“Mulawuri Wa Xisati Wa Mananga Ya Le Siriya Wa Misisi Ya Ntima”

“Mulawuri Wa Xisati Wa Mananga Ya Le Siriya Wa Misisi Ya Ntima”

AA RI wa ntima hi muvala, meno yakwe ma base ku fana ni tiperela, mahlo yakwe ma ri ya ntima naswona ma vangama. A a dyondzekile swinene naswona a a ti tiva kahle tindzimi. A ku vuriwa leswaku hosi leyi ya xisati leyi nga nhenha yi ni vutivi ku tlula Cleopatra, kumbexana a va ringana hi vumbhuri. Hikwalaho ka leswi a a ri ni xivindzi xa ku yimela mfumo wa misava wa nkarhi wa yena, u hetisise xiphemu xa vuprofeta bya Matsalwa. Endzhaku ka nkarhi wo leha a file, vatsari va n’wi dzunisile kasi vatshila eku diroweni va n’wi dirowe a saseke ku tlurisa leswi a nga xiswona. Mutlhokovetseri wa lembe-xidzana ra vu-19 u n’wi hlamusele tanihi “mulawuri wa xisati wa mananga ya le Siriya wa misisi ya ntima.” Wansati loyi a dzunisiwaka swonghasi a ku ri Zenobia—hosi ya xisati ya muti wa le Siriya lowu vuriwaka Palmyra.

Xana Zenobia u xi kumise ku yini xikhundlha lexi? A xi ri xihi xiyimo xa tipolitiki lexi nga endla leswaku a kuma mfumo? Xana a nga hlamuseriwa hi ndlela yihi? Naswona xana hosi leyi ya xisati yi hetisise xiphemu xihi xa vuprofeta? Sungula hi ku hlahluvisisa mbango lowu timhaka takwe ti humeleleke eka wona.

Muti Lowu Nga eMakumu Ka Mananga

Muti wa Zenobia, ku nga Palmyra, a wu kumeka kwalomu ka tikhilomitara ta 210 en’walungu-vuxa bya Damaska, endzilakaneni wa le n’walungwini wa Mananga ya Siriya laha tintshava ta Anti-Lebanoni ti fikaka ti nava ti endla rivala. Muti lowu wu nyukaka emananga a wu ri exikarhi ka Lwandle ra Mediteraniya ku ya evupela-dyambu ni Nambu wa Yufrata ku ya evuxeni. Swi nga ha endleka leswaku Hosi Solomoni a a wu tiva wu ri Tadimora, ndhawu leyi a yi ri ya nkoka eka vuhlayiseki bya mfumo wakwe hi swivangelo swimbirhi: hi ku va ndhawu ya masocha lama nga ta lwela ndzilakana wa le n’walungwini ni ku va ndhawu leyi hlanganisaka miti leyi longolokeke. Hikokwalaho, Solomoni u ‘pfuxe Tadimora emananga.’—2 Tikronika 8:4.

Matimu ya malembe ya gidi lama landzeleke endzhaku ka ku fuma ka Hosi Solomoni a ma vuli nchumu hi Tadimora. Loko ku ri leswaku hi kona ePalmyra, ku kuma ka wona xikhundlha xa le henhla ku sungule endzhaku ka loko Siriya ri ve xifundzha lexi nga ni govela leri sirhelelaka Mfumo wa Rhoma hi 64 B.C.E. Richard Stoneman ebukwini yakwe leyi nge Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome u ri: “Palmyra a wu ri wa nkoka eka Rhoma hi matlhelo mambirhi, ra ikhonomi ni ra nyimpi.” Tanihi leswi muti lowu wa mincindzu a wu ri endleleni leyikulu ya bindzu, leyi hlanganisaka Rhoma na Mesopotamiya ni tlhelo ra le Vuxeni, a ku hundza rifuwo ra vanhu va khale eka wona—mirhi yo nun’hwela yo huma le Indiya Vuxa, silika yo huma le Chayina ni nhundzu yin’wana leyi humaka le Peresiya, Mesopotamiya ya le Hansi ni matiko ya Mediteraniya. Tiko ra Rhoma a ri titshege hi tinhundzu leti ti humaka ematikweni mambe.

Hi tlhelo ra nyimpi, xifundzha xa Siriya a xi tirha tanihi ndhawu leyi lamulaka mimfumo leyi lwaka ya Rhoma na Peresiya. Nambu wa Yufrata a wu hambanisa Rhoma ni muakelani wa wona wa le vuxeni hi nkarhi wa malembe ya 250 yo sungula ya Nguva ya hina leyi Tolovelekeke. Palmyra a yi kumeka loko u tsemakanya mananga, evupela-dyambu bya muti wa Dura-Europos entsungeni wa Yufrata. Hi ku xiya nkoka wa wona, vafumi va Rhoma vo kota Hadrian na Valerian va endzele Palmyra. Hadrian u engetele eka maakelo ya wona lamanene kutani a nyikela tinyiko to tala ta malwandla. Valerian u hakele munhu la xiximekaka wa le Palmyra, loyi vito rakwe ku nga Odaenathus—nuna wa Zenobia—hi ku n’wi tlakusela eka xikhundlha xa ku va murhangeri wa tiko ra Rhoma, hi 258 C.E., hikuva u humelerile eku lweni na Peresiya kutani a kurisa ndzilakana wa Mfumo wa Rhoma wu ya fika eMesopotamiya. Zenobia u tlange xiphemu xa nkoka leswaku nuna wakwe a kuma matimba ya ku fuma. N’wamatimu Edward Gibbon u tsarile a ku: “Ku humelela ka Odenathus ku vangiwe ngopfu hi leswi [Zenobia] a a tlharihile swinene naswona a ri ni xivindzi.”

Hi nkarhi wolowo, Hosi Sapor wa le Peresiya u endle xiboho xa ku tlhontlha vulawuri bya mfumo wa Rhoma kutani a tiyisa vuhosi byakwe eka swifundzha hinkwaswo swa khale swa Peresiya. A ri ni vuthu leri nga ni matimba, u ye tlhelo ra le vupela-dyambu, a teka Nisibis na Carrhae (Harani), miti ya masocha ya Rhoma, kutani a hlasela n’walungu wa Siriya na Kilikiya. Mufumi Valerian u tile hi vuyena a ta rhangela mavuthu yakwe leswaku ma lwa ni vahlaseri va wona, kambe u hluriwile kutani a khomiwa hi Vaperesiya.

Odaenathus u vone ku ri nkarhi wa ku rhumela tinyiko to durha ni rungula ra ku rhula eka mufumi wa Peresiya. Hosi Sapor hi ku tikukumuxa u lerise leswaku tinyiko teto ti hoxiwa eYufrata kutani Odaenathus a sindzisiwa ku humelela emahlweni ka yena tanihi khumbi. Loko va angula, vanhu va le Palmyra va hlengelete vuthu ra vatsendzeleki va le mananga ni masocha lama nga sala ya Varhoma kutani va sungula ku hlasela Vaperesiya lava sweswi a va tlhentlha. Hikwalaho ka malwelo ya tinghwazi ta le mananga leti a ti hlasela ivi ti baleka, mavuthu ya Sapor—lawa a ma karhele ku lwa naswona ma rhwale nhundzu leyi phangiweke—a ma nga swi koti ku tisirhelela kutani ma boheke ku baleka.

Loko a vone leswaku u hlule Sapor, Gallienus n’wana wa Valerian ni mutlhandlami wakwe, u nyike Odaenathus xithopo lexi nge corrector totius Orientis (ndhuna-nkulu ya tlhelo hinkwaro ra Vuxa). Hi ku famba ka nkarhi, Odaenathus u tinyike xithopo lexi nge “hosi ya tihosi.”

Zenobia A Lava Ku Vumba Mfumo

Hi 267 C.E., loko a fikelele enhlohlorhini ya ntirho-vutomi wakwe, Odaenathus ni n’wana wakwe la nga ta va mudyandzhaka va dlayiwile, ku vuriwa leswaku va dlayiwe hi ntukulu loyi a a lava ku tirihisela. Zenobia u teke xikhundlha xa nuna wakwe, tanihi leswi n’wana wakwe wa jaha a a ha ri ntsongo swinene. Leswi a a sasekile, a hiseka, a ri ni vuswikoti tanihi mufambisi, nuna wakwe la feke a n’wi tolovete malwelo ya nyimpi naswona a vulavula tindzimi to hlayanyana hi ku olova, u swi kotile ku xiximiwa ni ku seketeriwa hi vanhu lava fumiwaka hi yena—ku humelela ko hlamarisa swonghasi eka Vabedouin. Zenobia a a swi rhandza ku dyondza naswona a a tshama ni vanhu lava nga ni vutivi. Un’wana wa vatsundzuxi vakwe a ku ri mutivi wa filosofi ni mbulavulo, Cassius Longinus—loyi a ku vuriwa leswaku “i layiburari leyi hanyaka ni muziyamu leyi fambaka hi milenge.” Mutsari Stoneman u ri: “Emalembeni ya ntlhanu endzhaku ka rifu ra Odenathus . . . Zenobia u endle leswaku vanhu vakwe va n’wi tiva tanihi mulawuri wa xisati wa le Vuxeni.”

Etlhelo rin’wana leri a ri fumiwa hi Zenobia a ku ri ni tiko ra Peresiya, leri yena ni nuna wakwe va nga ri heta matimba, kasi etlhelo lerin’wana a ku ri ni tiko ra Rhoma leri a ri hohloka. Malunghana ni swiyimo swa Mfumo wa Rhoma enkarhini wolowo, n’wamatimu J. M. Roberts u ri: “Lembe-xidzana ra vunharhu a ku ri . . . nkarhi wa maxangu eka mindzilikana ya Rhoma ya tlhelo ra le vuxeni ni ra vupela-dyambu, kasi emutini hi woxe a ku sungule nyimpi ya xin’wana-manana naswona ku kanetaniwa hi ku fuma. Vafumi va 22 (ku nga katsiwi lava va tivulaka vafumi) va tshamile va tlhela va suka exitshan’wini xa vuhosi.” Kasi eka tlhelo lerin’wana, mulawuri wa xisati wa Siriya a a tshamisekile emfun’weni wakwe. Stoneman u ri: “Leswi a a swi kota kahle ku lawula mimfumo yimbirhi [wa Peresiya ni wa Rhoma] a a lava ku sungula wa vunharhu lowu a wu ta yi lawula hayimbirhi ka yona.”

Nkarhi wa leswaku Zenobia a ndlandlamuxa mfumo wakwe lowukulu wu humelele hi 269 C.E., loko loyi a tivulaka mufumi a ta aEgipta, a lava ku va mulawuri wa Rhoma. Vuthu ra Zenobia ri ye aEgipta hi ku hatlisa, ri lovisa muxandzuki loyi kutani ri teka tiko. Leswi a a tivula hosi ya xisati ya Egipta, u fule mali leyi nga ni vito rakwe. Sweswi mfumo wakwe a wu sukela enambyeni wa Nayili wu ya fika enambyeni wa Yufrata. Enkarhini lowu wa vutomi byakwe, a a ri “hosi ya le dzongeni” leyi ku vulavuriwaka hi yona evuprofeteni bya Bibele bya Daniyele, hikuva hi nkarhi wolowo mfumo wakwe a wu lawula ndhawu ya le dzongeni ra tiko-xikaya ra ka va Daniyele. (Daniyele 11:25, 26) U tlhele a hlula ndhawu leyikulu ya Asia Minor.

Zenobia u tiyise a tlhela a sasekisa ntsindza wakwe, Palmyra, lerova wu ve eka xiyimo xa le henhla swinene xo fana ni xa miti leyikulu ya tiko ra Rhoma. Ku ringanyetiwa leswaku vaaki va wona a va tlula 150 000. Miako yo saseka ya tiko, titempele, mintanga, tinsika ni maribye ya xitsundzuxo a swi tate muti, swi ri eka marhangu lawa ku vuriwaka leswaku a ma rhendzele ndhawu yo ringana tikhilomitara ta 21. Makupakupa lawa a ma vumbiwa hi nxanxamelo wa tinsika ta muxaka wa le Korinto, leti leheke ku tlula timitara ta 15—ti ri kwalomu ka 1 500—a ma longoloke etlhelo ka gondzo lerikulu. Swifaniso leswi heleleke ni leswi kombaka nhloko ntsena swa tinghwazi ni vanhu lava pfuneteke hi rifuwo ra vona, a swi tele emutini. Hi 271 C.E., Zenobia u yimise swifaniso swimbirhi, xa yena n’wini ni xa mufi nuna wakwe. Emakumu ka mananga, Palmyra a wu hatima kukota swin’wetsin’wetsi.

Tempele ya Dyambu a yi ri wun’wana wa miako yo saseka swinene ePalmyra naswona handle ko kanakana a yi ri yona leyikulu eka miako ya vukhongeri emutini. Swi nga endleka leswaku Zenobia na yena a a gandzela xikwembu lexi yelanaka ni xikwembu xa dyambu. Hambiswiritano, Siriya wa lembe-xidzana ra vunharhu a wu ri tiko ra vukhongeri byo tala. Emfun’weni wa Zenobia a ku ri ni lava va tivulaka Vakreste, Vayuda, vangoma va swilo swa le mpfhukeni ni vagandzeri va dyambu na n’weti. Xana a a ri ni langutelo rihi hi tindlela leti to hambana-hambana ta vugandzeri emfun’weni wakwe? Mutsari Stoneman u ri: “Mufumi la tlhariheke a nge yi tekeli ehansi mikhuva leyi vonakaka yi ri yinene eka vanhu va yena. . . . A ku tshembiwa leswaku swikwembu . . . swi seketela Palmyra.” Handle ko kanakana, Zenobia a a byi pfumelela vukhongeri. Kambe, xana i ntiyiso leswaku swikwembu a swi “seketela Palmyra”? Xana vumundzuku a byi wu khomele yini Palmyra ni “mufumi wo tlhariha” wa wona?

Mufumi ‘A Tiyisa Mbilu Yakwe’ A Lwa Na Zenobia

Hi lembe ra 270 C.E., Aurelian u ve mufumi wa Rhoma. Mavuthu yakwe ma swi kotile ku tlherisa ni ku tshinya vanhu vambe va le n’walungu. Hi 271 C.E.—sweswi a yimela “hosi ya le ṅwalungwini” ya vuprofeta bya Daniyele—Aurelian u ‘tiyise matimba yakwe ni mbilu yakwe leswaku a lwa ni hosi ya le dzongeni’ leyi a yi yimeriwa hi Zenobia. (Daniyele 11:25a) Aurelian u rhumele masocha yakwe man’wana aEgipta hi ku kongoma kutani a rhangela vuthu rakwe lerikulu ku ya etlhelo ra le vuxeni, va tsemakanya Asia Minor.

Hosi ya le dzongeni—mfumo lowu a wu rhangeriwe hi Zenobia—‘yi tinyike matimba’ ya ku lwa na Aurelian “hi vandla ra nyimpi lerikulu swinene, leri nga ni matimba,” leri nga ehansi ka varhangeri vambirhi, Zabdas na Zabbai. (Daniyele 11:25b, NW) Kambe Aurelian u teke Egipta kutani a teka riendzo ro ya eAsia Minor ni le Siriya. Zenobia u hluriwile aEmesa (laha sweswi ku vitaniwaka Homs), hiloko a balekela ePalmyra.

Loko Aurelian a sivelela Palmyra, Zenobia u balekele tlhelo ra Peresiya ni n’wana wakwe wa jaha, hi ku tshemba leswaku u ta kuma mpfuno, kambe a fika a khomiwa hi Varhoma eNambyeni wa Yufrata. Vanhu va le Palmyra va nyiketele muti wa vona hi 272 C.E. Aurelian a nga va khomanga hi tihanyi vaaki va wona, u phange nhundzu yo tala, ku katsa ni xifaniso lexi a xi ri eTempeleni ya Dyambu, kutani a khoma ndlela a ya eRhoma. Mufumi wa Rhoma a nga n’wi dlayanga Zenobia, u tinyungubyise hi yena swinene loko a ri karhi a famba-famba a kombisa vunhenha byakwe eRhoma hi 274 C.E. U hete vutomi byakwe hinkwabyo a ri wansati wo xiximeka wa le Rhoma.

Muti Wa Le Mananga Wu Endliwa Rhumbi

Tin’hweti to karhi endzhaku ka loko Aurelian a teke Palmyra, vanhu va le Palmyra va dlayetele vuthu ra Varhoma leri a a ri siyile. Loko Aurelian a twa hi ta ku pfukela loku, hi ku hatlisa u lerise masocha yakwe leswaku ma ya laha lawa man’wana a ma ri kona, kutani enkarhini lowu ma tirihisele hi ndlela yo biha eka vaaki volavo. Lava va nga pona ku dlayiwa koloko ka tihanyi va yisiwe evuhlongeni. Muti lowuya lowu tlakukeke wu hlaseriwile naswona wu onhiwe hilaha ku heleleke. Xisweswo doroba lerikulu ra migingiriko ri tlheriseriwe eka xiyimo xa rona xo sungula—ku nga ‘Tadimora emananga.’

Loko Zenobia a pfukela Rhoma, yena ni Mufumi Aurelian va tlange swiphemu swa vona tanihi “hosi ya le dzongeni” ni “hosi ya le ṅwalungwini” va nga swi xiyanga, va hetisisa xiphemu xa vuprofeta lebyi tsariweke hi vuxokoxoko lebyikulu hi muprofeta wa Yehovha kwalomu ka malembe ya 800 lama hundzeke. (Daniyele, ndzima 11) Hi vumunhu byakwe lebyinene, Zenobia u bumabumeriwe hi vanhu vo tala. Hambiswiritano, xa nkoka swinene a ku ri xiphemu lexi a xi tlangeke xa ku yimela mufumi wa politiki la vhumbhiweke evuprofeteni bya Daniyele. Mfumo wakwe a wu ma hetanga malembe ya ntlhanu. Namuntlha Palmyra, ntsindza wa mfumo wa Zenobia wo va ximutana ntsena. Hambi ku ri Mfumo wa Rhoma wa matimba wu lovisiwe khale wu siviwa hi mimfumo ya manguva lawa. Xana vumundzuku bya mimfumo leyi byi ta va byihi? Vumundzuku bya yona na byona byi ta fika emakumu ya byona loko ku hetiseka vuprofeta bya xiviri bya Bibele.—Daniyele 2:44.

[Bokisi leri nga eka tluka 29]

Ndzhaka Ya Zenobia

Mufumi Aurelian u akele dyambu tempele loko a tlhelela eRhoma, a hlule Zenobia hosi ya xisati ya Palmyra. Eka yona u veke swifaniso swa xikwembu xa dyambu lexi a vuyeke na xona emutini wa hosi leyi ya xisati. Loko wu hlamusela hi swiendlakalo leswi endlekeke endzhaku ka sweswo, magazini lowu nge History Today wu ri: “Eka swiendlo swa Aurelian leswi nga khomelela nkarhi wo leha, kumbexana i ku simekiwa ka nkhuvo wa lembe ni lembe hi AD 274, loko dyambu ri humelela hi nkarhi wa vugima-dyambu hi December 25, loko ku ta sungula xixika. Loko mfumo wu hundzukela eka Vukreste, ku velekiwa ka Kreste ku hundziseriwe eka siku leri, ku endlela leswaku vukhongeri lebyintshwa byi amukeleka eka lava a va tsakela minkhuvo ya khale. Swa vilerisanyana leswaku ku fanele ku ri hikwalaho ka Mufumi wa xisati Zenobia leswi . . . [vanhu] va tlangelaka Khisimusi ra hina.”

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 28, 29]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

LWANDLE RA MEDITERANIYA

SIRIYA

Antiyoka

Emesa (Homs)

PALMYRA

Damaska

MESOPOTAMIYA

Yufrata

Carrhae (Harani)

Nisibis

Dura-Europos

[Swihlovo Swa Kona]

Colonnade: Michael Nicholson/Corbis

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Mali ya le Rhoma leyi nga ni xifaniso xa Aurelian

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Tempele ya dyambu ePalmyra

[Xihlovo Xa Kona]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Hosi ya xisati Zenobia yi vulavula ni masocha ya yona

[Xihlovo Xa Kona]

Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 28]

Detail of: Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington