Ndzima Ya Vukhume-mune

Tihosi Timbirhi Ti Va Ni Mavito Man’wana

1, 2. (a) I yini lexi vangeke leswaku Antiochus wa Vumune a fambisana ni swilaveko swa Rhoma? (b) Xana hi rini laha Siriya wu veke xifundzha xa Rhoma kona?

MUFUMI wa le Siriya ku nga Antiochus wa Vumune u hlasele Egipta kutani a tiendla hosi. Hi ku komberiwa hi Hosi Ptolemy wa Vutsevu wa le Egipta, mfumo wa Rhoma wu rhumele Muyimeri Caius Popilius Laenas a ya aEgipta. A a ri ni swikepe swa nyimpi swo hlamarisa ni swileriso leswi humaka eka Huvo ya Rhoma swa leswaku Antiochus wa Vumune a tshika vuhosi byakwe bya Egipta kutani a suka etikweni rero. Le Eleusis, ku nga muti wa le Aleksandriya, hosi ya le Siriya ni muyimeri wa tiko ra Rhoma va hlanganile. Antiochus wa Vumune u kombele leswaku a vulavurisana ni vatsundzuxi vakwe, kambe Laenas u be xirhendzevutana ehansi emahlweni ka hosi kutani a yi byela leswaku yi n’wi hlamula yi nga si tlula laha a tsaleke kona. Hi ku khomiwa hi tingana, Antiochus wa Vumune u endle hi ku pfumelelana ni swilaveko swa le Rhoma kutani a tlhelela eSiriya hi 168 B.C.E. Kutani ku va ku hela ka ku kwetlembetana loku a ku ri kona exikarhi ka hosi ya le n’walungwini ya Siriya ni hosi ya le dzongeni ya Egipta.

² Leswi a wu hetisisa xiphemu lexikulu etimhakeni ta le Middle East, mfumo wa Rhoma wa ha ya emahlweni wu nyika Siriya swileriso. Hikwalaho, hambileswi tihosi tin’wana ta ntlhandlamano wa vafumi wa Seleucus ti fumeke Siriya endzhaku ka loko Antiochus wa Vumune a file hi 163 B.C.E., a ti xi tekanga xikhundlha xa “hosi ya le n’walungwini.” (Daniyele 11:15) Eku heteleleni Siriya wu ve xifundzha xa Rhoma hi 64 B.C.E.

3. Xana Rhoma wu tlakuke wu va ehenhla ka Egipta rini naswona njhani?

³ Ntlhandlamano wa vafumi wa Ptolemy wa Egipta wu ye emahlweni wu ri exikhundlheni xa “hosi ya le dzongeni” ku tlulanyana malembe ya 130 endzhaku ka ku fa ka Antiochus wa Vumune. (Daniyele 11:14) Hi nkarhi wa nyimpi ya Actium, hi 31 B.C.E., mufumi wa le Rhoma ku nga Octavian u hlule mavuthu lama hlanganeke ya hosi ya xisati yo hetelela ya mfumo wa Ptolemy—Cleopatra wa Vunkombo—ni xigangu xakwe xa Murhoma, Mark Antony. Endzhaku ka loko Cleopatra a tisungile elembeni leri landzeleke, Egipta na wona wu hundzuke xifundzha xa Rhoma kutani a wu nga ha ri kona exikhundlheni xa hosi ya le dzongeni. Hi lembe ra 30 B.C.E., Rhoma wu ve ni matimba yo lawula Siriya swin’we na Egipta. Xana hi fanele hi langutela leswaku vulawuri byin’wana byi teka xikhundlha xa hosi ya le n’walungwini ni hosi ya le dzongeni?

HOSI LEYINTSHWA YI RHUMA “MULUVISI”

4. Ha yini hi fanele hi rindzela leswaku mufumi un’wana a vitaniwa leswaku i hosi ya le n’walungwini?

⁴ Hi ximun’wana xa 33 C.E., Yesu Kreste u byele vadyondzisiwa vakwe a ku: “Loko mi vona nchumu wo nyenyetsa lowu onhetelaka, hilaha swi vuriweke hakona hi ku tirhisa muprofeta Daniyele, wu yime endhawini yo kwetsima, . . . kutani lava nga eYudiya a va balekele etintshaveni.” (Matewu 24:15, 16) Loko a ri karhi a tshaha eka Daniyele 11:31, Yesu u tsundzuxe valandzeri vakwe malunghana ni “nchumu wo nyenyetsa lowu onhetelaka” wa nkarhi lowu taka. Vuprofeta lebyi byi khumbaka hosi ya le n’walungwini byi nyikeriwe emalembeni ya kwalomu ka 195 endzhaku ka rifu ra Antiochus wa Vumune, hosi yo hetelela ya Siriya eka xikhundlha xexo. Hakunene, a swi fanerile leswaku mufumi un’wana a vitaniwa hi vito ra hosi ya le n’walungwini. Xana a ku ta va mani?

5. I mani loyi a yimeke a va hosi ya le n’walungwini, a teka xikhundlha lexi eku sunguleni a xi ri xa Antiochus wa Vumune?

⁵ Ntsumi ya Yehovha Xikwembu yi vhumbhile yi ku: “Exikhundlheni xa yona [xa Antiochus wa Vumune] ku fanele ku yima loyi a endlaka leswaku muluvisi a tsemakanya exikarhi ka mfumo wolowo lowukulu, emasikwini ma nga ri mangani u ta tshoveka, ku nga ri hi ku hlundzuka kumbe hi nyimpi.” (Daniyele 11:20) Loyi ‘a yimaka’ hi ndlela leyi a ku ri mufumi wo sungula wa Rhoma, ku nga Octavian, loyi a a vuriwa Khezari Awugusto.—Vona “Un’wana U Xiximiwile, Un’wanyana U Languteriwe Ehansi,” eka tluka 248.

6. (a) Xana “muluvisi” u tsemakanye rini exikarhi ka ‘mfumo lowukulu swinene,’ naswona nkoka wa swona a wu ri wihi? (b) Ha yini ku nga vuriwaka leswaku Awugusto u file “ku nga ri hi ku hlundzuka kumbe hi nyimpi”? (c) Hi kwihi ku cinca loku veke kona eka hosi ya le n’walungwini?

⁶ ‘Mfumo lowukulu’ wa Awugusto a wu katsa ‘tiko ro Khavisiwa’—xifundzha xa le Rhoma xa Yudiya. (Daniyele 11:16) Hi 2 B.C.E., Awugusto u rhume “muluvisi” hi ku lerisa leswaku vanhu va tsarisiwa kumbe va hlayiwa, kumbexana a a lava ku tiva nhlayo ya vaaki, leswaku ku pimiwa xibalo ni ku tsariseriwa nyimpi. Hikwalaho ka xileriso lexi, Yosefa na Mariya va ye eBetlehema va ya tsarisiwa, leswi endleke leswaku Yesu a tswaleriwa endhawini leyi a yi vuriwile ka ha ri emahlweni. (Mikiya 5:2; Matewu 2:1-12) Hi August 14 C.E.—“emasikwini ma nga ri mangani,” kumbe endzhakunyana ka ku humesiwa ka xileriso xo tsarisiwa—Awugusto u file a ri ni malembe ya 76, ku nga ri hi “ku hlundzuka” emavokweni ya mudlayi kumbe “hi nyimpi,” kambe hikwalaho ka vuvabyi. Kunene hosi ya le n’walungwini a yi kume vito rin’wana! Hosi leyi sweswi a yi ri Mfumo wa Rhoma yi yimeriwa hi vafumi va yona.

‘LOYI A LANGUTERIWAKA EHANSI A YIMA’

7, 8. (a) I mani loyi a yimeke exikhundlheni xa Awugusto a va hosi ya le n’walungwini? (b) Ha yini “xindzhuti xa mfumo” xi nyikiwe mutlhandlami wa Khezari Awugusto handle ko swi rhandza?

⁷ Loko ntsumi yi ya emahlweni ni vuprofeta lebyi yi te: “Exikhundlheni xa yona [xa Awugusto] ku ta yima loyi a nga ta languteriwa ehansi, kunene eka yona a va nge xi veki xindzhuti xa mfumo; entiyisweni yi ta nghena enkarhini wo pfumala ku karhatiwa, yi teka mfumo hi ku tirhisa marito yo kanganyisa. Loko ku ri mavoko ya ndhambi, ma ta khukhuriwa hi mhaka ya yona, ma ta tshoveka; ku fana ni Murhangeri wa ntwanano.”—Daniyele 11:21, 22.

⁸ “Loyi a nga ta languteriwa ehansi” a ku ri Tiberiyo Khezari, n’wana wa Livia, nsati wa vunharhu wa Awugusto. (Vona “Un’wana U Xiximiwile, Un’wanyana U Languteriwe Ehansi,” eka tluka 248.) Awugusto a a nga n’wi rhandzi n’wana loyi a teke ni nsati wakwe wa vunharhu hikwalaho ka mikhuva yakwe yo biha naswona a a nga lavi leswaku a va Khezari la landzelaka. “Xindzhuti xa mfumo” xi nyikiwe yena handle ko swi rhandza endzhaku ka loko van’wana lava a va ta va vatlhandlami va file. Awugusto u teke Tiberiyo a va n’wana wakwe hi 4 C.E., kutani a n’wi endla mudyandzhaka wa xiluvelo. Endzhaku ka rifu ra Awugusto, Tiberiyo wa malembe ya 54 hi vukhale—loyi a a languteriwa ehansi—‘u yimile,’ a lawula a ri mufumi wa Rhoma tlhelo hosi ya le n’walungwini.

9. Xana Tiberiyo u “tek[e] mfumo hi ku tirhisa marito yo kanganyisa” hi ndlela yihi?

⁹ The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Tiberiyo u tlharihele Huvo naswona a nga pfumelanga leswaku yi n’wi veka ku va mufumi ku lava ku ringana n’hweti [endzhaku ka ku fa ka Awugusto].” U byele Huvo leswaku handle ka Awugusto a nga kona munhu loyi a a ta swi kota ku byarha ndzhwalo wo kongomisa Mfumo wa Rhoma kutani a kombela swirho swa huvo leswaku swi pfuxa mfumo lowu hi ku nyika vulawuri eka ntlawa wa vavanuna ematshan’weni yo byi nyika munhu un’we. N’wamatimu Will Durant u tsarile a ku: “Huvo yi pfale tindleve yi nga lavi ku n’wi yingisa, kutani yi ringete ku vulavurisana na yena kukondza a pfumela ku fuma.” Durant u engeterile a ku: “Mhaka leyi yi endliwe kahle hi matlhelo hamambirhi. Tiberiyo a a lava mafumelo ya khale, kumbe loko a nga ma kumi a a ta va a kume ndlela yo swi balekela; Huvo a yi n’wi chava ni ku n’wi venga, kambe a yi nga swi lavi ku tlhela yi simeka mfumo lowu, ku fana ni wa khale, lowu simekiweke hi ku landza tinhlengeletano ta vulawuri.” Xisweswo Tiberiyo ‘u teke mfumo hi ku tirhisa marito yo kanganyisa.’

10. Xana ‘mavoko ya ndhambi ma tshoveke’ njhani?

¹⁰ “Loko ku ri mavoko ya ndhambi”—mavuthu ya nyimpi ya mimfumo leyi nga le kusuhi—ntsumi yi te: ‘Ma ta khukhuriwa naswona ma ta tshoveka.’ Loko Tiberiyo a ve hosi ya le n’walungwini, ntukulu wakwe ku nga Germanicus Caesar a a ri mukongomisi wa mavuthu ya Rhoma eNambyeni wa Rhine. Hi 15 C.E., Germanicus u rhangele mavuthu yakwe ku ya lwa na Arminius lowa nghwazi ya le Jarimani, kutani u swi kotile ku hlulanyana. Hambiswiritano, ku hlula koloko kutsongo a ku fambisana ni ku lahlekeriwa lokukulu, naswona endzhaku ka sweswo Tiberiyo u tshike mintirho yakwe eJarimani. Ematshan’weni ya sweswo u ringete ku sivela tinyimba ta Jarimani leswaku ti hlangana, hi ku hlohlotela nyimpi ya xin’wana-manana. Kahle-kahle Tiberiyo a a rhandza maendlelo ya matiko mambe ya ku tisirhelela naswona a a languta ngopfu ni ku tiyisa mindzilakana ya wona. Endlelo leri ri humelerile hi ndlela yo karhi. Hi ndlela leyi “mavoko ya ndhambi” ma khomiwile kutani ma “tshoveka.”

11. Xana ‘Murhangeri wa ntwanano u tshoviwe’ njhani?

¹¹ Nakambe ku ‘tshoveke’ ni “Murhangeri wa ntwanano” lowu Yehovha Xikwembu a wu endleke swin’we na Abrahama leswaku a katekisa mindyangu hinkwayo ya misava. Yesu Kreste a a ri Mbewu ya Abrahama leyi tshembisiweke eka ntwanano wolowo. (Genesa 22:18; Vagalatiya 3:16) Hi Nisan 14, 33 C.E., Yesu a a yime emahlweni ka Pontiyo Pilato exigodlhweni xa ndhuna-nkulu ya le Rhoma eYerusalema. Vaprista va Vayuda va hehle Yesu va ku u xenga mufumi. Kambe Yesu u byele Pilato a ku: “Mfumo wa mina a hi xiphemu xa misava leyi. . . . Mfumo wa mina a wu humi exihlobyeni lexi.” Leswaku Yesu la nga riki na nandzu a nga ntshunxiwi hi ndhuna-nkulu ya le Rhoma, Vayuda va huwelerile va ku: “Loko u ntshunxa munhu loyi, a wu nakulobye wa Khezari. Munhu un’wana ni un’wana la tiendlaka hosi u kaneta Khezari.” Endzhaku ko koxa leswaku Yesu a dlayiwa va te: “A hi na hosi yin’wana handle ka Khezari.” Hi ku landza nawu wa “vukulukumba lebyi onhiweke” lowu Tiberiyo a endleke leswaku wu katsa ni ku sandziwa kun’wana ni kun’wana ka Khezari, Pilato u nyikete Yesu leswaku a ‘tshoviwa,’ kumbe a beleriwa emhandzini ya nxaniso.—Yohane 18:36; 19:12-16; Marka 15:14-20.

MUXANISI ‘A BOHA MAKUNGU’

12. (a) I vamani lava va tihlanganiseke na Tiberiyo? (b) Xana Tiberiyo u “[ve] ni matimba hi ku tirhisa tiko leritsongo” hi ndlela yihi?

¹² Loko nakambe yi profeta malunghana na Tiberiyo, ntsumi yi te: “Hikwalaho ka leswi va tihlanganisaka na yona, yi ta endla vuxisi, yi ta kutani yi va ni matimba hi ku tirhisa tiko leritsongo.” (Daniyele 11:23) Swirho swa Huvo ya Rhoma a swi ‘tihlanganise’ na Tiberiyo hi ku landza vumbiwa, naswona eku sunguleni a a titshege ha swona. Kambe a a ri ni vukanganyisi, entiyisweni u ve ni “matimba hi ku tirhisa tiko leritsongo.” Tiko rero leritsongo a ku ri Varindzi va Mufumi-nkulu wa Rhoma, lava dzimeke mixaxa ekusuhi ni marhangu ya Rhoma. Tanihi leswi a va ri ekusuhi swi chavise Huvo naswona swi endle leswaku Tiberiyo a lwisana ni ku pfukeriwa kwihi ni kwihi ka vulawuri byakwe exikarhi ka vaaki. Hikwalaho, hi ku tirhisa varindzi va kwalomu ka 10 000, Tiberiyo u tshame a ri ni matimba.

13. Xana Tiberiyo u tlule vatata wakwe hi ndlela yihi?

¹³ Ntsumi yi tlhandlekerile yi profeta yi ku: “Enkarhini wa ku pfumala ku karhatiwa, yi ta nghena exiphen’wini lexinene ngopfu xa muganga lowu nga ehansi ka vulawuri, yi endla leswi vatata wa yona ni vatata wa vatata wa yona va nga swi endlangiki. Leswi swi phangiweke ni leswi tekiweke ni nhundzu yi ta swi hangalasa eka vona; yi ta boha makungu ya yona ku lwa ni tindhawu leti tiyisiweke, kambe ku fika enkarhini wo karhi ntsena.” (Daniyele 11:24) Tiberiyo a a nga tshembi munhu, naswona ku fuma kakwe a ku taleriwe hi ku dlayiwa ka vanhu hi ku lerisiwa ku endla tano. Ngopfu-ngopfu hikwalaho ka nkucetelo wa Sejanus, mukongomisi wa Varindzi va Mufumi-nkulu, eku heleni ka ku fuma kakwe a ku ri ni ku chava lokukulu. Eku heteleleni, Sejanus hi byakwe a a soriwa kutani a dlayiwa. Tiberiyo u khome vanhu hi tihanyi ngopfu ku tlula vatata wakwe.

14. (a) Xana Tiberiyo u swi hangalase njhani “leswi phangiweke ni leswi tekiweke ni nhundzu” eswifundzheni hinkwaswo swa Rhoma? (b) Xana Tiberiyo a a tekiwa hi ndlela yihi enkarhini lowu a feke ha wona?

¹⁴ Hambiswiritano, Tiberiyo u hangalase “leswi phangiweke ni leswi tekiweke ni nhundzu” eswifundzheni hinkwaswo swa Rhoma. Enkarhini wa ku fa kakwe, vanhu hinkwavo lava a va ri ehansi ka yena a swi va fambela kahle. Swibalo a swi ri ehansi, naswona a a anakanyela lava va nga etindhawini leti ti nonon’hweriwaka. Loko masocha kumbe vatirhela-mfumo va tshikilela munhu kumbe va tirhisa vukanganyisi etimhakeni to karhi, a va langutana ni nxupulo wa mufumi. Leswi ku fuma ka kona a ku ri loku tiyeke swi endle leswaku vanhu va sirheleleka, naswona ndlela yo vulavurisana leyi antswisiweke yi endle leswaku timhaka ta mabindzu ti famba kahle. Tiberiyo u tiyisekise leswaku timhaka a ti tameriwa khwatsi ni hi vuxiyaxiya endzeni ni le handle ka Rhoma. Milawu yi antswisiwile, ni milawu ya ntshamisano ni ya mahanyelo yi ve ni nhluvuko hi ku cinciwa ka mafambiselo lama simekiweke hi Awugusto Khezari. Kambe, Tiberiyo ‘u bohe makungu ya yena,’ lerova n’wamatimu wa Murhoma ku nga Tacitus u n’wi hlamusele a ri munhu wa vukanganyisi, la nga ni mano yo tiendla munhu nene. Loko a fa hi March 37 C.E., Tiberiyo a a tekiwa a ri munhu wa tihanyi.

15. Xana mfumo wa Rhoma a swi wu fambela njhani eku heleni ka lembe-xidzana ro sungula ni le ku sunguleni ka ra vumbirhi C.E.?

¹⁵ Vatlhandlami va Tiberiyo lava va tekeke xikhundlha xa hosi ya le n’walungwini a va katsa Gaius Caesar (Caligula), Claudius wo Sungula, Nero, Vespasian, Titus, Domitian, Nerva, Trajan na Hadrian. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Hakanyingi, vatlhandlami va Awugusto va ye emahlweni ni tindlela takwe to lawula ni ntirho wo aka, hambileswi a va ri hava mianakanyo yin’wana leyintshwa ni swihlamariso swin’wana.” Buku yoleyo yi tlhela yi ku: “Eku heleni ka lembe-xidzana ro sungula ni le ku sunguleni ka ra vumbirhi, mfumo wa Rhoma a wu ri enhlohlorhini ya vukulukumba bya wona naswona wu ri ni vaaki vo tala.” Hambileswi mfumo wa Rhoma a wu ri karhi wu kwetlembetana ni mimfumo yin’wana enkarhini wolowo, ku lwa ka wona ko sungula, loku boxiweke ka ha ri emahlweni swin’we ni hosi ya le dzongeni a ku endlekanga kukondza ku va lembe-xidzana ra vunharhu C.E.

KU PFUXERIWA KU LWA NI HOSI YA LE DZONGENI

16, 17. (a) I mani loyi a tekeke xikhundlha xa hosi ya le n’walungwini lexi ku vulavuriwaka ha xona eka Daniyele 11:25? (b) I mani loyi a tekeke xikhundlha xa hosi ya le dzongeni, naswona swi endleke hi ndlela yihi?

¹⁶ Ntsumi ya Xikwembu yi ye emahlweni ni vuprofeta, yi ku: “[Hosi ya le n’walungwini] yi ta pfuxa matimba ya yona ni mbilu ya yona ku lwa ni hosi ya le dzongeni hi vandla lerikulu ra nyimpi; kutani hosi ya le dzongeni, loko ku ri yona, yi ta tinyika matimba ya nyimpi hi vandla ra nyimpi lerikulu swinene, leri nga ni matimba. [Hosi ya le n’walungwini] a yi nge yimi, hikuva va ta boha makungu yo lwa na yona. Lava va dyaka switshongo swa yona va ta yi wisa. Loko ku ri vandla ra yona ra nyimpi, ri ta khukhuriwa, kunene vo tala va ta wa ehansi va dlayiwile.”—Daniyele 11:25, 26.

¹⁷ Kwalomu ka malembe ya 300 endzhaku ka loko Octavian a endle Egipta wu va xifundzha xa Rhoma, Aurelian Mufumi wa Rhoma u teke xikhundlha xa hosi ya le n’walungwini. Kasi, Hosi ya Xisati Septimia Zenobia wa koloni ya Rhoma ya Palmyra u teke xikhundlha xa hosi ya le dzongeni.a (Vona “Zenobia—Hosi Ya Xisati Leyi Nga Nhenha Ya Palmyra,” eka tluka 252.) Vuthu ra Palmyra ri teke Egipta hi 269 C.E. ri tiendla onge ri lava ku wu sirhelela ri pfuna Rhoma. Zenobia a a lava ku endla Palmyra ri va muti lowukulu evuxeni naswona a a lava ku fuma swifundzha swa le vuxeni swa Rhoma. Hi ku hlamarisiwa hi leswi a a lava ku swi endla, Aurelian u pfuxe ‘matimba yakwe ni mbilu yakwe’ leswaku a lwa na Zenobia.

18. Xana byi ve byihi vuyelo bya ku lwa exikarhi ka Mufumi Aurelian, hosi ya le n’walungwini ni Hosi ya Xisati Zenobia, hosi ya le dzongeni?

¹⁸ Tanihi mfumo lowu rhangeriwaka hi Zenobia, hosi ya le dzongeni ‘yi tinyike matimba’ ya ku lwa ni hosi ya le n’walungwini “hi vandla ra nyimpi lerikulu swinene, leri nga ni matimba” ehansi ka tindhuna timbirhi, Zabdas na Zabbai. Kambe Aurelian u hlule Egipta kutani a endla tsima ro ya eAsia Minor ni le Siriya. Zenobia u hluriwe le Emesa (laha sweswi ku nga Homs), kutani a tlhentlha a ya ePalmyra. Loko Aurelian a hlasela muti wolowo, Zenobia u wu lwele hi xivindzi kambe a nga humelelanga. Yena ni n’wana wakwe wa jaha va balekele etlhelo ra Peresiya, hiloko va khomiwa hi Varhoma eNambyeni wa Yufrata. Vanhu va le Palmyra va nyikete muti wa vona hi 272 C.E. Aurelian a nga n’wi dlayanga Zenobia, u n’wi rhangise emahlweni enxaxamelweni wa ku hlula ku tsemakanya eRhoma hi 274 C.E. U hete vutomi byakwe hinkwabyo a ri manana wa ndhuma eRhoma.

19. Xana Aurelian u wise ku yini ‘hikwalaho ka makungu lawa a boheriweke wona’?

¹⁹ Aurelian hi byakwe ‘a nga yimanga hikwalaho ka makungu lawa a boheriwe wona.’ Hi 275 C.E., u teke tsima ro lwa ni Vaperesiya. Loko a ha rindzile eThrace leswaku a kuma nkarhi wo tsemakanya mugerho wo pelela eAsia Minor, lava va ‘dyeke swakudya’ swakwe va n’wi bohele makungu kutani va n’wi “wisa.” A a ta xupula matsalana wakwe ku nga Eros hikwalaho ka swihoxo leswi veke kona. Hambiswiritano, Eros hi ku tisungulela u tsale mavito ya vatirhela-mfumo van’wana lava vekeriweke rifu. Loko vatirhela-mfumo lava va vona mavito lawa ma tsariweke va bohe rhengu ra ku dlaya Aurelian.

20. Xana “vandla ra nyimpi” ra hosi ya le n’walungwini ri ‘khukhuriwe’ njhani?

²⁰ Ntirho-vutomi wa hosi ya le n’walungwini a wu helanga loko Hosi Aurelian a fa. Ku landzele vafumi van’wana va le Rhoma. Ku ringana nkarhi wo karhi, a ku ri ni mufumi wa le vupela-dyambu ni wa le vuxeni. Ehansi ka vavanuna lava ‘vandla ra nyimpi’ ra hosi ya le n’walungwini ri ‘khukhuriwile,’ kumbe ri “hangalasiwa,”b naswona vo tala ‘va we ehansi va dlayiwile’ hikwalaho ka minhlaselo ya tinyimpi ta le n’walungwini ta Majarimani. Vagoth va tlule mindzilakana ya Rhoma eka lembe-xidzana ra vumune C.E. Minhlaselo yi ye emahlweni hi ku landzelelana. Hi 476 C.E., murhangeri wa Mujarimani ku nga Odoacer u suse mufumi wo hetelela loyi a a fuma eRhoma. Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vutsevu, Mfumo wa Rhoma evupela-dyambu a wu hahluriwile, naswona tihosi ta Majarimani a ti fuma eBritain, Gaul, Italiya, eAfrika N’walungu ni le Spain. Xiyenge xa le vuxeni xa mfumo lowu xi ve kona ku ya fika eka lembe-xidzana ra vu-15.

MFUMO LOWUKULU WU AVIWA

21, 22. Hi kwihi ku cinca loku tisiweke hi Constantine eka lembe-xidzana ra vumune C.E.?

²¹ Handle ko nyika vuxokoxoko lebyi nga lavekiki malunghana ni ku wisiwa ka Mfumo wa Rhoma, lowu tekeke malembe-xidzana yo tala, ntsumi ya Yehovha yi ye emahlweni yi vhumbha ku hlula kun’wana ka hosi ya le n’walungwini ni ka hosi ya le dzongeni. Hambiswiritano, ku kambelanyana swiendlakalo swin’wana swa Mfumo wa Rhoma swi ta hi pfuna leswaku hi tiva tihosi leti timbirhi leti lwetanaka eminkarhini leyi landzelaka.

²² Eka lembe-xidzana ra vumune, Mufumi Constantine wa le Rhoma u endle leswaku Vukreste bya vugwinehi byi amukeleka eTikweni. Yena hi byakwe u kale a endla nhlengeletano a tlhela a ungamela huvo ya kereke ya le Nicaea, eAsia Minor, hi 325 C.E. Endzhakunyana, Constantine u rhurhise vuako bya vuhosi eRhoma byi ya eByzantium, kumbe Constantinople, a endla muti wolowo wu va ntsindza wakwe lowuntshwa. Mfumo wa Rhoma wu ye emahlweni wu ri ehansi ka vulawuri bya mufumi un’we ku fikela eku feni ka Mufumi Theodosius wo Sungula, hi January 17, 395 C.E.

23. (a) Hi kwihi ku aviwa ka Mfumo wa Rhoma loku endlekeke endzhaku ka rifu ra Theodosius? (b) Xana Mfumo wa le Vuxeni wu hele rini? (c) I mani loyi a a fuma aEgipta hi 1517?

²³ Endzhaku ka rifu ra Theodosius, Mfumo wa Rhoma wu tsemiwe hi le xikarhi wu averiwa vana vakwe. Honorius u kume ndhawu ya le vupela-dyambu, Arcadius yena u kume ya le vuxeni, kasi Constantinople a wu ri ntsindza wa yena. Britain, Gaul, Italiya, Spain na Afrika N’walungu a ma ri exikarhi ka swifundzha swa xiyenge xa le vupela-dyambu. Makedoniya, Thrace, Asia Minor, Siriya na Egipta a swi ri swifundzha swa xiyenge xa le vuxeni. Hi 642 C.E., ntsindza wa Egipta, Aleksandriya, wu averiwe Masaracen (Maarabu), kutani Egipta wu ve xifundzha xa va-caliph. Hi January 1449, Constantine wa Vukhume-n’we u ve mufumi wo hetelela wa le vuxeni. Ottoman Turks ehansi ka Sultan Mehmed wa Vumbirhi u hlule Constantinople hi May 29, 1453, leswi heriseke Mfumo wa Rhoma wa le Vuxeni. Hi lembe ra 1517 Egipta wu ve xifundzha xa le Turkey. Kambe hi ku famba ka nkarhi, tiko ra khale ka hosi ya le dzongeni a ri ta va ehansi ka vulawuri bya mfumo wun’wana wa le ndhawini ya le vupela-dyambu.

24, 25. (a) Hi ku ya hi van’wamatimu van’wana, i yini leswi endlekeke eku sunguleni ka Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima? (b) Xana ku endleke yini eku heteleleni eka vito ra “mufumi” wa Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima?

²⁴ Etlhelo ra le vupela-dyambu ra Mfumo wa le Rhoma ku hume bixopo wa Khatoliki wa Rhoma, ku nga Mupapa Leo wo Sungula, loyi a dumeke hi ku simeka vupapa eka lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E. Hi ku famba ka nkarhi, mupapa u tivekele mufumi wa xiyenge xa le vupela-dyambu, hi byakwe. Leswi swi endleke eRhoma hi siku ra Khisimusi hi 800 C.E., loko Mupapa Leo wa Vunharhu a veka Hosi Charles (Charlemagne) wa Mufrank a va hosi ya Mfumo wa Rhoma lowuntshwa wa le Vupela-dyambu. Ku vekiwa loku evuhosini ku pfuxe vulawuri eRhoma, naswona hi ku ya hi van’wamatimu van’wana, ku funghe masungulo ya Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima. Ku sukela enkarhini wolowo a ku ri ni Mfumo wa le Vuxeni ni Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima ku ya evupela-dyambu, hayimbirhi ka yona a yi tivula leswaku i ya Vukreste.

²⁵ Hi ku famba ka nkarhi, vatlhandlami va Charlemagne va tikombe va ri vafumi lava hlulekaka. Naswona ku ni nkarhi lowu xikhundlha xa mufumi a xi nga ri na munhu. Hi nkarhi wolowo, Hosi Otto wo Sungula wa le Jarimani u lawule xiyenge lexikulu xa le n’walungwini ni xa le xikarhi ka Italiya. U tiendle hosi ya Italiya. Hi February 2, 962 C.E., Mupapa John wa Vukhume-mbirhi u veke Otto wo Sungula a va mufumi wa Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima. Ntsindza wa wona a wu ri eJarimani, naswona vafumi va kona a va ri Majarimani, swin’we ni vafumiwa va vona vo tala. Eka malembe-xidzana ya ntlhanu lama landzeleke yindlu ya le Austria ya Hapsburg a yi ri ni vito leri nge “mufumi” naswona a yi vitaniwa hi rona eka malembe yo tala lama landzeleke ya Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima.

TIHOSI TIMBIRHI TI VONIWA KAHLE NAKAMBE

26. (a) Xana ku nga vuriwa yini hi ku hela ka Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima? (b) I mani loyi a veke hosi ya le n’walungwini?

²⁶ Napoléon wo Sungula u tlhontlhe Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima loko a ala ku xiya vukona bya wona endzhaku ka ku hlula kakwe eJarimani elembeni ra 1805. Hikwalaho ko tsandzeka ku sirhelela harhi yoleyo, Mufumi Francis wa Vumbirhi u lan’we xikhundlha xa ku fuma eRhoma hi August 6, 1806 kutani a tlhelela eka hulumendhe yakwe ya tiko a va mufumi wa Austria. Endzhaku ka malembe ya 1 006, Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima—lowu simekiweke hi Leo wa Vunharhu, mupapa wa Rhoma Khatoliki na Charlemagne, hosi leyi nga Mufrank—wu hetelele ku fuma. Hi 1870, Rhoma wu ve ntsindza wa mfumo wa Italiya, lowu nga lawuriwiki hi Vatican. Elembeni leri tlhandlameke, mfumo wa le Jarimani wu sungule eka Wilhelm wo Sungula loyi a thyiweke vito ra khezari kumbe mufumi. Xisweswo hosi ya le n’walungwini ya manguva lawa—Jarimani—yi sungule ku vonaka emisaveni.

27. (a) Xana Egipta wu ve ehansi ka Britain hi ndlela yihi? (b) I mani loyi a ngheneke exikhundlheni xa hosi ya le dzongeni?

²⁷ Kambe xana hosi ya le dzongeni ya manguva lawa a yi ri ni vito rihi? Matimu ma kombisa leswaku mfumo wa Britain wu ve ni matimba ya ku fuma hi lembe-xidzana ra vu-17. Hi ku lava ku kavanyeta tindlela ta mabindzu ta Britain, Napoléon wo Sungula u hlule Egipta hi 1798. Hiloko nyimpi yi sungula, kutani ku hlangana ka Britain na Ottoman ku susumetele Mafurwa leswaku ma suka aEgipta, leyi a yi vitaniwa hosi ya le dzongeni eku sunguleni ka ku lwa. Eka lembe-xidzana leri landzeleke, nkucetelo wa Britain wu andzile aEgipta. Endzhaku ka 1882, Egipta se a wu ri ehansi ka Britain. Loko Nyimpi yo Sungula ya Misava yi tlhekeka hi 1914, Egipta a wu ri ehansi ka Turkey naswona a wu fumiwa hi mufumi la khomelaka kumbe muyimeri. Hambiswiritano, endzhaku ka loko Turkey wu yime na Jarimani enyimpini yoleyo, Britain wu suse mufumi la khomelaka kutani wu endla Egipta wu va ehansi ka nkongomiso wa Britain. Leswi a ma endla xinghana lexikulu hakatsongo-tsongo, Britain na United States of America ma hundzuke Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika. Hamambirhi ma nghene exikhundlheni xa hosi ya le dzongeni.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

XANA U TWISISE YINI?

• Hi wihi mufumi wa le Rhoma loyi a rhangeke a yima a va hosi ya le n’walungwini, naswona hi rini laha a rhumeke kona “muluvisi”?

• I mani loyi a tekeke xikhundlha xa hosi ya le n’walungwini endzhaku ka Awugusto, naswona ‘Murhangeri wa ntwanano u tshoviwe’ njhani?

• Xana byi ve byihi vuyelo bya ku lwa exikarhi ka Aurelian tanihi hosi ya le n’walungwini na Zenobia tanihi hosi ya le dzongeni?

• Xana ku endleke yini hi Mfumo wa Rhoma, naswona hi byihi vulawuri lebyi tekeke swikhundlha swa tihosi timbirhi eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 248-251]

UN’WANA U XIXIMIWILE, UN’WANYANA U LANGUTERIWE EHANSI

UN’WANA u hundzule mfumo lowu nga ni madzolonga wu va mfumo wa misava. Un’wanyana yena u engetele rifuwo ra yena hilaha ku andzisiweke ka 20 emalembeni ya 23. Un’wana u xiximiwile eku feni ka yena, kambe un’wanyana u languteriwe ehansi. Ku fuma ka vafumi lava vambirhi va le Rhoma a ku ri kona enkarhini wa ku hanya ni wa vutirheli bya Yesu. A ku ri vamani? Naswona ha yini un’wana a xiximiwile, kasi un’wanyana a nga xiximiwanga?

U “KUME RHOMA WU BIHILE KUTANI A WU SIYA WU SASEKILE”

Hi 44 B.C.E., loko Julius Caesar a dlayiwa, ntukulu wa makwavo wa xisati ku nga Gaius Octavian a a ri ni malembe ya 18 hi vukhale. Tanihi leswi a ri n’wana loyi Julius Caesar a n’wi amukeleke tlhelo a ri mudyandzhaka wakwe lonkulu, jaha leri Octavian ri hatlise ri ya eRhoma ri ya lava ndzhaka ya rona. Ri fike ri kuma nala lonkulu—ndhuna leyikulu ya Caesar, ku nga Mark Antony, loyi a a langutele leswaku u ta va mudyandzhaka lonkulu. Ku kanganyisana hi tlhelo ra politiki ni ku lwela ku fuma loku landzeleke, ku hete malembe ya 13.

Endzhaku ka ku hlula mavuthu lama hlanganeke ya Hosi ya Xisati Cleopatra wa le Egipta ni xigangu xakwe Mark Antony (hi 31 B.C.E.) hi kona laha Octavian a veke mufumi wa Mfumo wa Rhoma hi ndlela leyi nga kanakanisiki. Elembeni leri landzeleke Antony na Cleopatra va tisungile kutani Octavian a teka Egipta. Xisweswo vuthala byo hetelela bya Mfumo wa Grikiya byi susiwile, ivi Rhoma wu va mfumo wa misava.

Hi ku tsundzuka leswaku ku fuma ka Julius Caesar ka tihanyi ku vange leswaku a dlayiwa, Octavian u tirhise vuxiyaxiya leswaku a nga endli xihoxo lexi fanaka. Leswaku a nga kanetani ni moya lowu a wu ri kona eRhoma wa ku rhandza hulumendhe leyi nga ni muungameri la hlawuriwaka, u endle vuhosi byakwe byi languteka onge i bya hulumendhe yo hlawuriwa. U arile ku vitaniwa hi swithopo swo tanihi “hosi” ni “mulawuri.” Ku tlula kwalaho, u twarise xikongomelo xakwe xa ku nyiketa swifundzha hinkwaswo leswaku swi lawuriwa hi Huvo ya Rhoma naswona a a tiyimisele ku tshika swikhundlha leswi a ri na swona. Rhengu leri ri tirhile. Huvo leyi yi tlangeleke sweswo yi susumetele Octavian leswaku a hlayisa swikhundlha swakwe ni ku hambeta a lawula swifundzha swin’wana.

Ku engetela kwalaho, hi January 16, 27 B.C.E., Huvo yi nyike Octavian xithopo lexi nge “Awugusto,” lexi vulaka “La Tlakukeke, Wo Kwetsima.” Octavian u amukele xithopo lexi a tlhela a thya n’hweti yin’wana vito rakwe kutani a lomba siku rin’we en’hwetini ya February a ri nghenisa eka August leswaku yi va ni masiku yo ringana ni ya July, ku nga n’hweti leyi thyiweke vito leri tekiweke eka Julius Caesar. Xisweswo Octavian u ve mufumi wo rhanga wa Rhoma naswona endzhaku ka sweswo u vitaniwe Khezari Awugusto kumbe “Muchaviseki.” Endzhaku ka nkarhi u tlhele a va ni xithopo lexi nge “pontifex maximus” (muprista lonkulu), naswona hi 2 B.C.E.—lembe leri Yesu a tswariweke ha rona—Huvo yi n’wi nyike xithopo lexi nge Pater Patriae, “Tatana Wa Tiko Ra Yena.”

Hi lembe rero, “ku hume xileriso xa nawu eka Khezari Awugusto xa leswaku vaaki va misava hinkwayo va tsarisiwa; . . . naswona vanhu hinkwavo va teke riendzo leswaku va ya tsarisiwa, un’wana ni un’wana emutini wa ka vona.” (Luka 2:1-3) Hikwalaho ka xileriso lexi, Yesu u tswaleriwe eBetlehema, leswi swi hetisise vuprofeta bya Bibele.—Daniyele 11:20; Mikiya 5:2.

Hulumendhe leyi a yi ri ehansi ka Awugusto a yi ri ni ku tshembeka ko karhi naswona mali a yi ri ni matimba yo karhi. Awugusto u tlhele a sungula fambiselo leri humelelaka ra poso naswona u ake mapato ni mabuloho. U hlele masocha hi ndlela leyintshwa, a veka masocha ya le matini lama tshamaka ma lunghekile, naswona u simeke ntlawa wo hlawuleka wa varindzi va mfumo lava vuriwaka Varindzi va Mufumi-nkulu. (Vafilipiya 1:13) Hi nseketelo wakwe, a ku ri ni vatsari vo kota Virgil na Horace, naswona vavatli a va endla swilo swo saseka hi maendlelo lawa sweswi ma vuriwaka ya le henhla. Awugusto u hetise miako leyi Julius Caesar a yi siyeke yi nga helanga, a tlhela a pfuxa ni titempele to tala. Pax Romana (“Ku Rhula Ka Rhoma”) leyi a yi sunguleke yi teke malembe yo tlula 200. Hi August 19, 14 C.E., loko a ri ni malembe ya 76, Awugusto u file kutani a endliwa xikwembu lexi gandzeriwaka endzhaku ka sweswo.

Awugusto u tinyungubyisile a vula leswaku u “kume Rhoma wu bihile kutani a wu siya wu sasekile.” Hi ku lava leswaku Rhoma wu nga tlheleli emasikwini ya madzolonga ya mfumo lowo sungula, a a lava ku letela mufumi la nga ta n’wi tlhandlama. Kambe a a nga ta swi kota ku hlawula loyi a nga ta n’wi tlhandlama. Ntukulu wakwe, vatukulu vakwe va majaha vambirhi, mukon’wana wakwe ni n’wana la teke ni nsati wakwe, hinkwavo a va file, leswi endleke leswaku ku sala n’wana la teke ni nsati wakwe un’wana, ku nga Tiberiyo, leswaku ku va yena la fumaka.

“LOYI A NGA TA LANGUTERIWA EHANSI”

Enkarhini lowu nga endliki ni n’hweti endzhaku ka rifu ra Awugusto, Huvo ya Rhoma yi veke Tiberiyo wa malembe ya 54 hi vukhale leswaku a va mufumi. Tiberiyo u hanyile a tlhela a fuma ku fika hi March 37 C.E. Hikwalaho, a a ri mufumi wa Rhoma enkarhini wa vutirheli bya Yesu bya le rivaleni.

Tanihi mufumi, Tiberiyo a ri ni vunene ni vubihi byakwe. Vunene bya yena byin’wana a ku ri ku papalata ku tirhisa mali eka swilo swa vulovolovo. Hikwalaho, mfumo a wu humelela naswona a a ri ni xuma xa ku pfuna loko ku ri ni timhangu ni minkarhi yo nonon’hwa. Mhaka yin’wana leyinene hileswaku Tiberiyo a a titeka a ri munhu la tolovelekeke, u swi arile swithopo swo tala swa ku n’wi dzunisa, naswona a lava leswaku ku gandzeriwa Awugusto, ku nga ri yena. A nga kalanga a thya n’hweti ya khalendara hi vito ra yena hilaha Awugusto na Julius Caesar va endleke hakona, naswona a nga pfumelanga leswaku van’wana va n’wi tlakusa hi ku endla sweswo.

Hambiswiritano, vubihi bya Tiberiyo a byi tlula vunene bya yena. A a nga tshembi munhu nikatsongo naswona a a ri munhu wo xopaxopa, naswona eku fumeni ka yena a humesa swileriso swo tala swa ku dlayiwa ka vanhu—van’wana va vona a ku ri khale ka vanghana vakwe vo tala. U ndlandlamuxe nawu wa lèse-majesté (vukulukumba lebyi onhiweke) leswaku handle ko katsa swiendlo swo pfukela mfumo ntsena, wu katsa ni marito yo n’wi delela. Swi nga ha endleka leswaku hi ku tiyisiwa hi nawu lowu, Vayuda va sindzise Ndhuna-nkulu Pontiyo Pilato wa Rhoma leswaku Yesu a dlayiwa.—Yohane 19:12-16.

Tiberiyo u veke Varindzi va Mufumi-nkulu ekusuhi na Rhoma hi ku aka vutshamo lebyi tiyisiweke bya masocha en’walungwini wa rirhangu ra muti. Vukona bya Varindzi a byi endla leswaku Huvo ya Rhoma yi chava, hikuva a yi ri nxungeto eka xikhundlha xa yena, kutani a va sivela mpfilumpfilu lowu wu nga tshukaka wu pfuka evanhwini. Nakambe Tiberiyo a a khutaza fambiselo ra ku mangalelana, naswona eku heleni ka ku fuma ka yena, a ku ri ni madzolonga yo tala.

Enkarhini wa ku fa ka yena, Tiberiyo a a tekiwa a ri munhu wa tihanyi. Loko a fa, Varhoma va tsakile naswona Huvo yi arile ku n’wi endla xikwembu lexi gandzeriwaka. Hi swivangelo leswi ni swin’wana, eka Tiberiyo ku hetiseka vuprofeta lebyi nge, “loyi a nga ta languteriwa ehansi” u ta va “hosi ya le n’walungwini.”—Daniyele 11:15, 21.

XANA U TWISISE YINI?

• Xana Octavian u ve mufumi wo rhanga wa Rhoma hi ndlela yihi?

• Xana ku nga vuriwa yini hi swiendlo swa hulumendhe ya Awugusto?

• Xana vunene ni vubihi bya Tiberiyo a byi ri byihi?

• Xana vuprofeta lebyi khumbaka “loyi a nga ta languteriwa ehansi” byi hetiseke hi ndlela yihi eka Tiberiyo?

[Xifaniso]

Tiberiyo

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 252-255]

ZENOBIA—HOSI YA XISATI LEYI NGA NHENHA YA PALMYRA

“NGHOHE yakwe a yi ri ya ntima . . . Meno yakwe a ma base bya ntswamba, naswona mahlo yakwe lamakulu ya ntima a ma hatima hi ku vangama, ma lungiwe hi vumunhu lebyi tsakisaka swinene. Rito ra yena a ri ri rikulu naswona a ri n’wi fanela. Ku twisisa ka yena lokunene a ku tiyisiwa ni ku bombisiwa hi dyondzo. A a tolovelane ni ririmi ra Xilatini, kambe tindzimi ta Grikiya, Siriya na Egipta a a ti tiva hi ndlela leyi fanaka.” N’wamatimu Edward Gibbon u ndhundhuzele Zenobia hi ndlela yoleyo—hosi ya xisati leyi nga nhenha ya muti wa Palmyra wa le Siriya.

Nuna wa Zenobia a ku ri muchaviseki Odaenathus wa le Palmyra, loyi a nyikiweke xikhundlha xa ku va ndhuna ya Rhoma hi 258 C.E., hikuva u humelerile eka tsima ro lwa na Peresiya, a lwela Mfumo wa Rhoma. Emalembeni mambirhi lama landzeleke, Odaenathus u amukele xithopo xo huma eka Mufumi Gallienus wa le Rhoma lexi nge corrector totius Orientis (ndhuna-nkulu ya Vuxa hinkwabyo). Leswi a swi vuriwa hi mhaka ya leswi a hluleke Hosi Shāpūr wo Sungula wa Peresiya. Odaenathus eku heteleleni u tinyike xithopo lexi nge “hosi ya tihosi.” Ku humelela loku ka Odaenathus ngopfu-ngopfu ku nga vuriwa leswaku ku vangiwe hi xivindzi ni vutlhari bya Zenobia.

ZENOBIA A TIKARHATELA KU VUMBA MFUMO

Hi 267 C.E., loko a ri emaninginingini ya ntirho-vutomi wakwe, Odaenathus ni mudyandzhaka wakwe va dlayiwile. Zenobia u teke xikhundlha xa nuna wakwe, hikuva n’wana wakwe wa jaha a ha ri ntsongo ngopfu. Tanihi leswi a sasekile, a ri ni ku tiyimisela lokukulu, a ri ni vuswikoti byo kongomisa, a tolovele ku tirha ni nuna wakwe, nileswi a a khuluka loko a vulavula tindzimi tin’wana to hlaya, u swi kotile ku kuma xichavo ni nseketelo wa vafumiwa vakwe. Zenobia a a rhandza ku dyondza naswona a nga hambani ni vativi. Un’wana wa vatsundzuxi vakwe a ku ri mutivi wa filosofi tlhelo mutivi wa vutsari ni mbulavulo ku nga Cassius Longinus—loyi ku vuriwaka leswaku a a ri “layiburari leyi hanyaka ni muziyamu lowu fambaka hi milenge.” Ebukwini leyi nge Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome, mutsari Richard Stoneman u ri: “Emalembeni ya ntlhanu ya le ndzhaku ka rifu ra Odenathus . . . , Zenobia a a tiviwa a ri manana wa ndhuma wa le Vuxeni emianakanyweni ya vanhu varikwavo.”

Eka tlhelo lerin’wana ra mfumo wa Zenobia a ku ri ni muti wa Peresiya, lowu yena ni nuna wakwe va wu heteke matimba, kasi eka tlhelo lerin’wanyana a ku ri ni mfumo wa Rhoma lowu a wu lo sala hi vito ntsena. Malunghana ni swiyimo swa le Mfun’weni wa Rhoma enkarhini wolowo, n’wamatimu J. M. Roberts u ri: “Lembe-xidzana ra vunharhu a a . . . ri ri nkarhi wo tika swinene eRhoma emindzilakanini ya le vuxeni ni ya le vupela-dyambu, kasi endzeni kona a ku sungule nguva leyintshwa ya nyimpi ya xin’wana-manana ni ku lwetana hi mhaka ya swikhundlha. Vafumi va 22 (handle ka lava a va tiendla vafumi) va siyerisanile xikhundlha.” Hi hala tlhelo, manana wa ndhuma wa Musiriya a a ri mufumi la tiyeke emfun’weni wakwe. Stoneman u ri: “Leswi a a lawula swiyenge swa mimfumo mimbirhi [Peresiya na Rhoma], a a ta tiyimisela ku vumba wa vunharhu lowu a wu ta yi lawula hayimbirhi.”

Nkarhi wa leswaku Zenobia a ndlandlamuxa matimba ya vuhosi wu fike hi 269 C.E., loko le Egipta ku humelele mufumi la solaka ku fuma ka Rhoma. Vuthu ra Zenobia ri fambe hi ku hatlisa ri ya aEgipta, ri pfotlosa muxandzuki wa kona kutani ri teka tiko rero. Leswaku a twarisa leswaku hi yena hosi ya xisati ya Egipta, u endle swingwece leswi nga ni vito rakwe. Sweswi mfumo wakwe a wu sukela enambyeni wa Nayili ku ya fika enambyeni wa Yufrata. Enkarhini lowu wa vutomi byakwe, Zenobia u nghene exikhundlheni xa “hosi ya le dzongeni.”—Daniyele 11:25, 26.

MUTI LOWU NGA NTSINDZA WA ZENOBIA

Zenobia u tiyise a tlhela a khavisa ntsindza wakwe, ku nga Palmyra, lerova a wu ringanisiwa ni miti yin’wana leyikulu ya le Rhoma. Vaaki va wona a ku ringanyetiwa leswaku va fika eka 150 000. Miako ya tiko yo saseka, titempele, mintanga, tikholomo to khavisiwa ni maribye ya xitsundzuxo a swi tele ePalmyra, a wu ri muti lowu rhendzeriweke hi marhangu lawa ku vuriwaka leswaku ma endla tikhilomitara ta 21 hi ku anama. Rikupakupa ra tikholomo to khavisiwa ta le Korinto leti tlakukeke timitara ta 15—ta kwalomu ka 1 500—a ri longoloka ni gondzo lerikulu. Swifaniso ni mimfungho ya tinhloko ta tinghwazi ni vaseketeri lava fuweke a swi tele emutini lowu. Hi 271 C.E., Zenobia u yimise swifaniso swa yena n’wini ni swa nuna wakwe la feke.

Tempele ya Dyambu a yi ri wun’wana wa miako leyinene ya le Palmyra naswona a swi kanakanisi leswaku a yi ri ya le henhla swinene eka ta vukhongeri emutini wolowo. Zenobia hi byakwe swi nga ha endleka leswaku a a gandzela xikwembu lexi fambelanaka ni xikwembu xa dyambu. Hambiswiritano, Siriya wa lembe-xidzana ra vunharhu a wu ri tiko ra vukhongeri byo tala. Mfumo wa Zenobia a wu ri ni lava va tivulaka Vakreste, Vayuda ni vagandzeri va dyambu ni n’weti. Xana a a ti languta njhani tindlela leti to hambana-hambana ta vugandzeri? Mutsari Stoneman u ri: “Mufumi wo tlhariha a nge tshuki a honisa mikhuva yihi na yihi leyi vonakaka yi fanerile eka vanhu varikwavo. . . . Hi ku ya hi . . . leswi a swi ehleketiwa, swikwembu a swi yisiwe etlhelweni ra Palmyra.” Handle ko kanakana, Zenobia a a nga lwisani ni vukhongeri.

Hi vumunhu byakwe byo saseka, Zenobia a a rhandziwa hi vanhu vo tala. Xa nkoka swinene a ku ri xiphemu lexi a xi hetisiseke hi ku yimela xiyimo xa politiki lexi boxiweke ka ha ri emahlweni evuprofeteni bya Daniyele. Hambiswiritano, ku fuma ka yena a ku ma hetanga malembe ya ntlhanu. Mufumi Aurelian wa le Rhoma u hlule Zenobia hi 272 C.E. naswona eku heteleleni u onhe Palmyra hi ndlela yo chavisa. Zenobia u kombiwe musa. Ku vuriwa leswaku u tekiwe hi xirho xa huvo ya Rhoma naswona vutomi byakwe u byi hete a nga tirhi nchumu.

XANA U TWISISE YINI?

• Xana vumunhu bya Zenobia byi hlamuseriwe hi ndlela yihi?

• Xana hi kwihi ku hlula kun’wana ka Zenobia?

• Xana Zenobia a a byi languta njhani vukhongeri?

[Xifaniso]

Hosi ya Xisati Zenobia a ri karhi a vulavula ni masocha yakwe

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 246]

TIHOSI EKA DANIYELE 11:20-26

Daniyele 11:20 Awugusto

Daniyele 11:21-24 Tiberiyo

Daniyele 11:25, 26 Aurelian Hosi ya Xisati Zenobia

[Xifaniso]

Tiberiyo

[Xifaniso]

Aurelian

[Xifaniso]

Xifaniso xa Charlemagne

[Xifaniso]

Awugusto

[Xifaniso]

Xikepe xa nyimpi xa lembe-xidzana ra vu-17 xa Britain

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 230]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 233]

Awugusto

[Xifaniso lexi nga eka tluka 234]

Tiberiyo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 235]

Hikwalaho ka xileriso xa Awugusto, Yosefa na Mariya va ye eBetlehema

[Xifaniso lexi nga eka tluka 237]

Hilaha swi voniweke hakona ka ha ri emahlweni, Yesu u ‘tshoviwile’ hi ku fa kakwe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 245]

1. Charlemagne, 2. Napoléon wo Sungula, 3. Wilhelm wo Sungula, 4. Masocha ya Jarimani, Nyimpi yo Sungula ya Misava