Ha Yini U Fanele U Hlayela Vana Va Wena?

“U tile eka mina, a fika a khomelela exifuveni xa mina a ri karhi a koka-koka buku leyi a yi lo ntswii . . . hi botere, a ringanyeta leswaku . . . , ‘Tatana ndzi pfune ku yi hlaya; ndzi pfune ku yi hlaya.’”—Dok. Clifford Schimmels, profesa wa dyondzo.

VANA—va dyondza hi ku hatlisa. Nkambisiso wu kombisa leswaku byongo bya vana lava nga ehansi ka malembe manharhu byi kula hi ku hatlisa. Mintirho leyi vatswari va yi endlaka siku ni siku yo fana ni ku hlaya, ku yimbelela ni ku kombisa rirhandzu yi nga ha hoxa xandla swinene eka rihanyo ra vana va vona. Kambe, hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, ko va hafu ntsena eka vatswari hinkwavo lava nga ni vana lava nga ni malembe yo sukela eka mambirhi ku ya eka ya nhungu, lava hlayelaka vana va vona siku ni siku. U nga ha tivutisa, ‘Xana n’wana wa mina wa pfuneka loko ndzi n’wi hlayela?’

Ku Khutaza Vana Leswaku Va Rhandza Ku Hlaya

Vativi va ringanyeta leswaku wa pfuneka. “Ndlela ya nkoka yo pfuna n’wana leswaku eku heteleleni a swi kota ku hlaya kahle, i ku hlaya a ku yingisile. Leswi i swa nkoka ngopfu-ngopfu loko a ha ri exikolweni xa tindzumulo,” hi ku ya hi xiviko xa buku leyi nge Becoming a Nation of Readers.

Loko vana va hlayeriwa switori swa le bukwini, va dyondza va ha ri vatsongo leswaku marito lama nga ebukwini ma fana ni lama hi ma vulavulaka. Nakambe va tolovela ririmi leri tirhisiwaka etibukwini. “Nkarhi ni nkarhi loko hi hlayela n’wana, hi rhumela rungula leri ‘tsakisaka’ ebyongweni byakwe. Leswi u nga ha tlhela u swi vitana vunavetisi, swi endla leswaku n’wana a swi tsakela ku hlaya tibuku,” hi ku vula ka buku yin’wana leyi khutazaka ku hlaya. Vatswari lava endlaka leswaku vana va vona va rhandza ku hlaya, va ta pfuna vana va vona leswaku va rhandza ku hlaya vutomi bya vona hinkwabyo.

Ku Va Pfuna Ku Twisisa Misava Leyi Va Hanyaka Eka Yona

Vatswari lava hlayelaka vana va vona va va yingisile, va nga va nyika nyiko ya risima—ya ku tiva vanhu, ya ku tiva tindhawu ni swilo swin’wana. Hi ku tirhisa mali yitsongo va xava tibuku, va nga tiva matiko man’wana ya misava onge hiloko va lo tshama “va ya” eka wona. Xiya xikombiso xa Anthony, la nga ni malembe mambirhi, loyi mana wakwe a sunguleke ku n’wi hlayela a ha ku tswariwa. U ri: “Loko a ya entangeni wa swiharhi ro sungula, a swi vonaka onge a ngo sungula ku fika eka wona? A ngo sungula? Ina, hambileswi a ku ri ro sungula Anthony a vona timangwa, tinghala, tinhutlwa ni swiharhi swin’wana hi mahlo yakwe, kambe a a tshame a byeriwa swo karhi malunghana na swona.

Mana wakwe u ya emahlweni a hlamusela: “Anthony a a tsake ngopfu ku tiva vanhu va ntsandza-va-hlayi, swiharhi, swilo ni vutivi, hi ku hlaya tibuku a ha ri ni malembe mambirhi.” Ina, ku hlayela vana va wena va yingisile swi nga va pfuna swinene leswaku va twisisa misava leyi va hanyaka eka yona.

Ku Aka Vuxaka Lebyikulu

Loko vana va ri karhi va kula, va va ni malangutelo lama nga ta khumba swiendlo loko va ya va kula. Xisweswo, vatswari va fanele va veka xisekelo xa vuxaka lebyikulu lebyi kombisaka vutshembeki, ku xiximana ni ku twisisana. Ku hlaya ku nga hoxa xandla swinene emhakeni leyi.

Loko vatswari va tinyika nkarhi wa ku tlakula vana va vona kutani va va hlayela, swi va erivaleni leswaku vatswari va ri eka vana va vona: “Ndza ku rhandza.” Phoebe, manana wa le Canada, u vula leswi malunghana ni ku hlayela n’wana wakwe loyi sweswi a nga ni malembe ya nhungu: “Mina ni nuna wa mina hi vona onge leswi swi pfune ngopfu leswaku hi va ekusuhi ngopfu na Nathan. U ntshunxekile loko a ri na hina naswona u tala ku hi byela ndlela leyi a titwaka ha yona. Sweswo swi ake vuxaka byo hlawuleka exikarhi ka hina.”

Cindy u swi endle mukhuva ku hlayela n’wana wakwe ku sukela loko a ha ri ni lembe rin’we naswona se a tlharihile lerova a a swi kota ku tshama a yingisela ku ringana minete yin’we kumbe timbirhi. Xana u vuyeriwile eka matshalatshala wolawo? Cindy u ri: “Leswi xiyimo xa le kaya a xi ri kahle, hi ri ni xinghana, hi swona leswi hakanyingi a swi endla leswaku Abigail a titwa a ntshunxekile ku hi byela leswi a swi endleka exikolweni kumbe swiphiqo leswi a veke na swona ni munghana wakwe. Xana mutswari un’wana ni un’wana a nge swi tsakeli ku byeriwa leswi hi n’wana wakwe?” Handle ko kanakana, ku hlaya swi twala swi nga pfuna mutswari leswaku a va ni vunghana lebyikulu ni n’wana wakwe.

Ku N’wi Dyondzisa Vutshila Bya Nkoka eVuton’wini

Buku leyi nge 3 Steps to a Strong Family yi ri: “Namuntlha vana va hina va nghenisa swilo swo tala leswi nga pfuniki nchumu emianakanyweni ya vona, swilo swa kona hi leswi va swi vonaka eka thelevhixini ni leswi va swi hlayaka etibukwini tin’wana, lerova sweswi i swa nkoka ku tlula hambi ku ri rini leswaku va wundla mianakanyo ya vona, va swi kota ku vona swilo hi ndlela leyinene, va va ni vutlharhi byo karhi, mianakanyo leyi hlutekeke leyi nga ta va pfuna leswaku va vona swilo swa nkoka evuton’wini naswona va va ni langutelo lerinene hi vutomi bya vona. Vatswari va le xiyin’weni lexinene xo va ni nkucetelo lowunene eka vana va vona.

Ku kombisa n’wana ndlela leyi swivulwa swo hlayanyana swi vumbiwaka ha yona, leswi kumekaka ebukwini, swi nga va xipfuneto xa ku dyondzisa n’wana leswaku a tiphofula loko a vulavula ni loko a tsala. Dorothy Butler, mutsari wa buku leyi nge Babies Need Books, u ri: “Ndlela ya nkoka leyi munhu a nga ehleketaka ha yona, yi titshege hi ndlela leyi a tivaka ririmi rakwe ha yona. Ina, ririmi hi rona xihlovo, loko swi ta eka ku dyondza ni ku va ni vutlhari.” Ku va ni vuswikoti bya ku vulavula swi titshege hi vuxaka lebyinene ni lava ku kurisaka.

Nakambe ku hlaya tibuku leti faneleke swi tiyisa mahanyelo lamanene ni ku va ni nkoka. Vatswari lava hlayelaka ni ku anakanyisisa ni vana va vona va ta va pfuna leswaku va va ni vuswikoti bya ku tlhantlha swiphiqo. Loko Cindy a a ri karhi a hlayela wa nhwanyana wakwe, Abigail, a a xiya n’wana wakwe Abigail leswaku swi n’wi khumba njhani leswi a swi hlayiwa eswitorini. “Hina vatswari hi nga lemuka ni timfanelo tin’wana leti tumbeleke ta vumunhu byakwe kutani hi n’wi pfuna leswaku a papalata ku va ni langutelo leri hoxeke a ha ri tsongo.” Ina, ku hlayela vana swi nga va pfuna emiehleketweni ni le timbilwini.

Endla Leswaku Ku Hlaya Ku Tsakisa

Hlaya “hi ndlela leyi tsakisaka,” u va endla va titwa va ntshunxekile naswona va swi tsakela. Vatswari lava nga ni vuxiya-xiya va swi tiva leswaku va fanele va wisa rini ku hlaya. Lena u ri: “Minkarhi yin’wana Andrew, loyi a nga ni malembe mambirhi, wa karhala swinene naswona wa nyunga-nyungeka. A hi hlayi rungula ro tala hikwalaho ka xiyimo xakwe. A hi swi lavi leswaku Andrew a venga ku hlaya, xisweswo a hi n’wi sindzisi leswaku a yingisela nkarhi wo leha.”

Ku hlaya swi twala a swo vula ntsena ku peletela marito lama tsariweke. Hlaya hi ndlela leyi endlaka leswaku rungula ri tsakisa. Hlaya hi ku khuluka. Ku kandziyisa ni ku cinca-cinca rito naswona swi nga endla leswaku rungula ri tsakisa swinene. Loko u hlaya hi rito leri kombisaka rirhandzu, leswi swi ta pfuna n’wana ku titwa a sirhelelekile.

N’wana wa wena a nga vuyeriwa ngopfu loko a hlanganyela eku hlayeni. Hlaya, kutani u koka moya, kutani u vutisa swivutiso swo olova. Tlhandlekela tinhlamulo tin’wana eka leti se a ti hlamuleke.

Hlawula Tibuku Leti U Ti Tirhisaka

Nchumu wun’wana wa nkoka swinene, i ku hlawula tibuku letinene. Leswi swi lava leswaku u endla ndzavisiso. Hlawula tibuku leti hi vurhon’wana, u tirhisa leti nga ni rungula lerinene ni leri dyondzisaka naswona ri pfunaka. Xi langute kahle xifunengeto xa yona, swifaniso swa yona swin’we ni ndlela leyi yi tsariweke ha yona. Hlawula tibuku leti tsakisaka n’wana ni mutswari. Minkarhi yo tala vana va tsakela leswaku rungula leri fanaka ri hlayiwa hi ku phindha-phindha.

Emisaveni hinkwayo, vatswari va tsakele buku leyi nge Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele.a Yi endleriwe leswaku vatswari va yi hlayela vana va vona, kambe a yo pfuna vana leswaku va kota ku hlaya ntsena, yi nga ha tlhela yi va pfuna ku tsakela Bibele.

Vatswari lava hlayelaka vana va vona va nga va endla leswaku va rhandza ku hlaya, swi nga swona swi nga ta va pfuna evuton’wini. JoAnne u vula leswi malunghana ni n’wana wakwe: “Loko Jennifer a nga si nghena xikolo, u dyondze ku hlaya ni ku tsala, u tlhele a rhandza ku hlaya, kambe xa nkoka ngopfu, u tlhele a kurisa rirhandzu rakwe eka Muvumbi Lonkulu, Yehovha. Jennifer u dyondze ku titshega hi Rito leri tsariweke, ku nga Bibele, leswaku ri n’wi kongomisa eka swiboho swakwe hinkwaswo.” Entiyisweni, i swa nkoka leswaku u dyondzisa n’wana ku va ni rirhandzu ku tlula ku n’wi dyondzisa ku hlaya ntsena.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Loko U Hlayela N’wana Wa Wena

• Sungula a ha ri ricece.

• Nyika n’wana wa wena nkarhi wa ku tshama ehansi kutani a lunghekela ku hlaya.

• Hlaya switori leswi mi swi rhandzaka havumbirhi bya n’wina.

• N’wi hlayele ko tala hilaha u nga kotaka hakona, naswona hi ndlela yo tsakisa.

• N’wi vutise swivutiso.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 29]

Xifaniso lexi xi tekiwe eWildlife Conservation Society’s Bronx Zoo