loko munhu a ya a dyondza swo tala hi tindlopfu, handle ko kanakana, u ta va ni swivangelo swo tala swo ti teka ti ri vanghana.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 31]

Animals/Jim Harter/Dover Publications, Inc.