Mangwa—Hanci Ya Le Nhoveni Ya Le Afrika

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EAFRIKA

NTLHAMBI wa timangwa ta kwalomu ka 1 000 wu karhi wa jata-jateka wu ntshunxekile enhoveni ya le Afrika. Matsheve ya tona lama nga ni mavalavala ma nyunganyungeka loko ti ri karhi ti nyarhula, tinhamu ta tona letikulu ti ri karhi ti kumetela. Loko ti ri karhi ti famba enhoveni ku twala swinyondzwana swa tona swi ba swigingi. Endzhaku ka tona ku sala ritshuri ro tshwuka leri u nga ri vonaka u ri ekule. Ti tsutsuma ti ntshunxekile, ku ri hava nchumu lowu ti kavanyetaka.

U ta vona ti sungula ku hunguta rivilo, kutani ti yima, onge hiloko ku ri ni nchumu wo karhi lowu ti byelaka ku endla tano. Ti rhurhuvula byanyi byo oma hi meno ya tona lama nga ni matimba, lama tiyeleke. Ntlhambi lowu wu tshama wu xalamukile, wu cingela hala ni hala, wu rhiye ndleve ni ku nun’hwetela moya. Mpfumawulo lowu twalaka ekule wa tinghala, wu famba ni moya wu ta fika etindleveni ta ntlhambi lowu, kutani ku chava ku ti wela ehenhla. Ti wu tiva kahle mpfumawulo lowu. Timangwa ti languta etlhelo leri mpfumawulo lowu wu humaka eka rona, tindleve ti lo pari, naswona ti nga tshukatshuki, ti yima ku cakunya byanyi lebyi nga emilon’wini. Loko ti vona leswaku a ku na khombo, ti korhamisa tinhloko nakambe, ti ya emahlweni ti dya.

Loko dyambu ri ya ri hisa, ti nghena endleleni nakambe. Sweswi, ntlhambi lowu wu kokiwa hi phunga ra mati leswaku wu kongoma enambyeni. Loko wu fika eribuweni, wo gigigigi, wu languta kahle endzeni ka mati lawa ya buraweni, wu ri karhi wu phumunha ritshuri. Wu rhanga hi ku kanakananyana, hi ku chava leswaku swi nga ha endleka ku ri ni khombo endzeni ka mati lama vonakaka ma rhurile. Kambe torha ra wona ro be, kutani timangwa tin’wana ti sungula ku chovha letin’wana, ti hundzela emahlweni. Ku suka kwalaho, ko va xisiya-mani, ti rhelela enambyeni. Ti sungula ku nwa ti kondza ti kolwa, kutani ti ndzuluka ti tlhelela enhoveni.

Nimadyambu ntlhambi lowu, wo nanayila kunene endzeni ka byanyi byo leha. Leswi wu funengetiweke hi ku vangama ka dyambu leri pelaka, leri nga tshwuka ri tlhela ri dzwihala, wu languteka wu sasekile swinene exikarhi ka nhova yo saseka ya le Afrika.

Ti Ni Mavalavala Naswona Ti Rhombile

Timangwa leti ti endla nchumu lowu fanaka mindzuku leyi hinkwayo. Ti tshama ti ri endleleni hileswi ti tshamelaka ku lava swakudya ni mati. Loko u ti kuma ti ri enhoveni leyi nga riki na swihlahla, timangwa ti languteka ti basile naswona ti nonile, dzovo ra tona le ra mivalavala ri vambe mimiri ya tona leyi vumbekeke kahle. Mangwa yin’wana ni yin’wana yi ni vala ra yona, naswona, hilaha van’wana va vulaka hakona, ku hava timangwa timbirhi leti nga ni mivala leyi fanaka. Mivala ya tona yo saseka leyo basa ni ya ntima, yi ti endla ti hambana ni swiharhi swin’wana swa le nhoveni. Kambe, ti sasekile naswona ti titwa ti ntshunxekile loko ti ri enhoveni ya le Afrika.

Hi ntumbuluko, timangwa ti rhombile swinene. Timangwa leti ti nga ha endla vunghana lebyi nga taka byi nga heli. Hambileswi ntlhambi lowukulu wu nga ha vaka ni timangwa ta magidi yo hlayanyana, kambe wu va wu avane hi mintlhambi leyitsongo, laha xintlhambana xin’wana ni xin’wana xi nga ni nkunzi ni matswele. Mintlhambi leyi leyitsongo yi endla leswaku ku va ni ku hleleka, hikuva a yi hlanga-hlangani ni leyin’wana. Ntswele leyi fumaka xintlhambana lexi, hi yona yi hlawulaka leswaku xi famba rini. Hi yona yi rhangelaka, kutani matswele laman’wana swin’we ni marhole ma landzelela eka budula ra kona, hi ku ya hi vukulu bya wona. Kambe xa nkoka, ku ni nkunzi leyi nga makhonya. Loko yi lava leswaku ntlhambi wolowo wu ya kun’wana, yi tshinelela leyikulu ya ntswele leyi rhangeleke, kutani yi yi dlivelanyana eka tlhelo leri yi lavaka leswaku ntlhambi wu ya eka rona.

Timangwa ti lava ku tshama ti basile, naswona swi tolovelekile ku ti vona ti ri karhi ti tinwaya hi letin’wana ni ku nantswetelana ematsheveni, emakatleni ni le swisutini. Swi vonaka onge ku nantswetelana ka tona ku tiyisa vuxaka naswona ti sungula ku endla tano marhole ya kona ma ha ri matsongo. Loko ku ri hava xirho xin’wana xa ntlhambi lexi nga ta basisa lexin’wana, timangwa leti hlohlonyiwaka ti vumbuluka ehansi kumbe ti tinwaya hi murhi, hi tshuka kumbe hi nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga fambiki.

Ku Lwela Ku Hanya

Vutomi bya mangwa byi tshama byi ri ekhombyeni. Tinghala, timhungubye, timhisi, tiyingwe ni tingwenya, hinkwato ti vona swi olova ku khoma xiharhi lexi xi tikaka 250 wa tikhilogiramu. Mangwa ya swi kota ku suka hi rivilo yi tsutsuma 55 wa tikhilomitara hi awara, kambe minkarhi yin’wana yi jumiwa hi ku nyandlamela hi swiharhi leswi hlotaka. Tinghala ta tumbelela, tingwenya ti tiyimbela ematini lama nga ni ndzhope naswona tiyingwe ti ti tumbelela nivusiku.

Timangwa ti nga pona ntsena loko ti tshama ti xalamukile naswona ntlhambi wa tona wu teka goza ro karhi. Hambileswi to tala ti etlelaka nivusiku, minkarhi hinkwayo ku ni tin’wana leti nga etleriki, ti tshamaka ti rhiye ndleve naswona ti rindzile. Loko mangwa yin’wana yo vona xiharhi lexi dlayaka xi karhi xi tshinela, yi byela ntlhambi hinkwawo. Hakanyingi, loko xirho xin’we xa ntlhambi xi vabya kumbe se xi dyuhele lerova xi nga swi koti ku famba hi rivilo leri ntlhambi wu fambaka ha rona, timangwa letin’wana ti hunguta rivilo hi vomu kumbe ti rindza leswaku mangwa yoleyo yi joyina ntlhambi nakambe. Loko ku va ni nxungeto wa khombo, nkunzi ya ntlhambi wa kona yi yima exikarhi ka xiharhi lexi dlayaka ni matswele, yi ri karhi yi luma ni ku raha-raha ku endlela leswaku ntlhambi wu kuma nkarhi wa ku tsema wu ri vona.

Vun’we byo tano bya ndyangu byi kombisiwe kahle hi xiendlakalo xin’wana xo hlawuleka lexi humeleleke le Serengeti Plain Afrika, lexi voniweke hi mutivi wa timhaka ta ntumbuluko la vuriwaka Hugo van Lawick. Loko a hlamusela ndlela leyi ha yona timhungubye ti sunguleke ku tsutsumisa ntlhambi wa timangwa, u vule leswaku timhungubye leti ti swi kotile ku hlawula ntswele ya mangwa, xirhodyana xa yona swin’we ni rhole rin’wana leri a ri ri ni lembe rin’we ntsena. Loko ntlhambi hinkwawo wa timangwa wu ri karhi wu tsutsuma, ntswele leyi swin’we ni xirhodyana xa yona swi lwe ni timhungubye. Hi ku hatlisa timhungubye leti ti sungule ku kariha ngopfu, kutani ntswele leyi ni xirhodyana xa yona swi sungule ku karhala. A swi ri erivaleni leswaku rifu ri karhi ra gongondza enyangweni. Van Lawick u hlamusela ndlela leyi xiyimo lexi a xi bihise xiswona: “Hi xitshuketa ndzi sungule ku twa misava yi ninginika, loko ndzi ku kelu, ndzi hlamarile ku vona timangwa ta khume ti ri karhi ti ta hi rivilo ra ndlati. Ku nga ri kungani ntlhambi lowu wu rhendzele ntswele leyi ni marhole ya yona, kutani hiloko ntlhambi hinkwawo wu hundzuluka wu kongoma etlhelo leri timangwa leta khume a ti huma eka rona. Timhungubye leti ti tsutsumise ntlhambi lowu mpfhuka wa kwalomu ka 50 wa timitara, kambe ti tsandzeka ku wu hlasela, kutani ti lan’wa hi ku hatlisa.”

Ku Kurisa Marhole Ya Tona

Mangwa ya xisati yi sirhelela rhole ra yona, naswona eku sunguleni, yi ri hambanisa ni ntlhambi hinkwawo. Enkarhini lowu, rhole leri ri aka vuxaka lebyikulu ni mana wa rona. Rhole leri ri xiya mivala yo basa ni ya ntima ya mana wa rona ntsena. Endzhaku ka sweswo ri tiva mpfumawulo wa mana wa rona, phunga ra yena swin’we ni muvala wa yena, xisweswo a ri nge yi eka ntswele hambi yi ri yihi.

Marhole a ma velekiwi ma ri ni mivala yo hlawuleka leyi fanaka ni ya vatswari va wona. Mivala ya wona yi va yi tshwukilenyana yi tlhela yi va ni vala ra buraweni, vala leri ri hundzuka ri va ra ntima hi ku famba ka nkarhi. Entlhambini wun’we, marhole lama humaka eka mintlawa yo hambana-hambana ma hlangana kutani ma sungula ku tlanga swin’we. Ma phikizana hi ku tsutsuma ma tlhela ma hlongorisana, ma raha ni ku tsutsuma exikarhi ka vatswari va wona lava minkarhi yin’wana va ma joyinaka entlangweni. Leswi milenge ya wona yi nga si tiyelaka, marhole lawa ma swi rhandza ku tlanga hi ku hlongorisa swinyenyana ni swihadyana swin’wana. Leswi marhole ya timangwa ma nga ni milenge yo leha kambe yi ri yo lala, mahlo lamakulu ya ntima, dzovo ro vangama ni ku olova, i swihadyana swo saseka naswona swa tsakisa ku swi hlalela.

Swiharhi Ni Ku Saseka

Namuntlha, mintlhambi leyikulu ya timangwa u nga ha yi vona yi tlalamba-tlalamba yi ntshunxekile emabyanyini lamakulu ya buraweni le Afrika. A hi ku saseka ka yona.

Xana u kona loyi a nga alaka leswaku mangwa, leyi ha yin’we yi nga ni muvala wa yona wo basa ni wa ntima, leyi tshembekaka entlhambini wa yona, yi tshamaka enhoveni, i xiharhi lexikulu naswona xo saseka? Ku dyondza hi xiharhi lexi swi hlamula xivutiso lexi vutisiweke emalembeni yo tala lama hundzeke: “I mani la ntshunxaka mangwa”? (Yobo 39:5) Nhlamulo yi lo dla! I Muendli wa swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka, ku nga Yehovha Xikwembu.

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

Ha Yini Timangwa Ti Ri Ni Mavalavala?

Lava va kholwaka dyondzo ya hundzuluko swa va tikela ku hlamusela mavalavala ya mangwa. Van’wana va ehleketa leswaku ma nga ha va ma tirha ku yi lemukisa loko ku ri ni khombo. Kambe, swi le rivaleni leswaku tinghala ni swiharhi swin’wana leswi dyaka nyama a swi chavisiwi nikatsongo hi mavalavala ya mangwa.

Van’wana va ringanyete leswaku mavalavala ma tirha ku endla leswaku timangwa leti ti navelana hi tlhelo ra rimbewu. Kambe, leswi mavalavala ya timangwa ma nga ni xivumbeko lexi fanaka ku nga khathariseki leswaku i nkunzi kumbe i ntswele, swi vonaka mavonelo lawa ma be tlhelo.

Van’wana va ehleketa leswaku mavalavala yo basa ni ya ntima ma ti pfuna ku lwa ni mumu wa le Afrika. Kambe, ha yini swiharhi swin’wana swi nga ri na mavalavala?

Kasi vonelo leri dumeke, i ra leswaku mavalavala ya timangwa ma ti pfuna ku titumbeta. Vativi va sayense va swi kumile leswaku hakunene dyambu ra le timbaleni ta le Afrika ri endla leswaku timangwa ti nga vonakali kahle, leswi endlaka leswaku swi tika ku ti vona loko ti ri ekule. Kambe, sweswo a swi nge pfuni nchumu hikuva tinghala, ku nga nala lonkulu wa timangwa, ti hlasela ntsena loko ti ri ekusuhi.

Ku tlhele ku vuriwa leswaku loko timangwa ti tsutsuma ti tele, mimiri ya tona leyi nga ni mavalavala yi pfilunganya tinghala, ti nga swi koti ku hlawula mangwa yin’we ti yi tsutsumisa. Kambe, ku vula ntiyiso, minkambisiso leyi endliweke eka swiharhi yi kume leswaku tinghala ti ni vuswikoti bya ku hlota, naswona ti khoma timangwa hi ndlela leyi fanaka ni leyi ti khomaka swiharhi leswin’wana ha yona.

Lexi pfilunganyaka ngopfu emhakeni leyi, hileswi minkarhi yin’wana mavalavala ya timangwa ku nga wona ma endlaka leswaku tinghala ti ti vona kahle. Nivusiku, loko n’weti wu humile, mavalavala yo basa ni ya ntima ya timangwa ya endla leswaku ti vonaka kahle ku tlula swiharhi leswin’wana leswi nga ni vala rin’we. Tanihi leswi tinghala ti talaka ku hlota nivusiku, leswi swi hoxa timangwa ekhombyeni lerikulu.

Xana timangwa ti ma kuma kwihi mavalavala ya tona? Lexi nga hi pfunaka ku twisisa mhaka leyi i marito yo olova lama nge: “Swilo leswi swi endliwe hi voko ra Yehovha.” (Yobo 12:9) Ina, Muvumbi u endle swivumbiwa swa laha misaveni swi ri ni vuswikoti ni timfanelo to hlawuleka lerova munhu a nge swi twisisi hi ku helela leswaku swi hanyisa ku yini. Xivumbeko xo hlamarisa xa swilo leswi hanyaka xi hetisisa swikongomelo swin’wana. Xi tisa ntsako ni ku khana embilwini ya munhu. Kunene, ku saseka ka ntumbuluko ku susumetele vanhu vo tala leswaku va titwa hilaha Davhida a titweke hakona khale swinene: “Mintirho ya wena yi tele swinene, Wena Yehovha! Hinkwayo ka yona u yi endle hi vutlhari. Misava yi tele rifuwo ra wena.”—Pisalema 104:24.