Siriya—Ri Hi Byela Swilo Leswi Tsakisaka Swa Khale — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Siriya—Ri Hi Byela Swilo Leswi Tsakisaka Swa Khale

RI LE mahlanganeni ya tindlela ta matiko ya khale—laha ndlela leyi humaka eMediteraniya yi ya eChayina ni leyi sukaka aEgipta yi ya eAnatolia a ti hlangana kona. Mavuthu ya le Akkad, ya Babilona, ya Egipta, ya Peresiya, ya Grikiya ni ya le Rhoma ma tshame ma kandziya etikweni leri. Endzhaku ka malembe-xidzana, vanhu va le Turkey ni Valwi va Tinyimpi ta Nkutsulo va tsemakanye kona. Eminkarhini ya hina, mavuthu ya le Furwa ni ya le Britain a ma lwela ku lawula ndhawu leyi.

Namuntlha, xiphemu xa ndhawu yoleyo xa ha vitaniwa hi vito leri a yi tiviwa ha rona emalembeni ya magidi lama hundzeke—Siriya. Hambileswi ndhawu leyi yi cinceke ngopfu, swa ha vonaka swilo leswi kombisaka leswaku vutomi a byi ri njhani khale. I ndhawu leyi swichudeni swa Bibele swi yi rhandzaka, tanihi leswi Siriya ri veke ni xiphemu xa nkoka ematin’wini ya Bibele.

Damaska—Muti Wa Khale

Hi xikombiso, ehleketa hi Damaska, ntsindza wa Siriya. Ku vuriwa leswaku hi rin’wana ra madoroba ya khale emisaveni lama hambeteke ma akiwa ku sukela loko ma simekiwa. Ri kumeka ehansi ka Anti-Lebanon, laha Nambu wa Barada wu hundzaka kona, ku sukela khale Damaska a yi rhandzeka hikwalaho ka leswi a yi nonile le makun’wini ya xiphemu lexikulu xa Kwandzasi ra Siriya. Swi nga ha endleka leswaku Abrahama u tsemakanye eka muti lowu loko a ya edzongeni wa Kanana. Naswona u teke Eliyezere, “munhu wa le Damaska” leswaku a ya va nandza emutini wa yena.—Genesa 15:2.

Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka gidi, tihosi ta le Siriya eSoba ti lwe ni hosi yo sungula ya Israyele ku nga Sawulo. (1 Samuwele 14:47) Davhida, hosi ya vumbirhi ya Israyele na yena u lwe ni tihosi ta le Aramu (ku nga vito ra Siriya hi Xiheveru), kutani a ti hlula ivi “a veka masocha eSiriya wa Damaska.” (2 Samuwele 8:3-8) Kutani Israyele na Siriya ma ve swirha leswikulu.—1 Tihosi 11:23-25.

Eka lembe-xidzana ro sungula C.E., vulala exikarhi ka Vaasiriya ni Vayuda a byi herile. Ku kale ku va ni tisinagoga ta Vayuda le Damaska hi nkarhi wolowo. U ta tsundzuka leswaku Sawulo (loyi hi ku famba ka nkarhi a veke Pawulo) wa le Tarso a a ri eriendzweni ro ya eDamaska a suka eYerusalema loko a ta hundzuriwa a nghena eka Vukreste.—Mintirho 9:1-8.

Damaska ya namuntlha a yi na vumbhoni bya leswaku Abrahama u tshame a tsemakanya kwalaho kumbe leswaku Davhida u tshame a hlula tiko rero. Kambe ka ha ri ni masalela ya muti wa khale wa Rhoma swin’we ni gondzo lerikulu leri a ri tsemakanya muti lowu wa khale leri a ri kongoma eRoman Via Recta (Xitarata Lexikulu). A ku ri endlwini leyi a yi ri exitarateni lexi laha Ananiya a kumeke Sawulo endzhaku ka ku va Sawulo a hundzuriwa a nghena eka Vukreste hi singita ehandlenyana ka Damaska. (Mintirho 9:10-19) Hambileswi xitarata xa kona xi hambaneke swinene ni lexiya xa khale ka Rhoma, kambe hi kona laha muapostola Pawulo a sunguleke kona ntirho wa yena lowukulu. Xitarata lexi vuriwaka Ndzulamo xi helela egedeni ra Roman Bab-Sharqi. Marhangu ya muti lowu, lama a ku akiwe tindlu ehenhla ka wona, ma hi pfuna hi twisisa leswaku Pawulo u swi kotise ku yini ku baleka hi ku nembeletiwa hi xirhundzu a huma hi mbhovo ekhumbini.—Mintirho 9:23-25; 2 Vakorinto 11:32; 33.

Palmyra—Nhlangasi Wa Khale

Loko u famba hi movha tiawara tinharhu u kongoma en’walungu-vuxa bya Damaska, u ta kuma marhumbi lamakulu: i Palmyra, leyi vitaniwaka Tadimora eBibeleni. (2 Tikronika 8:4) Yi kumeka exikarhi ka Lwandle ra Mediteraniya ni Nambu wa Yufrata, nhlangasi lowu kumaka mati ya milambu leyi fambaka ehansi ka misava leyi sukelaka etintshaveni ku ya en’walungwini. Ndlela leyi a yi tirhisiwa hi van’wamabindzu va khale exikarhi ka Mesopotamiya ni matiko ya le vupela-dyambu a yi hundza hi le Ndhawini yo Nona yi ya fika en’walungwini wa Palmyra. Kambe, eka lembe-xidzana ro sungula B.C.E., ku tsekatseka ka tipolitiki en’walungwini ku endle leswaku vanhu va navela ngopfu ku kuma gondzo ro koma leri fambelaka hala dzongeni. Sweswo swi endle leswaku tiko ra Palmyra ri fuwa swinene.

Leswi a ri pfuna Rhoma ku sirhelela tindhawu ta le vuxeni leti a ti wela eka mfumo wa rona, Palmyra ri hlanganisiwe ni xifundzha xa Rhoma xa Siriya, kambe eku heteleleni ri nyikiwe ntshunxeko wa ku tifuma. A ku akiwe titempele letikulu, minkhaviso leyikulu ya xivumbeko xa vurha, swibya ni holo ya mintlango ekusuhi ni rikupakupa ro saseka. Gondzo lerikulu a ri nga rideriwanga leswaku tikamela leti kokaka swigolonyana ti swi kota ku famba kahle, kambe hala matlhelo ya rona laha a ku fambiwa hi milenge, a ku rideriwile. Swigolonyana leswi a swi tirhiseriwa bindzu leswi a swi famba egondzweni leri sukaka eChayina ri kongoma eIndiya eVuxeni ni le matikweni ya Greco-Roman eVupela-dyambu a swi yima ePalmyra. Kwalaho a swi boheka ku hakela mali ya xibalo ya swilo swa silika, swinyunyeteri ni nhundzu yin’wana leyi swi yi rhwaleke.

Hi nkarhi lowu a yi fuwe ngopfu, eka lembe-xidzana ra vunharhu C.E., Palmyra a yi ri ni vaaki va kwalomu ka 200 000. A ku ri hi nkarhi lowu laha Nkosikazi Zenobia hi mapfundza a lweke ni tiko ra Rhoma naswona a heteleleke a hluriwa hi 272 C.E. Hi ndlela leyi, Zenobia handle ko swi xiya u hetisise vuprofeta lebyi rhekhodiweke hi Daniyele emalembeni ya 800 lama hundzeke.a (Daniyele, ndzima 11) Endzhaku ka ku hluriwa ka Zenobia, Palmyra yi ve koloni ya Mfumo wa Rhoma kambe a yi swi kotanga ku va ni matimba ni ku vangama loku a yi ri na kona eku sunguleni.

EYufrata

Loko u suka kwalaho u famba tiawara tinharhu hi movha u tsemakanya mananga u kongoma en’walungu-vuxa u ta kuma xidorobana xa Dayr az Zawr, laha u nga swi kotaka ku vona Nambu lowukulu wa Yufrata. Nambu lowu wa khale a wu khuluka ku suka etintshaveni ta le vuxeni bya Anatolia (Asian Turkey), wu nghena eSiriya hi le n’walungwini wa Karikemixi, kutani wu khuluka wu kongoma edzongeni-vuxa, wu tsemakanya Siriya wu ya fika eIraq. Ekusuhi ni ndzilakana wa Iraqi u kuma marhumbi ya madoroba lawa mambirhi ya le Siriya.

Loko u famba 100 wa tikhilomitara u kongoma edzonga-vuxa, loko u heta ku jika, ekhonweni ya le Yufrata u ta kuma marhumbi ya makhokholo ya muti wa Dura-Europos. Loko u famba 25 wa tikhilomitara u kongoma edzonga-vuxa, u ta kuma ndhawu leyi vuriwaka Mari. Yi tshame yi va xidorobana lexi fuweke, kambe yi lovisiwe hi lembe-xidzana ra vu-18 B.C.E. hi Hosi ya le Babilona Hammurabi. Ku kumeke maribye lama kovotliweke ya 15 000 eka tirhekhodo ta le vuhosini—matsalwa wolawo ma pfunile swinene ku hlavutela vutomi bya tolweni wa masiku.

Loko masocha ya le Hammurabi ma mbundzumuxa xidorobana lexi, ma wise makhumbi ya le henhla, kutani switina ni misava swi wela emakamareni lama nge hansi, swi ma tata. Leswi swi endle leswaku ku sirheleriwa swifaniso ni swilo swo tala leswi vanhu va swi endleke, kukondza loko ku fika ntlawa wa le Furwa wa vayimburi wu tshubula ndhawu yoleyo hi 1933. Swilo leswi u nga swi vona emuziyamu ya le Damaska ni le Aleppo swin’we ni le Louvre, eParis.

Madoroba Ya Khale Ya Le N’walungu-vupela-dyambu Bya Siriya

Loko u kongoma en’walungu-vupela-dyambu bya Yufrata, u fika eAleppo (Haleb). Aleppo, ku fana na Damaska, hi yin’wana ya tindhawu ta khale swinene leti ka ha tshamaka vanhu ni sweswi eka tona. Ndhawu ya mavhengele ya le Aleppo hi yin’wana ya tindhawu leti rhandziwaka ngopfu eMiddle East.

Edzongeni wa Aleppo ku kumeka Tell Mardikh, ndhawu leyi a ku ri ni muti wa khale wa Ebla. Ebla a wu ri muti lowu a wu ri ni matimba hi tlhelo ra bindzu naswona a wu lawula n’walungu wa Siriya eku heleni ka gidi ra malembe ra vunharhu B.C.E. Vayimburi va kume marhumbi ya tempele leyi a yi nyikeriwe eka xikwembukati xa le Babilona lexi vuriwaka Ishtar. Ndhawu yin’wana leyi tshuburiweke a ku ri xigodlo xa le vuhosini laha ku kumiweke maribye lama kovotliweke ya kwalomu ka 17 000. Swilo leswi kumiweke aEbla swi nga kumiwa emuziyamu ya le Idlib, xidorobana lexi kumekaka kwalomu ka 25 wa tikhilomitara ku suka kwalaho.

Edzongeni wa gondzo ra le Damaska ku na Hama, eBibeleni yi vitaniwa Hamati. (Tinhlayo 13:21) Nambu wa Orontes wu jika-jika wu tsemakanya Hama, leswi endlaka leswaku ku va muti wo tsakisa swinene eSiriya. Kutani ku landzela Ras Shamra, ndhawu leyi khale a yi ri muti wa Ugarit. Hi gidi ra malembe ra vunharhu ni ra vumbirhi B.C.E., Ugarit a yi ri hlaluko leri fumeke swinene leri a ri ri ehansi ka nkucetelo lowukulu wa Bali na Dagoni. Ku sukela hi 1929, vayimburi va le Furwa va yimbule swiphambati swo tala swa maribye ni swifaniso leswi paluxeke swo tala hi manyala lawa a ma endliwa hi vugandzeri bya Bali. Leswi swi hi pfuna hi twisisa xivangelo lexi endleke leswaku Xikwembu xi humesa nxupulo wa leswaku vagandzeri va Bali va herisiwa.—Deteronoma 7:1-4.

Ina, eSiriya ya manguva lawa munhu a nga ha vona swikombiso swa swilo leswi tsakisaka leswi endlekeke khale.

[Nhlamuselo ya le hansi]

a Vona xihloko lexi nge “Mulawuri Wa Xisati Wa Mananga Ya Le Siriya Wa Misisi Ya Ntima,” enkandziyisweni wa Xihondzo xo Rindza xa January 15, 1999, lexi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.

[Mepe lowu nga eka tluka 28, 29]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

LWANDLE RA MEDITERENIYA

․․ Mindzilakana leyi a yi lweriwa

EGIPTA

ISRAYELE

YORDANI

LEBANONI

SIRIYA

DAMASKA

Barada

Orontes

Hama (Hamati)

Ugarit (Ras Shamra)

Ebla (Tell Mardikh)

Aleppo (Haleb)

Karikemixi (Jerablus)

Yufrata

Zenobia

Dayr az Zawr

Dura-Europos

Mari

Palmyra (Tadimora)

IRAQ

TURKEY

[Swifaniso leswi nga eka tluka 28]

Damaska (ehansi) na Xitarata xa Ndzulamo (ehenhla)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Tindlu leti akiweke ku fanaka ni xisaka xa tinyoxi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Ugarit

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Hama