Rihanyo Ro Antswa—Xana Wu Kona Nkongomiso Lowuntshwa?
Vanhu vo tala va karhateke ngopfu hi timhaka ta rihanyo ku tlula letin’wana hinkwato. Minkarhi yin’wana, swi vonaka onge ku ni mavonelo yo tala ku fana ni leswi ku nga ni vatshunguri vo tala. Ematshan’weni yo seketela mavonelo yo karhi, hi ntlhandlamano wa swihloko leswi, Xalamuka! yi lwela ku vika tindlela leti engetelekaka ta vutshunguri leti hi ntolovelo ti vuriwaka matshungulelo man’wana. A hi bumabumeli matshungulelo hambi ku ri wahi lama hi nga ta bula ha wona kumbe man’wana. Matshungulelo yo tala a hi ma boxanga—man’wana ya wona ma tolovelekile, kasi man’wana ma ha vanga minjhekanjhekisano. Hi kholwa leswaku hi ntolovelo dyondzo leyi fambisanaka ni timhaka ta rihanyo, ya pfuna; swiboho leswi khumbaka timhaka ta rihanyo i swa munhu hi xiyexe hi ku helela.
UN’WANA NI UN’WANA u lava ku va ni rihanyo lerinene. Kambe swa tika ku va ni rihanyo lerinene, hilaha hi nga swi vonaka hakona hi vanhu vo tala lava nga ni swiphiqo swa rihanyo. Van’wana va vona onge vanhu se va vabya ngopfu masiku lawa ku tlula hambi ku ri rini eku sunguleni.
Leswaku va lwisana ni mavabyi, madokodela yo tala ma tshembe ngopfu ku lerisa muvabyi leswaku a xava mirhi leyi endliwaka yi tlhela yi navetisiwa hi ndlela leyi nga ni makwanga hi tikhampani ta mirhi. Lexi xiyekaka, vuxaviselo bya misava hinkwayo bya mirhi yo tano byi engeteleke ngopfu eka makume ya malembe ya sweswinyana, ku sukela eka magidi ma nga ri mangani ya timiliyoni ta tirhandi hi lembe ku ya eka magidi yo tala ya timiliyoni ta tirhandi lembe ni lembe. Xana ku ve ni vuyelo byihi?
Mirhi leyi lerisiwaka hi vatshunguri yi pfune vanhu vo tala. Hambiswiritano, rihanyo ra vanhu van’wana lava tirhisaka mirhi leyi a ri cincanga, kasi ra van’wana ri lo nyanya ku biha. Kutani, sweswinyana van’wana va hundzukele eka matshungulelo man’wana.
Lomu Van’wana Va Hundzukeleke Kona
Etindhawini leti mirhi ya manguva lawa, leyi tolovelekeke yi tirhisiwaka eka tona, vo tala va hundzukele eka matshungulelo lawa sweswi ma vitaniwaka matshungulelo man’wana, kumbe lama seketelanaka. “Rirhangu ra Berlin leri hambaniseke vutshunguri byin’wana eka mirhi leyi tirhisiwaka ngopfu ri vonaka ri mbindzimuka,” ku vule Consumer Reports ya May 2000.
The Journal of the American Medical Association (JAMA), ya November 11, 1998, yi te: “Matshungulelo man’wana lawa ku vuriwaka leswaku ma pfuna, lama nga dyondzisiwiki ngopfu eswikolweni naswona ma nga taliki ku tirhisiwa eswibedlhele swa le United States, ma kume nyingiso lowukulu eka vuhaxi bya le tikweni, eka vatshunguri va miganga ni vayimeri va hulumendhe ni tiko.”
Kambe, loko magazini lowu nge Journal of Managed Care Pharmacy wu vulavula hi mboyamelo lowu nga kona wu hlamuserise xileswi hi 1997: “Enkarhini lowu hundzeke, vatshunguri lava tirhisaka mirhi leyi tolovelekeke a va kanakana ku tirhisa matshungulelo man’wana, kambe swikolo swa vutshunguri eUnited States leswi ringanaka 27 [xiviko xa sweswinyana xi ri 75] sweswi swi nyikela tidyondzo to hlawuleka ta vutshunguri byin’wana, ku katsa ni yunivhesiti ya Harvard, Stanford, University of Arizona na Yale.”
JAMA yi vika leswi vavabyi vo tala va swi endlaka leswaku va antswisa rihanyo ra vona. Yi vikile: “Hi 1990, xiringaniso xa munhu un’we (19,9%) eka va ntlhanu la yaka eka dokodela leswaku a ya tshunguriwa, a a tirhisa vutshunguri byin’wana. Phesente leyi yi lave ku engeteleka hi yin’we (31,8%) eka tinharhu hi 1997.” Xihloko lexi xi tlhele xi ku: “Minkambisiso ya tiko leyi endliweke ehandle ka United States yi ringanyeta leswaku mirhi yin’wana yi dumile ematikweni lama hluvukeke.”
Hi ku ya hi JAMA, xiringaniso xa vanhu lava tirhisaka matshungulelo man’wana eka tin’hweti ta 12 ta sweswinyana a ku ri 15 wa tiphesente eCanada, 33 wa tiphesente eFinland, 49 wa tiphesente eAustralia. JAMA yi te: “Swi lo dla, leswaku vanhu va byi rhandza vutshunguri byin’wana.” Swi vonaka kahle hikuva vutshunguri byin’wana a byi tali ku katsiwa eka mindzindza-khombo. Hikwalaho xihloko xa JAMA xi gimetise xileswi: “Ndlela leyi vutshunguri byin’wana byi tirhisiwaka ha yona sweswi yi kombisa leswi vanhu va swi lavaka, naswona byi nga chipa enkarhini lowu taka loko byi katsiwa eka mindzindza-khombo.”
Ematikweni yo tala, ana se swi tolovelekile ku hlanganisa vutshunguri byin’wana ni vutshunguri lebyi tolovelekeke. Dok. Peter Fisher, wa Royal London Homeopathic Hospital, u vule leswaku nchumu wa nkoka hi mirhi yin’wana hi leswi yi “amukelekaka etindhawini to tala. A ka ha ri ni mixaka yimbirhi ya mirhi, mirhi leyi amukelekaka ni leyi nga amukelekiki,” hi ku vula ka yena. “Ku ni murhi lowunene ni murhi lowu nga riki wunene.”
Hikwalaho, madokodela yo tala lama nga ni vutshila sweswi ma xiya nkoka wa vutshunguri lebyi amukelekaka ni vutshunguri lebyin’wana. Ematshan’weni yo sindzisa leswaku muvabyi a tirhisa vutshunguri lebyi kumbe lebyiya, ma bumabumela leswaku a tirhisa hambi ku ri byihi lebyi nga n’wi pfunaka.
Xana matshungulelo laman’wana ma tirha njhani? Xana man’wana ya kona ma sungule rini naswona kwihi? Naswona ha yini vanhu vo tarisa xileswi va tirhisa matshungulelo lawa?