Vaongori—Ha Yini Hi Va Lava?

“Vuongori i wun’wana wa mintirho yo tika swinene. Ntwela-vusiwana wu nga ha susumetela munhu ku wu endla, kambe lexi pfunaka i vutivi.”—Mary Adelaide Nutting, 1925, profesa wo sungula wa vuongori emisaveni.

I KHALE swinene ku endliwa vuongori lebyi tolovelekeke—hambi ku ri ni le minkarhini ya Bibele. (1 Tihosi 1:2-4) Ematin’wini hinkwawo, vavasati vo tala lava dumeke va ongole vanhu lava vabyaka. Hi xikombiso, ehleketa hi Elizabeth wa le Hungary (1207-31), n’wana wa nhwanyana wa Hosi Andrew wa Vumbirhi. U hlele leswaku ku aviwa swakudya hi nkarhi wa ndlala hi 1226. Endzhaku ka sweswo, u hlele leswaku ku akiwa swibedlhele, naswona a a khathalela vanhu lava nga ni nhlokonho kwalaho. Elizabeth u fe a ri ni malembe ya 24 ntsena, a hete vutomi byakwe byo koma a ri karhi a khathalela vavabyi.

A swi nge koteki leswaku hi vulavula hi matimu ya vuongori kutani hi rivala Florence Nightingale. Ntombhi leyi ya Munghezi leyi nga ni xivindzi swin’we ni ntlawa wa vaongori va 38, va xi hlele hi vuntshwa xibedlhele xa masocha le Scutari, doroba ra Constantinople, hi nkarhi wa Nyimpi ya le Crimea hi 1853-56. Loko a fika kwalaho, vanhu lava faka a va ri kwalomu ka 60 wa tiphesente; loko a suka hi 1856, tiphesente leti ti ve ehansi ka tiphesente timbirhi.—Vona bokisi leri nga eka tluka 6.

Nchumu wun’wana lowu pfuneke eka vuongori i Nhlangano wa Protestant Deaconesses le Kaiserswerth, eJarimani, lowu Nightingale a yeke eka wona a nga si ya eCrimea. Hi ku famba ka nkarhi, ku sungule mintlawa yin’wana ya vaongori. Hi xikombiso, hi 1903, Agnes Karll u simeke Nhlangano wa Vaongori lava nga ni Vutshila va le Jarimani.

Namuntlha vaongori va endla ntlawa lowukulu wa vatshila etimhakeni ta vutshunguri bya hina. Nhlangano wa Rihanyo wa Misava Hinkwayo wu vika leswaku enkarhini lowu, ku ni vaongori lava tlulaka 9 000 000 ni tinsungukati, lava tirhaka ematikweni ya 141. Kunene va endla ntirho wa nkoka swinene! The Atlantic Monthly yi vula leswaku vaongori “va nyikela nkhathalelo, vutivi ni ku tshembiwa loku lavekaka ngopfu leswaku muvabyi a hanya.” Hikwalaho, hi nga vutisa hilaha ku faneleke malunghana ni vaongori hi ku, A hi ta va yini handle ka vona?

Mpfuno Wa Muongori Leswaku Muvabyi A Hola

Nsonga-vutivi wun’wana wu hlamusela vuongori tanihi “endlelo leri muvabyi a pfuniwaka hi muongori leswaku a hlakarhela evuvabyini kumbe embangeni yo karhi, kumbe ku va ni ntshunxeko lowukulu hilaha swi nga kotekaka hakona.”

Ina, ku katseka swo tala eka endlelo leri. A ko va ku tshamela ku kambela munhu ntsena, ku fana ni ku kambela mpimo lowu mbilu yi baka ha wona swin’we ni ku pompa ka ngati. Ntirho wa muongori wa pfuna swinene leswaku muvabyi a hola. Hi ku ya hi The American Medical Association Encyclopedia of Medicine, “muongori u khathala ngopfu hi ndlela leyi muvabyi a langutanaka ni vuvabyi ha yona ku tlula vuvabyi hi byoxe, naswona u ringeta hi matimba hinkwawo ku hunguta ku xitlhavi, ku endlela leswaku muvabyi a nga karhateki emianakanyweni, naswona loko swi koteka, vuvabyi byi nga nyanyi ku biha.” Ku tlula kwalaho, muongori wa “khathalela, leswi katsaka ku yingisa hi rixaladza leswi muvabyi a vilelaka ha swona ni leswi a swi chavaka, kutani a n’wi seketela hi tlhelo ra mintlhaveko swin’we ni ku n’wi chavelela.” Buku leyi yi vula leswaku loko muvabyi a fa, ntirho wa muongori i ku n’wi “pfuna hi tintswalo leswaku a fa a nga tshikilelekanga ngopfu naswona a fa hi ndlela leyi nga ni xindzhuti swinene.”

Vaongori vo tala va endla swo tala ku tlula leswi va faneleke va swi endla. Hi xikombiso, Ellen D. Baer u tsale hi ntokoto wakwe eMontefiore Medical Center le Dorobeni ra New York. A a nga swi lavi ku endla ntirho wa yena hi ku jaha, ni mpundzu swin’we ni ntlawa wa vahandzuri. Wa tsala: “A ndzi lava ku tshama ni vavabyi. A ndzi lava ku va pfuna ku hefemula, ku va pfuna ku famba-famba, ku va cinca kahle tibandhichi, ku hlamula swivutiso swa vona, ku va hlamusela swilo ni ku va chavelela. A ndzi swi rhandza ku va ekusuhi ni vavabyi ni ku endla vuxaka na vona.”

A swi kanakanisi leswaku munhu loyi a tshameke a etlela exibedlhele wa ha n’wi tsundzuka muongori yoloye la nga ni ntwela-vusiwana loyi a nga ni moya wa ku tinyikela ku pfuna. Kambe i yini lexi lavekaka leswaku u va muongori lonene?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Florence Nightingale

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy National Library of Medicine