Ku Kambela Vutshunguri Byin’wana

“Ku burisana ka madokodela lama nga ni vutshila ni vatshunguri lava tirhisaka mirhi leyin’wana i ndlela ya nkoka yo khathalela rihanyo ra lava va hlawulaka vutshunguri lebyin’wana.”

XIGA xexo a xi tsariwe eka The Journal of the American Medical Association (JAMA) enkandziyisweni wa yona wa November 11, 1998. Xihloko lexi xi te: “Ku languteriwe leswaku [ku burisana loku] ku kula tanihi leswi ku tirhisiwa ka vutshunguri byin’wana, ngopfu-ngopfu leswi mindzindza-khombo ya rihanyo yi kunguhataka ku katsa ni vutshunguri byebyo eka swiyimo leswi yi pfunaka eka swona.”

Vavabyi lava engetelekeke va ya va tirhisa vutshunguri byin’wana kasi hi hala tlhelo va karhi va tirhisa matshungulelo lama tolovelekeke. Kambe, van’wana a va ma byeli madokodela ya vona hi leswi va swi endlaka. Hikwalaho, Tufts University Health & Nutrition Letter ya April 2000 yi khutazile: “Leswaku u pfuneka, u fanele u lwela ku tirhisana ni dokodela wa wena ematshan’weni yo tiendlela swilo u ri swaku.” Yi engeterile: “Ku nga khathariseki leswaku wa yi amukela ndlela leyi u yi tekaka, u nga ha pfuneka loko wo n’wi byela leswi u swi endleka.”

Leswi swi vuriwe hikwalaho ka makhombo lama nga ha vaka kona loko mintsembyana yin’wana yi hlanganisiwa ni mirhi leyi tolovelekeke. Hikwalaho ko xiya leswaku vavabyi van’wana va vona va hlawula vutshunguri byin’wana, madokodela yo tala lama nga ni vutshila eka rihanyo ma lwela ku ka ma nga sindzisi mavonelo ya wona malunghana ni vutshunguri, leswaku ma va sivela ku nga amukeli vutshunguri byin’wana lebyi nga pfunaka muvabyi wa vona.

Leswaku vahlayi va hina va tiva vutshunguri lebyin’wana lebyi hi vulavulaka ha byona lebyi sweswi byi tirhisiwaka hi vanhu vo tala ematikweni yo tala, hi ta hlamusela byin’wana bya byona hi ku komisa. Kambe, hi kombela u xiya leswaku Xalamuka! a yi bumabumeli hambi ku ri byihi bya byona kumbe vutshunguri hambi byi ri bya muxaka wo karhi.

Vutshunguri Bya Mintsembyana

Kumbexana vutshunguri lebyi hi byona lebyi tolovelekeke ngopfu ku tlula lebyin’wana hinkwabyo. Hambileswi a ku tirhisiwa ka mintsembyana eka vutshunguri hi malembe-xidzana yo tala, ko va swimilana swi nga ri swingani ntsena leswi kambisisiweke hi vativi va sayense. Ku lo kamberiwa swimilana swi nga ri swingani ntsena hi vuenti swin’we ni marhavi ya swona leswaku ku va ni rungula leri kombisaka leswaku a swi na khombo. Rungula ro tala leri vulavulaka hi mintsembyana ri titshege hi ntokoto lowu humaka ematin’wini ya ku tirhisiwa ka yona.

Hambiswiritano, emalembeni ya sweswinyana ku ve ni vukambisisi byo hlayanyana bya sayense lebyi kombisaka ndlela leyi mintsembyana yin’wana yi pfunaka ha yona eku tshunguleni ka mavabyi yo kota ntshikilelo lowutsongo, ximphume lexi fambisanaka ni ku dyuhala ni swikombiso swa vuvabyi bya tinhlarimbya ta thundhela. Ntsembyana wun’wana lowu kambisisiweke i black cohosh, lowu minkarhi yin’wana wu tiviwaka tanihi snakeroot, bugbane kumbe rattleroot. Maindiya ya le Amerika ma sweke rimitsu ra wona kutani ma ri tirhisa loko munhu a ri ni swiphiqo swa switlhandla ni mavabyi ya ku veleka. Hi ku ya hi Harvard Women’s Health Watch ya April 2000, minkambisiso ya sweswinyana yi ringanyeta leswaku murhi lowu endliwaka hi black cohosh leyi tolovelekeke ya le Jarimani wu nga swi kota “ku tshungula switlhavi leswi vangiwaka hi nkhawuko wa switlhandla.”

Swi vonaka onge leswi endlaka leswaku mirhi yoleyo ya ntumbuluko yi rhandziwa ngopfu hileswi ku khorwiwaka leswaku a yi na khombo ku fana ni mirhi leyi nga ni swigodzomberi. Hambileswi swi nga ha vaka tano hakanyingi, kambe yin’wana ya mintsembyana leyi yi ni makhombo man’wana, ngopfu-ngopfu loko yi pfanganisiwa ni mirhi yin’wana. Hi xikombiso, ntsembyana lowu dumeke lowu ku vuriwaka leswaku wu pfuneta ku gayela swakudya ni ku hunguta ntiko wa munhu wu nga ha endla leswaku mbilu ya yena yi ba hi ku hatlisa ku tlula mpimo.

Ku ni mintsembyana leyi nga endlaka leswaku munhu a mpfempfa ngopfu ngati. Loko mintsembyana leyi yi tirhisiwa swin’we ni mirhi leyi “endlaka leswaku ngati yi vevuka,” ku nga ha va ni swiphiqo leswikulu. Vanhu lava nga ni mavabyi lamakulu, ku fana ni vuvabyi bya chukela kumbe bya ngati leyikulu, kumbe lava tirhisaka vutshunguri byin’wana, va fanele va tivonela eku tirhiseni ka vutshunguri bya mintsembyana.—Vona bokisi leri fambisanaka ni xihloko lexi.

Xiphiqo xin’wana xa vutshunguri bya mintsembyana hi leswi ku nga hava xitiyisekiso xa leswaku i ya xiyimo xa le henhla. Emalembeni ya sweswinyana ku ve ni swiviko leswi kombisaka leswaku mintsembyana yoleyo a yi ri ni tikhemikhali to tala leti nga ni chefu. Tlhandlakambirhi, ku kumeke leswaku leswi tsariweke leswaku swi le ndzeni ka mintsembyana leyi, swi va swi ri switsongo kumbe swi nga ri kona hi ku helela. Swikombiso leswi swi kandziyisa xilaveko xa ku xava mintsembyana swin’we ni mirhi yin’wana ya vutshunguri eka vanhu lava nga ni ndhuma leyinene ni lava tshembekaka.

Swiaki Swin’wana Eka Swakudya

Swiaki swin’wana eka swakudya, leswi fanaka ni tivhithamini ni timinerali, ku vikiwe leswaku swi ve mpfuno eku siveleni ni le ku tshunguleni ka mavabyi yo hlayanyana, ku katsa ni vuvabyi bya ku tsana ka ngati ni vuvabyi bya marhambu—ni le ku tshunguleni ka mavabyi man’wana ya ku veleka. Mpimo wa tivhithamini ni timinerali leti bumabumeriwaka hi Hulumendhe a ti na khombo naswona ta pfuna.

Hi hala tlhelo, mpimo lowukulu ngopfu wa mirhi leyi tshungulaka mavabyi man’wana wu nga ha va ni khombo eka rihanyo. Wu nga ha kavanyeta ndlela leyi miri wu tswongaka swiaki swin’wana naswona wu nga ha tlhela wu vanga swiphiqo swin’wana leswikulu. Makhombo lawa ma nga ha vaka kona swin’we ni ku pfumaleka ka vumbhoni lebyi eneleke lebyi seketelaka ku tirhisiwa ka tivhithamini to tala, a swi fanelanga swi honisiwa.

Ku Tshungula Hi Mirhi Leyi Tempuriweke

Vutshunguri lebyi byo tirhisa murhi lowu tempuriweke byi sunguriwe hi va-1700, ku ri mirhi leyi nga riki na matimba ngopfu loko yi pimanisiwa ni leyi a yi tirhisiwa hi nkarhi wolowo. Vutshunguri lebyi byi seketeriwa eka marito lama nge “murhi wu tirha hi mirhi yin’wana” ni le ka dyondzo ya ku tirhisa mpimo lowutsongo. Vutshunguri lebyi tirhisaka mirhi leyi tempuriweke byi lunghiseriwa hi ku chela mati yo tala eka murhi lowu tirhisiwaka—minkarhi yin’wana, murhi wa kona wu vevukisiwa ngopfu lerova ku hava ni molekhuli ni yin’we leyi salaka eka leto sungula.

Nilokoswiritano, loko byi pimanisiwa ni ku tirhisiwa ka murhi wa ku tshungula mianakanyo, ku kumeke leswaku vutshunguri lebyi bya mirhi leyi tempuriweke bya pfuna hi ndlela yo karhi eku tshunguleni ka mavabyi yo kota asma, rinyenyo ni nchuluko wa vana. Vutshunguri lebyi tekiwa byi nga ri na khombo, tanihi leswi ku tirhisiwaka mirhi leyi tempuriweke. Xihloko lexi kandziyisiweke enkandziyisweni wa JAMA wa March 4, 1998 xi te: “Matshungulelo lawa ma nga va ndlela ya nkoka ni leyi pfunaka eka vavabyi vo tala lava khomiweke hi mavabyi lama nga heriki lama nga siki tshuburiwaka. Loko matshungulelo lawa mo tirhisiwa kahle, ma nga ha va ‘mpfuno’ eka mirhi ya manguva lawa.” Kambe, eswiyin’weni swa xihatla leswi xungetaka vutomi, ku nga va vutlhari ku tirhisa matshungulelo lama tolovelekeke.

Vutshunguri Lebyi Hetaka Xifo Matimba

Ku ni vutshunguri byin’wana byo hlayanyana lebyi fambisanaka ni matirhelo ya miri. Vutshunguri lebyi verhamisaka xifo hi byin’wana bya vutshunguri lebyi tirhisiwaka ngopfu, ngopfu-ngopfu eUnited States. Byi sekeriwe eka vonelo ra leswaku munhu a nga tshunguleka loko longo rakwe ro ololoxiwa kahle. Hi yona mhaka leyi lava va byi tirhisaka va lulamisaka marhambu ya longo ra vavabyi va vona.

Vutshunguri lebyi tolovelekeke a byi tali ku lulamisa longo. Kasi hi hala tlhelo, vavabyi vo tala lava tshunguriweke hi ndlela leyi va kombisa ku enerisaka lokukulu hi vutshunguri lebyi. A byi talanga vumbhoni lebyi kombisaka ku tirhisiwa ka matshungulelo lawa handle ka loko muvabyi a ri ni switlhavi.

Xa nkoka, a ma talanga makhombo lama vaka kona loko munhu la nga ni vutshila a ku tshungula hi ku tirhisa matshungulelo lawa. Kambe, hi nkarhi lowu fanaka, munhu u fanele a lemuka leswaku ku ndzuluta nhamu swi nga ha vanga mavabyi lamakulu, ku katsa ni vuvabyi bya ku oma swirho ni vugono. Ku hunguta makhombo lama nga ha vaka kona, vativi van’wana va bumabumela leswaku munhu a rhanga a kamberiwa kahle ku vona loko matshungulelo wolawo ma nga ta ka ma nga vi na khombo eka yena.

Ku Rhikinya Miri

I khale vanhu vo tala va tiva mimpfuno ya ku rhikinya miri. Ka vikiwa ni le Bibeleni. (Estere 2:12, NW) British Medical Journal (BMJ) ya November 6, 1999 yi ri: “Ku rhikinya i ka nkoka eka matshungulelo ya ndhavuko ya Machayina ni Maindiya. Ku rhikinya ka le Yuropa ku sungule ku tirhisiwa hi lembe-xidzana ra vu-19, hi Per Henrik Ling, loyi a sunguleke nchumu lowu sweswi wu tiviwaka tanihi ku rhikinya ka le Sweden.”

Ku vuriwa leswaku ku rhikinya miri ku endla leswaku misiha yi olova, ku antswisa ndzhendzeleko wa ngati, ni ku susa chefu leyi gandlaneke emisiheni. Sweswi madokodela ma vula leswaku loko munhu a ri ni xitlhavi xa le nhlaneni, a pandziwa hi nhloko, a ri ni mavabyi ya ku gayela, u fanele a rhikinyiwa miri. Vanhu vo tala lava rhikinyiweke miri va vula leswaku va pfunekile. Hi ku ya hi Dok. Sandra McLanahan, “swifo swa 80 wa tiphesente swi fambisana ni ntshikilelo, naswona ku rhikinya ku hunguta ntshikilelo wolowo.”

BMJ yi vikile: “Tindlela to tala ta ku rhikinya a ti na makhombo lamakulu. Swi le rivaleni leswaku hi wahi marhikinyelo lama nga riki manene (hi xikombiso, ku papalata tindhawu leti tshweke kumbe ku rhikinya exirhweni lexi pfimbelaneke) . . . Ku hava vumbhoni lebyi kombisaka leswaku ku rhikinya munhu la nga ni xifo xa khensa swi nga hangalasa xifo lexi emirini wakwe.”

E. Houston LeBrun, khale ka muungameri wa Nhlangano wa Vurhikinyi wa le Amerika u te: “Tanihi leswi nhlayo ya vanhu lava rhikinyiwaka yi yaka yi engeteleka, vanhu va karhateka hi ku faneleka ka varhikinyi, sweswo swi fanerile.” BMJ yi vule leswaku lexi nga pfunaka vavabyi leswaku va nga rhikinyiwi hi vanhu lava nga riki na vutshila, “vavabyi va fanele va tiyiseka leswaku varhikinyi va le hansi ka vandla leri faneleke.” Xiviko xa n’wexemu xi kombise leswaku varhikinyi a va pfumeleriwe ximfumo emigangeni ya 28 ya le United States.

Ku Tlhavela Miri Hi Tineleta

Ku tlhavela miri hi tineleta i vutshunguri lebyi tolovelekeke emisaveni hinkwayo. Hambileswi xiga lexi xi nge “ku tlhavela miri hi tineleta” xi katsaka matshungulelo yo hambana-hambana, ngopfu-ngopfu xi katsa ku tirhisiwa ka tineleta letitsongo leti tlhaviwaka etindhawini to karhi emirini hi xikongomelo xa vutshunguri. Valavisisi va makume ya malembe lama hundzeke va ringanyeta leswaku vutshunguri lebyi byi nga ha tirha eswiyin’weni swin’wana hi ku ntshunxa tikhemikhali tin’wana, to kota endorphins, leyi nga pfunaka ku herisa ku xitlhavi ni ku pfimba.

Vulavisisi byin’wana byi ringanyeta leswaku vutshunguri lebyi byi nga pfuna ku tshungula mavabyi yo hlayanyana nileswaku i ndlela yin’wana leyi nga riki na khombo leyi nga tirhisiwaka ku tshungula ku titivala. Nhlangano wa Rihanyo wa Misava Hinkwayo wa ku amukela ku tirhisiwa ka vutshunguri lebyi ehansi ka swiyimo swo tshungula swa 104. Naswona komiti leyi hlawuriweke hi U.S. National Institutes of Health yi nyikele vumbhoni lebyi kombisaka leswaku vutshunguri lebyi bya amukeleka eku tshunguleni ka switlhavi leswi vaka kona endzhaku ka vuhandzuri, ku vava ka misiha, switlhavi swa loko va xisati va ri en’hwetini, ku hlambiwa hi timbilu ni ku hlanta loku vangiwaka hi vutshunguri byo tirhisa tikhemikhali kumbe loko wansati a tikile.

Hambileswi ku nga riki na makhombo lamakulu lama vangiwaka hi vutshunguri lebyi, kambe vanhu va nga ha titwa va karhele, va tsanile kumbe va ri ni vusindza. Ku tirhisiwa ka tineleta leti tengeke kumbe leti cukumetiwaka loko u heta ku ti tirhisa swi nga hunguta khombo ra ku tluleriwa hi mavabyi man’wana. Vanhu vo tala lava tshungulaka hi ndlela leyi a va na byona vutivi bya miri lebyi lavekaka ku kambela munhu kumbe ku bumabumela vutshunguri byin’wana lebyi lavekaka. Swi ta va swi ri vuhunguki ku honisa vutshila lebyi bya ku kambela muvabyi, ngopfu-ngopfu loko u hlawula matshungulelo lawa ya tineleta leswaku ma tshungula vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova.

Ku Ni Tindlela To Tala Ta Vutshunguri Leti U Nga Ti Hlawulaka

Matshungulelo lawa hi buleke ha wona laha ko va swikombiso ntsena swa man’wana ya matshungulelo lama sweswi ma tiviwaka tanihi vutshunguri byin’wana etindhawini tin’wana. Enkarhini lowu taka, byin’wana bya vutshunguri lebyi swin’we ni byin’wana lebyi hi nga byi khumbangiki laha, byi nga ha hundzuka lebyi tolovelekeke, tanihi leswi ana se byi amukelekaka ematikweni man’wana ya misava. Ina, byin’wana byi nga ha papalatiwa kumbe byi nga heleriwa hi ndhuma.

Khombo ra kona, switlhavi ni mavabyi a swi hambani ni munhu, hilaha Bibele yi vulaka hakona hi ku pakanisa: “Ha swi tiva leswaku ntumbuluko hinkwawo wu hambeta wu konya ni ku vaviseka swin’we ku ta fika sweswi.” (Varhoma 8:22) Swi languteriwile leswaku vanhu va ta lava mpfuno. Kambe hi nga hundzukela kwihi? Hi kombela u kamba swin’wana leswi xiyiweke leswi nga ha vaka mpfuno eka wena loko u hlawula vutshunguri.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Ku Pfanganisa Mintsembyana Ni Mirhi Ya Xilungu—HI WAHI MAKHOMBO YA KONA?

Minkarhi yo tala vanhu va lemukisiwe hi makhombo ya ku pfanganisa mirhi kumbe ku yi nwa ni byalwa. Xana ri kona khombo ra ku pfanganisa mintsembyana ni mirhi yin’wana? Xana mukhuva lowu wu toloveleke ku fika kwihi?

Xihloko lexi nga eka The Journal of the American Medical Association xi vulavule hi “ku tirhisa mirhi yin’wana ni mintsembyana hi nkarhi wun’we.” Xi te: “Eka vanhu lavakulu lava endlaka 44 wa tiphesente lava vuleke leswaku va tirhisa mirhi leyi vuriweke hi dokodela, i un’we (18,4%) eka vantlhanu la vuleke leswaku u tirhisa mintsembyana, vhithamini yo tala kumbe haswimbirhi.” I swa nkoka ku tiva makhombo lama nga ha vaka kona hi ku endla tano.

Lava va tirhisaka mintsembyana yo karhi va fanele va ehleketisisa hi mhaka leyi loko va ya tshunguriwa hi ndlela leyi lavaka leswaku va titivatiwa. Dok. John Neeld, muungameri wa Vandlha ra Amerika ra Vativi va ku Titivata, u te: “Swiviko swo huma eka vanhu lava nga ni ntokoto, swi kombisa leswaku swimilana swo karhi leswi tolovelekeke, ku katsa ni lexi vitaniwaka ginseng ni lexi vitaniwaka St. John’s wort, swi nga ma cinca swinene matimba ya ku khuluka ka ngati. Sweswo swi nga va ni khombo ngopfu loko munhu a titivarile.”

Dokodela loyi u engeterile: “Yin’wana, yo fana na ginkgo biloba, ginger na feverfew, yi nga kavanyeta ku tiya ka ngati, ku nga khombo lerikulu loko u titivala—loko munhu a mpfempfa ngati ekusuhi ni longo, a nga ha oma swirho. St. John’s wort yi nga ha endla leswaku mirhi yin’wana ya narcotic kumbe ya ku titivarisa munhu yi va ni matimba ngopfu.”

Swi le rivaleni leswaku i swa nkoka ku tiva khombo leri nga ha vaka kona hi ku hlanganisa mintsembyana ni mirhi yin’wana ya vadokodela. Vavasati lava tikeke ni lava an’wisaka va fanele va tiva hi makhombo lama nga ha welaka vana va vona hikwalaho ko pfanganisa mintsembyana ni mirhi ya xilungu. Hikwalaho, vavabyi va khutaziwa ku bula ni vatshunguri va vona malunghana ni mirhi leyi va yi tirhisaka, ku nga khathariseki leswaku i mirhi leyi tolovelekeke kumbe e-e.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Mintsembyana yin’wana yi tirhisiwe ku tshungula mavabyi

“Black cohosh”

Saint-John’s-wort

[Xihlovo Xa Kona]

© Bill Johnson/Visuals Unlimited

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Leswaku ku va ni vuyelo lebyinene ngopfu, vavabyi ni vatshila va rihanyo va fanele va tirhisana