Ripfumelo Ri Ringiwa eYuropa Ya Manazi
HI KU VULA KA ANTON LETONJA
Hi March 12, 1938, masocha ya Hitler ma tsemakanye ndzilakana wa Austria. Swi-ya-ni-moya a swi tlanga tinsimu ta ku macha ni swithopo swa tipolitiki. Moya wa vurhandza-tiko a wu funengeta tiko ra ka hina hinkwaro ra Austria.
ENDZHAKU ka loko Hitler a teke mfumo, vanhu va sungule ku va ni ntshembo lowukulu eAustria. Vanhu vo tala a va tshemba leswaku “Mfumo wa Gidi ra Malembe” wu ta herisa ndlala ni ku pfumaleka ka mintirho. Hambi ku ri vaprista va Khatoliki a va saluta Hitler, na vona a va dzahe moya wa vurhandza-tiko lowu a wu funengete tiko hinkwaro.
Hambileswi a ndzi ri ni malembe ya 19, a swi nga ndzi yi helo switshembiso swa Hitler. A ndzi nga kholwi leswaku hulumendhe hambi yi ri yihi ya munhu yi nga tlhantlha swiphiqo swa vanhu.
Ku Dyondza Ntiyiso Wa Bibele
Ndzi velekiwe hi April 19, 1919, eDonawitz, le Austria, ndzi ri wa vunharhu tlhelo rikotse ekaya. Tatana a a tirha hi matimba emugodini wa malahla. Hi 1923 u fambe ni ndyangu wakwe eFurwa, laha a kumeke ntirho emugodini wa le Liévin. Hikwalaho ka leswi a a tshembe tipolitiki, a a nga byi tshembi vukhongeri kambe Manana a a ri Mukhatoliki la tinyiketeleke. U hi kurisile, a hi dyondzisa ku kholwa Xikwembu, naswona a a khongela na hina madyambu man’wana ni man’wana. Hi ku famba ka nkarhi, ndlela leyi Tatana a nga byi tshembi vukhongeri ha yona yi kondze yi endla leswaku a alela Manana ku ya ekerekeni.
Eku heleni ka va-1920, hi hlangane na Vinzenz Platajs, loyi a hi n’wi vitana Vinko, muntshwa loyi vakokwa wakwe va humaka eYugoslav. A a hamba a hlangana ni Swichudeni swa Bibele, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa hakona hi nkarhi wolowo. Endzhakunyana ka sweswo un’wana wa Swichudeni swa Bibele u sungule ku endzela ndyangu wa ka hina. Tanihi leswi Tatana a a alele Manana ku ya ekerekeni, u vutise Vinko loko swi koteka leswaku Xikwembu xi gandzeriwa ekaya. U kombetele eka Mintirho 17:24, leyi vulaka leswaku Xikwembu “a xi tshami etitempeleni leti endliweke hi mavoko,” naswona u hlamusele leswaku kaya i ndhawu leyi faneleke ya ku gandzela u ri eka yona. A a tsakile naswona u sungule ku ya eminhlanganweni emakaya ya Swichudeni swa Bibele.
Tatana u lerise leswaku a tshika mihupana yakwe. U lerise leswaku hinkwerhu hi ya eka Masa hi Tisonto, a endlela leswaku hi nga hlangani ni Swichudeni swa Bibele! Leswi Manana a a nga lavi ni ku yi twa ya ku ya kwalomo, Tatana a a tiyimisele leswaku mina ndzi pfuneta emagandzelweni ya le alitari. Hambileswi Manana a a xixima leswi Tatana a swi vuleke emhakeni leyi kambe u ye emahlweni a dzikisa embilwini ni le miehleketweni ya mina misinya ya milawu ya Bibele naswona a famba na mina eminhlanganweni ya Swichudeni swa Bibele.
Hi 1928, Vinko na sesi Josephine—kumbe Pepi, hilaha a hi n’wi vitana hakona—va kombise ku tinyiketela ka vona ka Yehovha hi ku khuvuriwa ematini. Hi ku famba ka nkarhi va tekanile. Haxawa wa kona va bebule n’wana la vuriwaka Fini, le Liévin. Endzhaku ka malembe manharhu va rhambiwe ku nghenela vutirheli bya nkarhi hinkwawo eYugoslavia, laha ntirho wa Timbhoni a wu vekeriwe swipimelo. Hambileswi va langutaneke ni swiphiqo swo tala, ntsako ni ku hisekela ka vona ntirho wa Yehovha a swi cincanga. Xikombiso xa vona lexinene xi endle leswaku ndzi navela ku va mutirheli wa nkarhi hinkwawo.
Ku Kula Hi Tlhelo Ra Moya
Khombo ra kona, ku nga twanani ka vatswari va hina ku endle leswaku va dlaya vukati hi 1932. Mina ndzi tlhelele eAustria na Manana kasi buti Wilhelm (Willi), u sele eFurwa. Phela a ndzi nga tali ku hlangana na Tatana. U hi kanete kukondza a fa.
Mina na Manana hi fike hi tshama eGamlitz le ximutanini xa Austria. A a hamba a bula na mina hi minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni tanihi leswi a ku nga ri na mavandlha ekusuhi. Lexi tsakisaka Eduard Wohinz a a suka eGraz a hi endzela hi xikanyakanya kambirhi hi n’hweti leswaku a ta hi khutaza hi tlhelo ra moya, ku suka eka vona ntsena a ta eka hina a swi endla 100 wa tikhilomitara!
Eku sunguleni ka mfumo wo biha wa Hitler’s hi 1938, Makwerhu Wohinz u khomiwile. Hi fikeriwe hi gome loko hi twa leswaku u nghenisiwe endhawini leyi nga ni gasi kukondza a fa le Linz. Ripfumelo rakwe lerinene ri hi nyike matimba ya ku ya emahlweni hi tirhela Yehovha hi ku tshembeka.
1938—Lembe Ra Mangava
Ntirho wa Timbhoni wu yirisiwile eAustria hi 1935. Loko masocha ya Hitler ma nghena eAustria hi 1938, vutirheli bya hina byi ve ni khombo swinene. Vaakelani a va swi tiva leswaku mina na Manana hi Timbhoni ta Yehovha, kutani hi ringete ku ka hi nga koki mahlo ya vanhu. Ndzi tlhele ndzi sungula ku etlela exitlatini leswaku swi ma tikela swinene Manazi ku ndzi kuma.
Eku sunguleni ka 1938, a ndzi hetile dyondzo ya mina ya xisekelo naswona a ndzi sungule ku tirha ebekari. Leswi ndzi aleke ku vula ndzi ku “Heil Hitler” kumbe ku va xirho xa nhlangano wa Vantshwa va Hitler, ndzi hlongoriwile entirhweni. Kambe ndzi tiyimisele ku tlula hambi ku ri rini eku sunguleni ku kombisa ku tinyiketela ka mina ka ku tirhela Yehovha Xikwembu hi ku khuvuriwa ematini.
Mina na Manana hi khuvuriwe hi April 8, 1938. Hina ni van’wana va nkombo, hi hlangane nivusiku endlwini yin’wana leyi nga enhoveni. Endzhaku ka nkulumo ya nkhuvulo, leyi a yi pandziwe yi va hi timinete ta khume-khume, hi sungule ku ehla ha un’we-un’we hi ndlela yo khuma hi kongoma laha a ku hlantsweriwa kona tinguvu. Hi fike hi khuvuriwa emugodini lowu a wu ri kwalaho wa mati.
Hi April 10, 1938, ku endliwe onge ku vhoteriwa mhaka ya ku endla leswaku Austria yi wela ehansi ka Jarimani. Etikweni hinkwaro a ku hayekiwe makhadi lama nga ni marito lama nge “Vhotelani Hitler!” Mina na Manana a hi nga fanelanga hi vhota tanihi leswi a hi nga weli eka tiko ro karhi hileswi hi tshameke nkarhi wo leha eFurwa—ku nga swona leswi poniseke vutomi bya mina hi ku famba ka nkarhi. Franz Ganster, la humaka eKlagenfurt, ku nga edzongeni wa Austria a a tshamela ku hi tisela tikopi ta Xihondzo xo Rindza. Xisweswo hi swi kotile ku kuma matimba ya moya eRitweni ra Xikwembu Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi nga si sungula ku hisa.
Buti Willi
Willi, loyi a a ndzi siya hi malembe ya mune, a a nga si tshama a bula na mina na Manana hi mpfhuka hi suka eFurwa emalembeni lama tlulaka kaye lama hundzeke. Hambileswi Manana a n’wi dyondziseke Bibele loko a ha ri ntsongo, u xisiwile a kholwa leswaku vandla ra politiki ra Hitler hi rona ri nga ta tisa vumundzuku lebyinene ngopfu. Hi May 1940, huvo ya le Furwa yi gweve Willi malembe mambirhi ejele hikwalaho ko va ni xandla swi nga ri enawini eka leswi a swi endliwa hi Manazi. Kambe u ntshunxiwe hi ku hatlisa loko masocha ya le Jarimani ma hlasela Furwa. Hi nkarhi wolowo u hi rhumele khadi a ri eParis. A hi tsakile ku tiva leswaku wa ha hanya kambe hi tsemeke nhlana hi leswi a swi endleke!
Hi nkarhi wa nyimpi Willi a a hi endzela ko tala hileswi a a ri ni vuxaka lebyinene na SS (Schutzstaffel, maphorisa lamakulu ya Hitler). A a tsakisiwa ngopfu hi ku hlula ka masocha ya Hitler. Minkarhi yo tala loko ndzi ringeta ku bula na yena hi ntshembo lowu sekeriweke eBibeleni, bulo ra hina a ri hela hiloko a ku: “I thyaka leswi! Vona nyimpi ya matimba ya Hitler. Ku nga ri kungani Majarimani ma ta fuma misava!”
Siku rin’wana loko Willi a ri elivhini hi February 1942, ndzi n’wi nyike buku leyi nge Enemies, leyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha. Lexi ndzi hlamariseke, u hlaye buku leyi a yi heta a nga yimanga. U sungule ku swi vona leswaku mfumo wa Hitler a wu nge tlhaveriwi hi dyambu. Khale a a seketela fambiselo ro biha naswona a a tiyimisele ku cinca hi ku hatlisa.
Willi A Yimela Ntiyiso Wa Bibele
Loko Willi a hi endzela en’hwetini leyi landzeleke, a a cincile. U te: “Anton, ndzi lahlekile!”
Ndzi te: “Willi, u hlwerile ku lemuka ntiyiso.”
U hlamule a ku, “a ndzi hlwelanga ngopfu! Bibele yi vula leswaku ‘u fanele u endle leswi u faneleke u swi endla, ntsena loko wa ha hanya,’ naswona ndzi nkhensa Xikwembu hileswi ndza ha hanyaka!”—Eklesiasta 9:10.
Ndzi vutise ndzi ku: “Kahle-kahle u tiyimisele ku endla yini?”
U hlamule a ku: “Entiyisweni a ndzi tiyimiselanga ku ya emahlweni ndzi ri socha. Ndzi ta tsema vuxaka bya mina ni Manazi kutani ndzi vona leswaku ku endleka yini.”
Hi ku hatlisa u teke riendzo a kongoma eZagreb, le Yugoslavia, a endzela sesi Pepi nakambe. Endzhaku ko ya swa xinkarhana eminhlanganweni ya Timbhoni leyi yirisiweke, u khuvuriwile exihundleni. Eku heteleleni n’wana wa vusopfa u vuyile!—Luka 15:11-24.
Leswaku a balekela Manazi eFurwa, Willi u ringete ku tsemakanya ndzilakana a nghena eSwitzerland. Kambe maphorisa ya le Jarimani ma n’wi khomile. U ye ehubyeni ya masocha le Berlin, naswona hi July 27, 1942, u avanyiseriwe rifu hi nandzu wo baleka evusocheni. Ndzi pfumeleriwe ku n’wi endzela eJele ra Masocha le Berlin-Tegel. Ndzi nghenisiwe ekamareni leritsongo, ku nga ri kungani Willi u nghene a bohiwe hi nketana, yi bohiwe ni phorisa. Mihloti yi xiririke ematihlweni ya mina loko ndzi n’wi vona a bohiwe hi ndlela yoleyo. A hi pfumeleriwanga ku angarhana naswona a hi ri ni timinete ta 20 ta ku lelana.
Willi u vone mihloti ematihlweni ya mina kutani a ku: “Anton, u rilela yini? U fanele u tsaka! Ndza n’wi nkhensa Yehovha hikuva a ndzi pfune leswaku ndzi kuma ntiyiso nakambe! Loko a ndzi fele Hitler, a ndzi ta va ndzi nga ri na ntshembo. Kambe ku fela Yehovha swi vula leswaku ndza tiyiseka leswaku ndzi ta pfuxiwa ni leswaku hi ta hlangana nakambe!”
Epapileni ra yena ro lela, Willi u tsale a ku: “Xikwembu xa hina lexi rhandzekaka, lexi ndzi xi tirhelaka xi ndzi nyika hinkwaswo leswi ndzi swi lavaka naswona a swi kanakanisi leswaku xi ta ndzi seketela ku fika emakumu, leswaku ndzi tiyisela naswona ndzi hlula. Ndza engeta ndzi ri, tiyisekani leswaku a ndzi tisoli nileswaku ndzi yime ndzi tiyile eHosini!”
Willi u dlayiwile eKhotsweni ra le Brandenburg, ekusuhi na Berlin, hi siku leri tlhandlamaka ra September 2, 1942. A a ri ni malembe ya 27. Xikombiso lexi a xi vekeke xi seketela marito lama nga eka Vafilipiya 4:13: “Eka swilo hinkwaswo ndzi ni ntamu hikwalaho ka loyi a ndzi nyikaka matimba.”
Vinko U Tshembeke Ku Fikela Eku Feni
Vuthu ra le Jarimani ri nghene eYugoslavia hi 1941, leswi sindziseke Pepi ni nuna wakwe Vinko, ni n’wana wa vona wa nhwanyana la nga ni malembe ya 12 la vuriwaka Fini, leswaku va tlhelela eAustria. Hi nkarhi wolowo, Timbhoni to tala ta le Austria a ti pfaleriwe emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso. Leswi a va nga weli eka tiko ro karhi—naswona a va nga ri vaaki va le Jarimani—va averiwe ku endla ntirho wa vuhlonga epurasini ra le dzongeni wa Austria, ekusuhi ni le kaya.
Hi ku famba ka nkarhi, hi August 26, 1943, Magestapo, (maphorisa ya le xihundleni ya Manazi) ma khome Vinko. Loko Fini a ringeta ku lela tata wakwe, ndhuna ya maphorisa yi n’wi hime hi matimba lerova u ye a ya wela le kule le. Hakanyingi Vinko a a konanisiwa ni ku biwa hi ndlela ya tihanyi hi Magestapo naswona u yisiwe eKhotsweni ra le Stadelheim, le Munich.
Hi October 6, 1943, maphorisa ma ndzi khomile laha a ndzi tirha kona, kutani na mina ndzi rhumeriwe eKhotsweni ra le Stadelheim, laha Vinko a a pfaleriwe kona. Leswi a ndzi swi kota ku vulavula Xifurwa kahle, a ndzi tirhisiwa ku tolokela vabohiwa lava khomiweke enyimpini lava vulavulaka Xifurwa. Loko hi ri karhi hi famba-famba ekhotsweni, mina na Vinko hi swi kotile ku dya mabulo.
Eku heteleleni Vinko u avanyiseriwe rifu. U hehliwe hi nandzu wa ku nyika Timbhoni minkandziyiso ya Bibele swin’we ni ku va pfuna hi mali vasati va Timbhoni lava vanuna va vona va pfaleriweke etinkampeni ta nxaniso. U yisiwe ejele leri fanaka ra le kusuhi ni le Berlin laha Willi a avanyisiweke kona. U tsemiwe nhloko kwalaho hi October 9, 1944.
A swi vava loko Vinko a hlangana ro hetelela ni ndyangu wa ka vona. Va n’wi kume a bohiwe hi tinketana naswona a namuleriwile kasi a swi n’wi tikela ni ku va hakarha hikwalaho ka tinketana leti a a bohiwe ha tona. Fini a a ri ni malembe ya 14 loko a hetelela ku vona tata wakwe. Wa ha tsundzuka marito ya yena yo hetelela: “Fini, hlayisa mana wa wena!”
Endzhaku ka rifu ra tata wa yena, Fini u tekiwile eka mana wakwe a ya vekiwa endyangwini wa Manazi lowu a wu lava ku n’wi “hundzula.” A a tshamela ku bukuteriwa. Loko mavuthu ya le Rhaxiya ma nghena eAustria, ma balasele ndyangu wa Majarimani wolawo lowu a wu n’wi khome hi tihanyi letikulu swonghasi. A ma teka ndyangu wolowo wa Manazi wu bihe swinene.
Endzhaku ka nyimpi sesi u ye emahlweni ni vutirheli bya nkarhi hinkwawo. A a tirha ni nuna wa yena, Hans Förster le rhavini ra le Swiss ra Timbhoni ta Yehovha ku fikela loko a fa hi 1998. Fini u landzele eminkondzweni ya vatswari va yena naswona sweswi u gandzela Xikwembu xa ntiyiso ku nga Yehovha le Switzerland.
Ntshunxeko Eku Heteleleni!
Eku sunguleni ka 1945, jele ra hina ra le Munich a ri ri rin’wana ra miako yo sungula ku hlaseriwa hi tibomo. Doroba a ri sele ri ri rhumbi. Se a ndzi gube ejele tin’hweti ta 18 loko eku heteleleni muavanyisi a ndzi tengisa. A ku sele mavhiki mambirhi leswaku nyimpi yi hela ximfumo hi May 8, 1945. Loko ndzi ri karhi ndzi tengisiwa ndzi vutisiwile xivutiso lexi: “Xana u tiyimiserile ku nghenela vusocha?”
Ndzi hlamule ndzi ku: “Mubohiwa a nga pfumeleriwanga ku ambala yunifomo kumbe ku vula a ku ‘Heil Hitler,’.” Loko ndzi vutisiwa leswaku xana ndzi nga nghenela vuthu ra Jarimani, ndzi te: “Ndzi kombela mi ndzi nyika tifomo ta ku tsariseriwa nyimpi kutani ndzi ta mi tivisa hi xiboho xa mina!”
Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, nyimpi a yi herile naswona ndzi byeriwe leswaku ndzi ntshunxiwile. Endzhakunyana ka sweswo ndzi rhurhele eGraz, laha a ku ri ni vandlha ra Timbhoni ta 35. Sweswi ku ni mavandlha ya 8 eGraz.
Mupfuneti La Nga Ni Rirhandzu
Endzhakunyana ka ku hela ka nyimpi, ndzi hlangane na Helene Dunst, mudyondzisi lontsongo loyi a a ri xirho xa Manazi. A a hetiwe matimba hi Vunazi. Ro sungula loko ndzi vulavula na yena, u te: “Swi tisa ku yini leswaku ku va wena ntsena loyi a tivaka leswaku vito ra Xikwembu i Yehovha naswona van’wana va nga ri tivi?”
Ndzi n’wi hlamule ndzi ku: “Hikuva vanhu vo tala a va yi kambisisi Bibele.” Kutani ndzi n’wi kombe vito ra Xikwembu eBibeleni.
U te: “Loko Bibele yi vula leswaku vito ra Xikwembu i Yehovha, kutani hi fanele hi tivisa un’wana ni un’wana!” Helene u sungule ku chumayela ntiyiso wa Bibele naswona endzhaku ka lembe u kombise ku tinyiketela ka yena eka Yehovha hi ku khuvuriwa ematini. Hi tekane hi June 5, 1948.
Hi April 1, 1953, hi ve vahuweleri va nkarhi hinkwawo va Timbhoni ta Yehovha. Eku heteleleni hi rhamberiwe ku ya nghenela tlilasi ya vu-31 ya Xikolo xa Bibele xa Gilead, lexi nga ekusuhi ni le Lansing Dzonga, eNew York. Kwalaho hi tsakele vunakulobye lebyinene ni swichudeni-kulorhi leswi humaka ematikweni ya 64.
Endzhaku ka ku thwasa hi tlhele hi averiwa eAustria. Emalembeni ma nga ri mangani, ntirho wa hina a ku ri ku endzela mavandlha leswaku hi ma tiyisa hi tlhelo ra moya. Endzhaku ka sweswo hi rhambiwile leswaku hi ta tirha erhavini ra Timbhoni ta Yehovha eLuxembourg. Hi ku famba ka nkarhi hi komberiwe ku rhurhela erhavini ra le Austria, leri nga le Vienna. Hi 1972 loko hi ri karhi hi tirha kwalaho hi sungule ku dyondza ririmi leri vuriwaka Serbo-Croatian leswaku hi ta kota ku chumayela vanhu vo tala lava humaka eYugoslav lava teleke ku ta tirha eVienna. Sweswi ku ni mavandlha ya nhungu lama tirhisaka ririmi leri vuriwaka Serbo-Croatian laha eVienna, ma ni vanhu lava humaka etindhawini to tala ta Yuropa!
Hi August 27, 2001, Helene u funye buwa. A a ri mupfuneti la tshembekaka ni wa risima tlhelo munghana wa mina lonkulu emalembeni ya 53 ya vukati bya hina. Ndzi wu langutele hi mahlo-ngati ntshembo wa ku pfuxiwa ka lava feke.
Ndzi Enerisekile Hi Rirhandzu Ra Xikwembu
Hambileswi ndzi langutaneke ni swiyimo swo tika evuton’wini bya mina, ndzi enerisekile hi ntirho lowu ndzi wu endlaka erhavini ra le Austria. Lunghelo leri ndza ha ku vaka na rona a ku ri ra ku chumbuta mintokoto ya mina enkombisweni wa “Vanhu Lava Rivariweke Lava Hlaseriweke Hi Mfumo Wa Manazi.” Ku sukela hi 1997, nkombiso lowu wu kombisiwe emadorobeni ni le swidorobanini swa 70 swa le Austria, leswi endlekeke vanhu lava poneke emakhotsweni ya Manazi ni le tikampeni ta nxaniso va vulavula hi ripfumelo ni xivindzi lexi Vakreste va ntiyiso va xi kombiseke ehansi ka nxaniso wa Manazi.
Ndzi swi teka swi ri lunghelo ku va ndzi tive vanhu volavo vo tshembeka. Va ve vumbhoni lebyikulu bya ntiyiso wa Varhoma 8:38, 39: “Ndza kholwa leswaku rifu ni vutomi ni tintsumi ni tihulumendhe ni swilo leswi nga laha sweswi ni swilo leswi taka ni vaungameri ni vutlakuki ni vuenti ni xivumbiwa xihi ni xihi xin’wana a swi nge swi koti ku hi hambanisa ni rirhandzu ra Xikwembu leri nga eka Kreste Yesu Hosi ya hina.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]
Ndyangu wa ka hina hi 1930 (eximatsini ku ya exineneni): mina, Pepi, Tatana, Willi, Manana na Vinko
[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]
Buti Willi, loko a ri kusuhi ni ku dlayiwa
[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Mina na Vinko hi tshame hi pfaleriwa eKhotsweni ra le Stadelheim, eMunich
[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]
N’wana wa Vinko, Fini, a a vekiwe ni ndyangu wa tihanyi wa Manazi; wa ha tshembekile ku fikela namuntlha
[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]
Helene a a ri munghana wa risima emalembeni ya 53 hi tekanile
[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]
Ndzi ri karhi ndzi vulavula enkombisweni wa “Vanhu Lava Rivariweke Lava Hlaseriweke Hi Mfumo wa Manazi”