Ha Yini Rirhandzu Ri Hela?

“Swa olova ku sungula ku rhandzana ni munhu kambe hi ku famba ka nkarhi swa tika ku hambeta u n’wi rhandza ku fana ni le ku sunguleni.”—DOK. KAREN KAYSER.

KUMBEXANA a swi hlamarisi ku vona vanhu vo tala lava tekaneke va nga ha rhandzani. Vukati i lunghiselelo leri rharhanganeke leri endleriweke vanhu, naswona vo tala va byi nghenela va nga si lungheka kahle. Dok. Dean S. Edell u ri: “Hi fanele hi kombisa vuswikoti byo karhi loko hi ta kuma papila ro chayela, kambe mapapila ya vukati ma kumiwe hi ku sayina ntsena.”

Hikwalaho, hambiloko vanhu vo tala va hanyisana kahle evukatini naswona va tsakile, kambe van’wana vo hlayanyana va koka exilogweni. Kumbexana un’wana wa vona kumbe havumbirhi, va nghenela vukati va ri ni swikongomelo leswinene, kambe va ri hava vuswikoti lebyi lavekaka byo hlayisa vuxaka bya nkarhi wo leha. Dok. Harry Reis, wa hlamusela: “Loko vanhu va sungula ku tolovelana, va tshembana swinene.” Va vona onge munhu yoloye hi “yena ntsena loyi va vonaka na yena timhaka hi tihlo rin’we. Vonelo rero ra nyamalala minkarhi yin’wana, naswona loko ri nyamalala, ndyangu wolowo wu nga ha langutana ni swiphiqo leswikulu.”

Lexi tsakisaka, mindyangu yo tala a yi vi na rona vonelo rero. Kambe, a hi kambisiseni swivangelo swi nga ri swingani leswi nga vaka swi endle leswaku rirhandzu ri hela eswiyin’weni swin’wana.

Ku Pfilunganyeka—“A Ndzi Nga Rindzelanga Leswi”

Rose u ri: ‘Loko ndzi tekana na Jim, a ndzi ehleketa leswaku hi ta titwa hi ri tihosi, hi funengetana ni ku nyanyulana hi rirhandzu ni nsovo—hi tlhela hi khathalelana.’ Kambe, endzhakunyana ka nkarhi, ‘hosi’ ya Rose a yi nga vonaki yi nyanyula. U ri: “U hetelele a ndzi khomise tingana swinene.”

Tivhidiyo to tala, tibuku to tala ni tinsimu leti dumeke ti tala ku chela munyu etimhakeni ta rirhandzu. Loko wansati ni wanuna va ha gangisana, va nga ha vona onge va swi kumile leswi a va swi lava; kambe endzhaku ka malembenyana va tekanile, va gimeta hi ku vula leswaku leswi a va swi ehleketa a ko va norho ntsena! Tibuku ta switori leti vulavulaka hi vukati ti nga ha endla leswaku vukati lebyi nga humelelaka byi vonaka byi nga ta humelela nikatsongo.

Ina, swin’wana leswi vanhu va languteleke ku swi kuma evukatini swi fanerile hakunene. Hi xikombiso, swi fanerile ku langutela rirhandzu, nyingiso ni nseketelo wa munhu loyi u tekaneke na yena. Kambe, swi nga ha endleka u nga swi kumi swilo leswi. Meena, nhlomi leyitsongo ya le Indiya u ri: “Ndzi twa swi fana niloko ndzi nga tekiwanga. Ndzi titwa ndzi ri ni xivundza naswona ndzi honisiwile.”

Ku Nga Fanelani—“Ku Hava Nchumu Lowu Hi Wu Endlaka Hi Ndlela Leyi Fanaka”

Wansati un’wana u ri: “Mina ni nuna wa mina a hi pfumelelani eka xilo xin’wana ni xin’wana. A ri peli ndzi nga si tisola hi ku va ndzi tekane na yena. A hi fanelani nikatsongo.”

Hakanyingi, a ku hundzi nkarhi wo leha mpatswa lowu tekaneke wu nga si swi lemuka leswaku wu hambane ngopfu ku tlula ndlela leyi a wu tivona ha yona wu nga si tekana. Dok. Nina S. Fields wa tsala: “Hakanyingi vukati byi pfumbula timfanelo leti vatekani hi voxe a va nga tivoni loko va ha ti tshamela voxe.”

Hikwalaho ka sweswo, endzhaku ka ku tekana, mimpatswa yin’wana yi nga ha gimeta hi ku vula leswaku a yi fanelani nikatsongo. Dok Aaron T. Beck u ri: “Hambiloko vanhu van’wana va rhandza nchumu lowu fanaka naswona va ri ni vumunhu lebyi fanaka, kambe vo tala va nghenela vukati va ri ni timfanelo, mikhuva ni langutelo leri nga faniki nikatsongo.” Mimpatswa yo tala a yi yi tivi ndlela yo lulamisa ku hambana koloko.

Ku Lwa—“Hi Tshamela Ku Holova”

“Yi hi hlamarisile ndlela leyi a hi tshamela ku lwa ha yona—hi tlatlarhukelana, kumbe hi sandzana ku tlurisa, hi tshwukiselana mahlo masiku yo tala, hi nga vulavurisani,” ku vula Cindy, a kombetela eka masiku yo sungula ya vukati byakwe.

Evukatini, a swi nge endleki leswaku mi pfumelelana eka xin’wana ni xin’wana. Kambe xiyimo lexi xi tamerisiwa ku yini? Dok. Daniel Goleman wa tsala: “Evukatini lebyinene, nuna ni nsati va titwa va ntshunxekile ku andlala swivilelo swa vona. Kambe, hakanyingi loko va karihile, va andlala swivilelo swa vona hi ndlela yo biha, leswaku va hlasela ndlela leyi munghana wa vukati a endlaka swilo ha yona.”

Loko leswi swi humelela, mbulavurisano wu hundzuka rivala ra nyimpi, laha munhu a yimelelaka mavonelo yakwe hi ku tiyimisela lokukulu naswona marito ma va matlhari ematshan’weni ya ku va switirhisiwa swa ku vulavurisana. Ntlawa wun’wana wa vatshila wu ri: “Swin’wana swa swilo leswi nga ni khombo ngopfu loko vatekani va holova, hi leswi va talaka ku vula swilo leswi xungetaka vukati bya vona.”

Ku Honisana—“Hi Lan’wile”

Endzhaku ka malembe ya ntlhanu a tekiwile, wansati un’wana u ri: “Se ndzi lan’wile, a ndza ha tikarhati hi ku ringeta ku ponisa vukati lebyi. Se ndza swi vona leswaku a byi nge humeleli. Lexi sweswi ndzi karhatekaka ha xona, i vana va hina ntsena.”

Ku tshame ku vuriwa leswaku rito-fularha ra rirhandzu a hi rivengo, kambe i ku honisa. Kunene, ku honisa ku nga va ni khombo evukatini ku fana ni rivengo.

Kambe lexi twisaka ku vava, mimpatswa yin’wana yi hetelela yi tolovele vukati lebyi nga riki na rirhandzu lerova a ya ha tikarhati hi ku lulamisa xiphiqo lexi. Hi xikombiso, wanuna un’wana u vule leswaku ku va evukatini malembe ya 23 swi fana ni “ku va entirhweni lowu u nga wu laviki.” U engeterile: “U endla hinkwaswo leswi u nga swi kotaka.” Hilaha ku fanaka, wansati la vuriwaka Wendy u lan’wile, a nga ha lavi ku lulamisa timhaka ni nuna wakwe loyi va tekaneke malembe ya nkombo. U ri: “Ndzi ringete ko tala, naswona minkarhi hinkwayo u ndzi khomise tingana. Ndzi hetelele ndzi ri ni gome. A ndzi lavi ku wela ekhombyeni rero nakambe. Loko ndzo tlhela ndzi va ni ntshembo, ndzi ta vaviseka nakambe. Swa antswa ndzi nga rindzeli nchumu—a ndzi nge tsaki, kambe swa antswa a ndzi nge vi na gome.”

Ku pfilunganyeka, ku nga fanelani, ku lwa ni ku honisana ko va swin’wana swa swilo leswi herisaka rirhandzu endyangwini. Handle ko kanakana swi tele—swi nga ri swingani swi tsariwile ebokisini leri nga eka tluka 5. Ku nga khathariseki xivangelo xa kona, xana wu kona ntshembo hi mimpatswa leyi tikumaka yi ri evukatini lebyi nga riki na rirhandzu?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

VATEKANI LAVA NGA RHANDZANIKI—SWIVANGELO SWIN’WANA

• Mali: “Munhu a nga ha ehleketa leswaku ku hlela ndlela leyi mali yi tirhisiwaka ha yona swi nga pfuna mpatswa leswaku wu tirhisana, wu tirhela exikhwameni xin’we leswaku wu fikelela swisekelo swa vutomi, naswona wu tsakela mihandzu ya mintirho ya wona. Kambe emhakeni leyi, nchumu lowu nga hlanganisaka mpatswa hakanyingi hi wona lowu wu wu hambanisaka.”—Dok. Aaron T. Beck.

• Vutswari: “Hi kume leswaku mimpatswa leyi endlaka 67 wa tiphesente yi sungule ku ka yi nga ha eneriseki swinene evukatini loko yi tivula, naswona mpimo lowu yi lwaka ha wona wu engeteleka hilaha ku phindhiweke ka nhungu. Xin’wana lexi vangaka leswi hi leswi vatswari va karhaleke naswona va nga ha riki na nkarhi lowu ringaneke wa vona vini.”—Dok. John Gottman.

• Vuxisi: “Hi ntolovelo ku nga tshembeki evukatini ku katsa vuxisi, entiyisweni, vuxisi byi endla leswaku munhu a nga ha ku tshembi. Tanihi leswi ku tshembeka ku langutiwaka ku ri nchumu wa nkoka ngopfu eka vukati hinkwabyo lebyi khomelelaka nkarhi wo leha, xana swa kanakanisa leswaku vuxisi byi nga onha vukati?”—Dok. Nina S. Fields.

• Rimbewu: “Hi nkarhi lowu vanhu va tekaka goza ro sungula ro dlaya vukati, hakanyingi u kuma leswaku se va ni malembe yo tala va nga ha hlanganyeli rimbewu. Eswiyin’weni swin’wana, u kuma leswaku a va kalanga va va ni vuxaka bya rimbewu hi ndlela leyinene, naswona eswiyin’weni swin’wana, a swo tiendlekela kunene leswaku va va ni rimbewu, ntsena leswaku un’wana a enerisa swilaveko swakwe hi tlhelo ra nyama.”—Judith S. Wallerstein, mukamberi la nga mutivi wa mianakanyo.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

XANA VANA VA KHUMBEKA NJHANI?

Xana xiyimo xa vukati bya wena xi nga va khumba vana va wena? Hi ku ya hi Dok. John Gottman, loyi a endleke vukambisisi eka mimpatswa leyi tekaneke malembe ya kwalomu ka 20, nhlamulo i ina. U ri: “Eminkambisisweni yimbirhi leyi endliweke malembe ya khume, hi kume leswaku timbilu ta vana lava vatswari va vona va nga tsakangiki ti tala ku ba hi ku hatlisa ngopfu loko vo tshuka va himpfilitana ni vana van’wana loko va ri eku tlangeni, naswona va tsandzeka ku tichavelela hi voxe. Hi ku famba ka nkarhi, tinyimpi ta le vukatini ti endla leswaku vana va nga pasi kahle etidyondzweni ta vona ta xikolo, hambiloko n’wana yoloye a tlharihile.” Ku hambana ni sweswo, Dok. Gottman u ri, vana va mimpatswa leyi tekaneke, leyi nga ni vun’we “va pasa kahle exikolweni naswona va hanyisana kahle ni vanhu van’wana, hikuva vatswari va vona va va kombise ndlela yo khoma vanhu van’wana hi xichavo ni ku lawula mintlhaveko ya vona loko yi pfindlusiwile.”