Leswi Vangaka Ku Tsekatseka Ka Misava

“HI TOLOVELE KU TSHAMA EMISAVENI LEYI TIYEKE LEROVA LOKO MISAVA YOLEYO YI TSEKATSEKA, HI FIKERIWA HI KU CHAVA.”—“THE VIOLENT EARTH.”

“KU TSEKATSEKA KA MISAVA hi xin’wana xa swilo leswi onhaka swinene naswona xi nga ni matimba,” hi ku vula ka The World Book Encyclopedia. Marito lawa a mo swi hundzeleta, hikuva ku tsekatseka ka misava ku tlula bomo yo sungula ya atomo hi matimba lama tlulaka 10 000! Ku engetela eka khombo leri, misava yi nga ha tsekatseka hambi ku ri rini, eka nguva hambi yi ri yihi. Hambileswi vativi va sayense va nga ha vaka ni vutivi byo karhi malunghana ni lomu ku nga ha tshukaka ku tsekatseka misava, kambe a va swi tivi leswaku yi ta tsekatseka rini.

Misava ya tsekatseka loko maribye lamakulu lama nga ehansi ka misava ma famba switsongonyana. Ma tshama ma ri karhi ma famba. Hakanyingi ku fambanyana ka wona ku va ku ri kutsongo ngopfu lerova a ku twakali ehenhla ka misava, kambe xitirhisiwa lexi vuriwaka seismographa xa swi kota ku twa ku fambanyana loku. Minkarhi yin’wana, ku fambanyana koloko ku va kukulu lerova ku ninginisa misava.

Kambe, ha yini misava yi tshamela ku ninginika? National Earthquake Information Center (NEIC), yi ri: “Sweswo swi vangiwa hi ku pandzeka ka vuandlalo bya misava, lebyi endleke leswaku vativi va sayense ya Misava va cinca mavonelo ya vona. Sweswi ha swi tiva leswaku misava yi ni swiyenge swa nkombo leswikulu, leswi avanyisiweke hi swiphemu-phemu leswitsongo swo hlayanyana,” NEIC ya engetela, “hinkwaswo swi famba xikan’we, hi rivilo leri hlanganisaka timilimitara ta 10 ku ya eka 130 hi lembe.” NEIC yi vula leswaku loko ku va ni ku tsekatseka ka misava, ko va xiphemu xin’we ntsena lexi tsekatsekaka, hikuva misava yi ni swiphemu swo hambana-hambana. Swiphemu leswi, hi swona leswi talaka ku tsekatseka.

Ndhawu Leyi Onhakeke Ni Mpimo Lowu Yi Onhakeke Ha Wona

Hi nga vona leswaku ku tsekatseka ka misava a ku ri kukulu ku fikela kwihi hi ku ya hi ndhawu leyi onhakeke kumbe mpimo lowu yi onhakeke ha wona. Charles Richter, u endle xikalo xa ku pima ku tsekatseka ka misava hi va-1930. Loko tindhawu leti nga ni seismograph ti ya ti andza, ku endliwe swikalo leswintshwa leswi a swi seketeriwe eka mavonelo ya Richter. Hi xikombiso, ku ni xikalo xin’wana lexi xi pimaka ndlela leyi ku tsekatseka ka misava a ku ri ni matimba ha yona.

I ntiyiso leswaku a hi minkarhi hinkwayo swikalo leswi swi kombisaka mpimo wa ku onhaka lowu veke kona loko misava yi tsekatseka. Ehleketa hi ku tsekatseka loku veke kona eBolivia hi June 1994, loku veke ni mpimo wa 8,2 hi ku ya hi swiviko, kambe ku lo dlaya vanhu va ntlhanu ntsena. Kambe, ku tsekatseka ka misava loku veke kona hi 1976 le Tangshan, eChayina—loku a ku ri eka mpimo wa 8,0—kambe ku koxe vutomi bya vanhu va madzana ya magidi!

Hi hala tlhelo, hi nga ha vona leswaku ku tsekatseka ka misava a ku ri kukulu ku fikela kwihi hi ku ya hi ndlela leyi ku va khumbeke ha yona vanhu, swin’we ni ndlela leyi ku onheke miako ni mbango ha yona. Leyi hi yona ndlela leyi vanhu va pimaka vukulu bya ku tsekatseka ka misava ha yona. Entiyisweni, ku ninginika ka misava a ku vavisi munhu. Ematshan’weni ya sweswo, ku wa ka makhumbi, ku duvuka ka tiphayiphi leti fambisaka gasi kumbe ku wa ka tintambhu ta gezi, ku wa ka swilo, ni swin’wana swo tano, hi swona leswi vangaka makhombo naswona swi dlaya vanhu.

Pakani yin’wana ya vativi va ku tsekatseka ka misava i ku hatla va ba nyandhayeye misava yi nga si tsekatseka. Va karhi va endla xitirhisiwa xin’wana xo pima lexi vuriwaka Advanced Seismic Research and Monitoring System. Hi ku ya hi xiviko xa CNN, xitirhisiwa lexi—swin’we ni rungula leri xi ri kumaka hi ku hatlisa lokukulu—swi ta pfuna vativi leswaku “va swi kota ku hatla va vona tindhawu leti ninginikeke ngopfu.” Leswi swi ta pfuna mfumo leswaku wu ya pfuna etindhawini leti weriweke hi khombo.

Swi le rivaleni leswaku loko vanhu va tshama va lunghekele ku tsekatseka ka misava loku nga ha vaka kona hambi rini, sweswo swi nga endla leswaku ku nga vaviseki vanhu vo tala, swi hunguta ku onhaka ka nhundzu naswona—xa nkoka ngopfu—swi ponisa vutomi bya vanhu. Kambe, ku tsekatseka ka misava ka ha ya emahlweni. Kutani xivutiso xa tlakuka: Xana vanhu va pfuniwe njhani leswaku va langutana ni vuyelo bya ku tsekatseka ka misava?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Chati leyi nga eka tluka 5]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Misava Yi Tsekatseke Kangani?

Vukulu 8 ni ku ya ehenhla 1

Lokukulu 7-7.9 18

Loku Nga Ni Matimba 6-6.9 120

Xiringaniso Xa Le Hansi 5-5.9 800

Kutsongo 4-4.9 6,200*

Kutsongo Ngopfu 3-3.9 49,000*

A Ku Nyawuli <3.0 Mpimo 2-3: kwalomu

ka1 000 hi siku

Mpimo 1-2: kwalomu

ka8 000 hi siku

* Xiringaniso.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: National Earthquake Information Center Hi mpfumelelo wa USGS/National Earthquake Information Center, USA

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 19]

Seismogram eka matluka 18 na 19: Figure courtesy of the Berkeley Seismological Laboratory