Tivonele Eka Vulolo Bya Ku Hlaya

XIPHIQO lexintshwa xa ku hlaya xi hlasela misava ya hina swinene. Xi vitaniwa vulolo bya ku hlaya. Xi hlamuseriwa tanihi “ku va munhu a kota ku hlaya, kambe [a nga] swi tsakeli.”a (Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary, Tenth Edition) Ina, ku hlaya—enkarhini wun’wana a swi endliwa swinene wu ri nchumu wo tsakisa—sweswi hakanyingi swi bakanyeriwa etlhelo onge i ntirho wo tika. Nhwanyana wa 12 wa malembe hi vukhale u gungurile a ku: “Ku hlaya swi lava ku tikarhata naswona sweswo a swi tsakisi.”

Ni vanhu lavakulu vo tala va loloha ku hlaya. Hi xikombiso, United States ri tinyungubyisa hi 97 wa tiphesente ta lava kotaka ku hlaya; kambe hafu ya vanhu lavakulu va le Amerika swa hlola ku va kuma va hlaya tibuku kumbe timagazini! Swi le rivaleni leswaku vuswikoti byo hlaya a hi minkarhi hinkwayo byi nga fambisanaka ni ku navela ku hlaya. Leswi swi tano hambi eka vanhu lava dyondzekeke. Thwasana ra Yunivhesiti ya Harvard ri te: “Loko ndzi vuya ekaya ndzi karhele hikwalaho ka ntirho wa siku, ndzi fika ndzi pfulela TV ematshan’wini yo hlaya buku. Sweswo swa olova.”

Ku humelele yini hi ku hlaya? Eka malembe-xikhume lama ya sweswinyana, ku hlaya ku siviwe hi swihaxa-mahungu leswi kokaka nyingiso. Stratford P. Sherman u tsale emagazinini lowu nge Fortune, a ku: “Sweswi hi na MTV—ni VCR ya hina ni Nintendo ni ti-Walkman—hikwalaho ku hlaya a swi tikombi swi olova hi laha a swi ri ha kona eminkarhini leyi a ku nga ri na swo tala swo swi endla.” Kumbexana lexi dyaka nkarhi, lexi phikizanaka ni ku hlaya ku nga va ku ri thelevhixini. Phela, hi avhareji munhu wa le Amerika loko a fika eka malembe ya 65 hi vukhale u ta va a hete malembe ya kaye ya vutomi bya yena a hlalele TV!

Hikwalaho ka leswi hakanyingi vuyelo lebyinene bya ku hlaya byi rivariwaka, ku hlaleriwa ka thelevhixini, swi nga va swinene loko ho kambisisa leswi landzelaka.

Vuyelo Lebyinene Bya Ku Hlaya

Ku hlaya ku phyuphyisa mianakanyo. Thelevhixini hi yona yi ku ehleketelelaka. Swilo hinkwaswo swi vekiwa erivaleni: nghohe, mimpfumawulo ya marito ni mbangu.

Hambi swi ri tano, loko u hlaya u tihlawulela vatlangi va ntlangu, u tilulamisela xiteji ni ku kongomisa ntlangu. Mufana wa khume ra malembe hi vukhale u ri: “U ntshunxekile, u nga ha endla mutlangi a languteka hi ndlela leyi u lavaka a languteka ha yona. Swilo swi lawuleka ku antswa loko u hlaya ebukwini ku tlula loko u vona xo karhi eka TV.” Hi laha Dok. Bruno Bettelheim a vuleke ha kona, “thelevhixini yi khoma mianakanyo ematshan’wini yo yi ntshunxa. Buku leyinene yi phyuphyisa mianakanyo ni ku yi ntshunxa.”

Ku hlaya ku kurisa vutshila byo vulavula. Reginald Damerall wa Yunivhesiti ya Massachusetts wa xiya: “A nga kona n’wana kumbe munhu lonkulu loyi a antswaka hi ku hlalela ngopfu thelevhixini. Leswaku i vutshila byihi lebyi lavekaka loko munhu a tsandzeka ku hlalela thelevhixini a hi si swi twa.”

Ku hambana ni sweswo, ku hlaya swi lava vutshila byo vulavula naswona swi tlhela swi byi kurisa; ku hlangane ngopfu ni ku vulavula ni ku tsala kahle. Mudyondzisi un’wana wa Xinghezi exikolweni xa le henhla u ri: “A swi kanakanisi leswaku ku humelela ka wena tanihi xichudeni, swi titshege ngopfu hi ku tiva ka wena ntivo-marito eka leswi u swi twisisaka loko u ri karhi u hlaya ni ndlela leyi u anakanyaka ha yona loko u ri eku tsaleni, naswona a ku na ndlela yo aka ntivo-marito handle ko hlaya—ku hava ndlela yin’wana.”

Ku hlaya ku ku pfuna ku lehisa mbilu. Swifaniso leswi tlulaka gidi swi nga humelela eka TV hi awara, swi endla muhlaleri a ri ni nkarhi wutsongo wo twisisa leswi a swi vonaka. Dok. Matthew Dumont u ri: “Kahle-kahle endlelo leri ri nyika munhu nkarhi wutsongo wo anakanyisisa.” Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi minkambisiso yin’wana yi kombisaka ku fambisana ko hlalela TV ku tlula mpimo ni ku endla swiboho handle ko anakanyisisa ni ku lumbalumbeka—eka vana ni vanhu lavakulu.

Ku hlaya swi lava ku lehisa mbilu. Neil Postman, mutivi wa mbulavurisano u tsarile: “Swivulwa, tindzimana ni matluka swi famba hi ku nonoka, hi nxaxamelo naswona hi ku tlhandlamana ka swona, entiyisweni u nge ehleketeleli.” Hi goza ra yena n’wini muhlayi u fanele a hlamusela, a kambisisa a tlhela a kombisa leswi nga ebukwini. Ku hlaya i endlelo leri rharhanganeke ro hundzula rungula ri ya eka ririmi ro olova, leri koxaka—naswona ri dyondzisaka—ku lehisa mbilu.

Langutelo Leri Ringaniseriweke

Ku nga khathariseki mimpfuno ya ku hlaya, a swi nge bakanyeriwi etlhelo leswaku thelevhixini na yona yi na leswi yi nga yinene eka swona. Yi nga ha tlula ku hlaya eku hangalaseni ka marungula yo karhi.b Nkombiso lowu tsakisa wa TV wu nga ha pfuxa hambi ku ri ku tsakela ku hlaya. The Encyclopedia Americana yi ri: “Ku vikiwe leswaku minongonoko ya TV ya mintlangu leyi humaka etibukwini ta vana ni mintlangu ya swa sayense yi susumetela vana ku lava tibuku ta tinhloko-mhaka leti ni leti yelanaka na tona.”

Langutelo leri ringaniseriweke i ra nkoka. Tibuku leti kandziyisiweke swin’we ni thelevhixini i swihaxa-mahungu swimbirhi leswi hambaneke. Xin’wana ni xin’wana xa swona xi ni mpfuno xi tlhela xi tsandzeka kun’wana. Xin’wana ni xin’wana xi nga tirhisiwa kahle—kumbe hi ndlela yo biha. Ina, ku hlaya ku tlula mpimo ku fikela laha u lavaka ku va wexe, ku nga va ni khombo ku fana ni ku hlalela TV ku tlula mpimo.—Swivuriso 18:1; Eklesiasta 12:12.

Kambe, hakanyingi ku hlaya ku bakanyeriwa etlhelo ku hlawuriwa ku tihungasa hi swifaniso. Mutsari wa mahungu un’wana wa le Japani u vilerile: “Hi suka eka ndhavuko wa vahlayi hi ya eka wun’wana lowu hi vaka vahlaleri.” Leswi swi xiyeka ngopfu eka vantshwa. Hikwalaho ka sweswo, vo tala va vona va kula va ri ni vulolo bya ku hlaya naswona endzhaku va tshovela. Hikwalaho, xana vatswari va nga va pfunisa ku yini vana va vona leswaku va kurisa ku navela ku hlaya?

Ndlela Leyi Vatswari Va Nga Pfunaka Ha Yona

Veka xikombiso. Nhloko-mhaka ya Newsweek leyi nge, “Ndlela Yo Kurisa Vahlayi Lavanene” yi nyika xitsundzuxo lexi pakanisaka: “Loko u ri munhu la hetaka nkarhi wo tala u hlalela TV, ni vana va wena va nga ha ku tekelela. Hi hala tlhelo, loko vana va wena va ku vona u tshamile u hlaya buku leyinene va ta swi xiya leswaku a wu va khutazi ntsena, kambe leswi na wena wa swi endla.” Xin’wana lexi antswaka, vatswari van’wana va humesa rito loko va hlayela vana va vona. Hi ku endla tano, va aka xiboho xa rirhandzu—ku nga nchumu lowu nga riki kona emindyangwini yo tala namuntlha.

Sungula layiburari. Dok. Theodore Isaac Rubin u khutazile a ku: “Tshama ni tibuku ekusuhi—tibuku to tala. Ndzi tsundzuka leswaku a ndzi ti hlaya hikwalaho ka leswi a ti ri kona, un’wana ni un’wana a a ti hlaya.” Vana va ta hlaya tibuku ntsena loko ti ri kona. Naswona nsusumeto wo hlaya tibuku wu nga va wukulu loko tibuku ti ri elayiburari ya vona vini.

Endla leswaku ku hlaya swi tsakisa. Ku vuriwa leswaku loko n’wana a rhandza ku hlaya, hafu ya xiphemu xo dyondza u hatla a xi kota. Hikwalaho, endla leswaku ku hlaya ku va nchumu lowu tsakisa eka n’wana wa wena. Njhani? Xo sungula hunguta nkarhi wa thelevhixini; hakanyingi yi ta tsakeriwa ku tlula ku hlaya. Xa vumbirhi endla xiyimo xi lulamela ku hlaya; minkarhi ni tindhawu leti nga riki na huwa, yo tanihi layiburari ya munhu hi xiyexe leyi nga ni timboni ta kahle swi susumetela ku hlaya. Xa vunharhu u nga sindzisi ku hlaya. Endla leswaku tibuku ni nkarhi wo hlaya wu kumeka, kambe tshika n’wana a tinavelela swona.

Vatswari van’wana va sungula ku hlayela vana va vona va ha ri vatsongo. Leswi swi nga vuyerisa. Tintlharhi tin’wana ti vula leswaku loko n’wana a ri na malembe manharhu, u kota ku ri twisisa kahle ririmi leri a nga ta ri tirhisa eka mabulo lama tolovelekeke loko se a ri munhu lonkulu—hambi loko enkarhini wolowo a nga si swi kota kahle ku vula marito wolawo. Buku leyi nge The First Three Years of Life yi ri: “Vana va sungula ku dyondza ku twisisa ririmi va ha ri vatsongo swinene naswona hi xihatla ku tlula loko va dyondza ku ri tirhisa hi ku vulavula.” Bibele yi hi byela leswi hi Timotiya: “Ku sukela evuhlangini bya wena, u toloverile Matsalwa layo Hlawuleka.” (2 Timotiya 3:15) Rito ra Xinghezi leri nge infant (ricece) ri huma eka rito ra Xilatini infans, leri kahle-kahle ri vulaka “la nga vulavuliki.” Ina, Timotiya u twe marito ya matsalwa a nga si kota ku ma vula.

Bibele—I Mpfuno Lowukulu

Buku leyi nge The Bible in Its Literary Milieu yi ri: “Bibele i nhlengeleto lowu hlamarisaka wa vutsari.” Entiyisweni, tibuku ta yona ta 66 ti ni swiphato, tinsimu ni timhaka ta matimu leti vantshwa ni lavakulu hi ku fanana va nga dyondzaka swo karhi eka tona. (Varhoma 15:4) Ku tlula kwalaho, Bibele yi “huhutiwile hi Xikwembu, [yi] pfuna ku dyondzisa, ni ku laya, ni ku ololoxa, ni ku tolovetisa leswo lulama.”—2 Timotiya 3:16.

Ina, buku leyi ku yi hlaya swi nga swa nkoka ngopfu i Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele. Hikwalaho swa twisiseka leswaku ha yini hosi yin’wana ni yin’wana ya Muisrayele a yi boheka ku va ni kopi ya Matsalwa ya munhu hi xiyexe naswona a yi ta “hlaya kona e masiku hikwawo ya ku hanya ka [yona].” (Deteronoma 17:18, 19) Naswona Yoxuwa a a lerisiwe ku hlaya matsalwa, a ma “hlaya hi rito ra le hansi,” (NW)—leswi vulaka ku tihlayela hi yexe, hi rito ra le hansi—“vusiku ni nhlekanhi.”—Yoxuwa 1:8.

I ntiyiso leswaku swiphemu swin’wana swa Bibele a swi olovi swi nga ha lava ku nyikela nyingiso. Tsundzuka, Petro u tsale a ku: “Tanihi swihlangi leswa ha ku velekiwaka, mi fanele ku navela ntswamba lowu tengeke wa moya.” (1 Petro 2:2, xiitaliki i xerhu.) Hi ku titoloveta, ku rhandza “ntswamba” wa Rito ra Xikwembu ku nga ha hundzuka ka ntumbuluko tanihi ku navela ka rintumbuluko ka ricece loko ri navela ntswamba wa mana wa rona. Ku rhandza ku hlaya Bibele ku nga hlakuleriwa.c Swa vuyerisa. Mupisalema u tsarile: “Rito ra wena i riv̌oningo e milengeni ya mina, ni ku v̌onakala e ndleleni ya mina.” (Pisalema 119:105) Xana hinkwerhu ka hina a hi wu lavi nkongomiso wo tano eminkarhini ya hina leyi nga ni khombo?

[Tinhlamuselo ta le hansi]