Vutshunguri Byin’wana—Lexi Endlaka Vo Tala Va Byi Tirhisa

MIRHI yin’wana yi tshungula mavabyi yo hambana-hambana. Yo tala ya yona yi tshungula hi ndlela ya ntumbuluko, laha ku tirhisiwaka swilo swa ntumbuluko ku tshungula miri wa munhu kumbe ku wu tshika wu titshungula hi woxe. Byo tala bya vutshunguri lebyi, lebyi se ku nga malembe-xidzana yo tala byi tirhisiwa, se i nkarhi wo leha vatshunguri va manguva lawa va byi tshikile kumbe ku byi ba hi makatla.

Hi xikombiso, Journal of the American Medical Association ya August 27, 1960 yi vule leswaku ku tirhisiwa ka swititimerisi loko munhu a tshwile a swi “tiviwa hi vanhu va khale kambe swi vonaka onge swi tshikiwile hi madokodela swin’we ni vatshunguri van’wana lava nga riki na vutshila bya vutshunguri. Hambileswi ku nga ni tibuku leti bumabumelaka vutshunguri lebyi, kambe a byi tirhisiwi ngopfu namuntlha. Entiyisweni, madokodela yo tala ma ri ‘a byi tirhisiwi,’ hambileswi ku nga hava la tivaka xivangelo xa kona.”

Kambe, eka makume ya malembe ya sweswinyana, ku tirhisiwa ka mati yo titimela kumbe michini yin’wana yo titimerisa mbanga ya ndzilo ku tlhele ku ndhundhuzeriwa hi vatshunguri lava tirhisaka vutshunguri lebyi tolovelekeke. The Journal of Trauma, ya September 1963, yi vikile: “Endlelo ro tshungula munhu hi mati yo titimela loko a ha ku tshwa ri ye emahlweni ku sukela loko ku ve ni swiviko swa Ofeigsson na Schulman hi 1959 na 1960. A hi tshungula vavabyi elembeni leri hundzeke hi ku tirhisa endlelo leri; a va tshunguleka.”

Ku tshungula munhu hi mati yo titimela a swi na khombo ngopfu, naswona swa n’wi pfuna munhu wa kona. Ku tirhisa mati hi tindlela to hambana-hambana leswaku u tshungula vuvabyi, swi tekiwa ku ri vutshunguri byin’wana, naswona tindlela teto to hambana-hambana ta vutshunguri byebyo ti amukeriwa ni hi vatshunguri va manguva lawa.a

Hilaha ku fanaka, vatshunguri van’wana va nga ha tirhisa swimilana ku tshungula xifo xo karhi. Leyi i ndlela leyi tirhisiweke hi malembe yo tala—ya magidi—etindhawini tin’wana ta misava. Hi xikombiso, eIndiya, i khale va tirhisa mintsembyani eka vutshunguri. Namuntlha, hi nga ku kun’wana ni kun’wana, madokodela yo tala lama nga ni vutshila ma swi lemuka leswaku swimilana swo karhi swa tshungula.

Xiendlakalo Lexi Hlamarisaka

Emalembeni ya kwalomu ka dzana lama hundzeke, Richard Willstätter, loyi endzhaku a veke xichudeni xa ntivo-tikhemikhali ta swimilana, u khumbiwe hi leswi a swi voneke eka munghana wakwe, Sepp Schwab la nga ni malembe ya khume. Sepp a a vaviseke ngopfu enengeni lerova dokodela u vule leswaku wu fanele wu tsemiwa leswaku ku ponisiwa vutomi byakwe, kambe vatswari va Sepp va kombele leswaku dokodela a yimanyana ku fikela emixweni wa siku leri landzelaka. Hi nkarhi wolowo, va lave murisi loyi a a dume hi ku tshungula hi mintsembyani. Murisi loyi u pfanganise swimilana, a swi tshakata kukondza swi fana ni xipinichi lexi swekiweke, kutani a swi tota exilondzweni.

Nimixo, mbanga leyi a yi antswa, nakambe mhaka ya ku tsemiwa ka nenge yi tlhentlhisiwile. U ye mahlweni a tshunguriwa hi ndlela yoleyo, kutani hi ku famba ka nkarhi, mbanga yi horile hi ku helela. Willstätter u ye a ya dyondzela ku pfanganisa mirhi eYunivhesiti ya Munich le Jarimani, kutani hi ku famba ka nkarhi u wine sagwadi ra Nobel malunghana ni mintshubulo leyi a yi endleke etidyondzweni takwe ta mihlovo ya swimilana, ngopfu-ngopfu chlorophyll. Nchumu wa nkoka, 25 wa tiphesente ta mirhi ya vutshunguri leyi sweswi yi tirhisiwaka yi tekiwe hinkwayo, kumbe ku tekiwe xiphemu xa yona eka tikhemikhali leti kumekaka hi ndlela ya ntumbuluko eka ximilana.

Xilaveko Xa Ku Va La Ringaniselaka

Kambe, hi fanele hi lemuka leswaku loko swi ta eka vutshunguri, nchumu lowu tshungulaka munhu un’wana swi nga ha endleka wu nga swi koti ku tshungula un’wanyana. Ndlela leyi murhi wu tirhaka ha yona eka munhu wu titshege hi swilo swo hlayanyana, ku katsa ni muxaka wa xifo ni ndlela leyi xi nga ni matimba ha yona swin’we ni xiyimo xa rihanyo ra muvabyi. Nkarhi wun’wana ni nkarhi lowu murhi wu tirhisiwaka ha wona wu hoxa xandla.

Tindlela ta matshungulelo man’wana hakanyingi a ti tirhi hi ku hatlisa ku fana ni tindlela ta matshungulelo lama amukelekaka, hikwalaho xifo lexi a xi ta va xi huhatiwile loko a xi lo voniwa kutani xi tshunguriwa ka ha ri ni nkarhi, xi nga ha kula ku fikela laha xi lavaka mirhi leyi nga ni matimba—hambi ku ri vuhandzuri—leswaku ku ponisiwa vutomi. Hikwalaho ku nga ha va vuphukuphuku ku namarhela ndlela yin’we ya vutshunguri onge hiloko a ku ri yona ntsena yo tshungula vuvabyi bya kona.

Ndlela leyi vutshunguri lebyin’wana byi tshungulaka ha yona a yi fani ni ndlela leyi vutshunguri lebyi tolovelekeke byi tshungulaka ha yona. Hakanyingi tindlela ta byona ta ku tshungula i ta ku sivela vuvabyi, naswona ti tirhana ngopfu ni ndlela leyi munhu a hanyaka ha yona ni mbango lowu a nga eka wona ni ndlela leyi wu khumbaka rihanyo rakwe ha yona. Hi marito man’wana, vatshunguri lava tirhisaka vutshunguri lebyin’wana va kambisisa munhu hi ku helela, ku nga ri xirho lexi vabyaka kumbe xifo lexi n’wi khomeke.

Leswi kokelaka vanhu eka vutshunguri byin’wana hi leswi byi tirhisaka mirhi ya ntumbuluko naswona matshungulelo ya kona ma nga vaviki ngopfu ni ku va naswona ma nga riki na khombo ku fana ni matshungulelo lama tolovelekeke. Xisweswo, hikwalaho ka leswi vanhu va byi lavaka hi mahlo-ngati vutshunguri lebyi nga riki na khombo ni lebyi tirhaka, ku ta nyikeriwa swikombiso swo hlayanyana swa vutshunguri byin’wana exihlokweni lexi landzelaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]