Mpfuvu—I Xiharhi Xa Matimba!

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EKENYA

XIDZIVA lexikulu lexi kumekaka eNtangeni lowukulu wa Swiharhi wa Masai Mara, le Kenya, xi funengetiwa hi miseve ya dyambu loko ri pela. Loko dyambu ri tshinelela vugima-musi, mati ma sungula ku cinca ma vangama bya nsuku. Loko u languta lahaya, u vona ntlhambi wa timangwa ni wa tihongonyi wu ri karhi wu tshinelela xidziva lexi hakatsongo-tsongo. Hiloko swiharhi leswi swi yima swi ku whii, swi yimisa tindleve, mahlo ya swona ma langute dyiharhi ledyi fanaka ni ribye lerikulu, dyi papamale emakumu ka xidziva lexi. Endzhaku ko dunga mati hi matimba, “dyiharhi” ledyi dya nyupela dyi nga ha vonaki. Swiharhi leswi swa ha ku vona xiharhi xa le matini, lexi nga ni khombo—ku nga mpfuvu.

Mpfuvu ya kumeka emativeni ni le milambyeni ya le vuxeni bya Afrika naswona hi vukulu yi tluriwa hi ndlopfu ntsena. Loko yi kule kahle, mpfuvu yi nga leha ku tlula mune wa timitara naswona ku suka enkondzweni ku ya ehenhla yi tlakuke ku ringana mitara ni hafu. Yi nga tika kwalomu ka tithani ta mune. Hakanyingi rito leri nge “Behemoti” leri boxiweke eBibeleni ebukwini ya Yobo ku anakanyiwa leswaku ri vula mpfuvu. A swi hlamarisi leswi Bibele yi vulaka leswaku xiharhi lexi lexikulu xi ni marhambu lama fanaka ni “tiphayiphi ta koporo” naswona yi tlhela yi ma fanisa ni “tinhonga ta nsimbi.”—Yobo 40:15-18.

Leswi mpfuvu yi nga ni dzovo ro tsindziyela, yi nga riki na voya naswona yi vonakaka yi tikhome ku fana ni nguluve naswona yi vumbekeke ku fana ni diramu, swi le rivaleni leswaku a yi nge pfuki yi winile emphikizanweni wa van’wambhurhi. Milenge ya mpfuvu yi komile kutani swa hlamarisa leswaku yi swi kotisa ku yini ku rhwala miri lowukulu swonghasi. Kambe u nga yi tekeli ehansi milenge yoleyo ya swipimbi. Enhoveni mpfuvu yi tsutsuma ku tlula munhu. Ku vuriwa leswaku ematini yi nga siya byatso lebyi fambisiwaka hi munhu kumbe lebyi fambisiwaka hi njhini.

Mahanyelo Ya Yona eMatini

Timpfuvu i swiharhi leswi tshamaka hi mintlawa, ti tala ku tshama ti ri khume ku ya eka 15, ti rhangeriwa hi nkunzi, kambe ku tshama ku voniwa timpfuvu ti ri ntlawa wa kwalomu ka 150. Ti kota ku hanya ematini ni le nhoveni naswona ta huma ematini—ngopfu-ngopfu nivusiku—leswaku ti ya dya swimila swa rihlaza leswi kumekaka ehlalukweni. Hi ntolovelo, a ti fambeli ekule ni mati. Hambiswiritano, hi xixika timpfuvu tin’wana ti tiviwa hi ku famba kwalomu ka tikhilomitara ta khume ti lava swakudya.

A swi tiveki kahle leswaku timpfuvu ti yi fungha njhani mindzilakana ya tindhawu leti ti tshamaka eka tona. Van’wana va ehleketa leswaku mukhuva lowu hlamarisaka wa ku hangalasa vulongo bya tona hi ncila i ndlela yo tsakisa timpfuvu ta xisati kumbe ku lemukisa tinkunzi tin’wana. Loko ti hlaseriwa, ti rila ku fana ni hanci naswona ta bonga loko ti ri eku lweni. Ku bonga ka tona ka twala hambiloko ti ri endzeni ka mati. Nkunzi leyi rhangelaka yi tivisa vukona bya yona hi ku bonga yi ku MUH-Muh-muh.

Mpfuvu yi heta siku hinkwaro yi papamale ematini kumbe yi nyuperile ematini naswona miri wa yona lowukulu wa yi pfumelela ku endla tano. Hambileswi mpfuvu yi nga swi kotiki ku famba hi ku olova ematini ku fana ni swivumbiwa swin’wana leswi na swona swi kotaka ku hanya ematini ni le nhoveni, yi kota ku heta timinete ta 15 yi nyuperile ematini! Ya swi kota ku tumbeta miri wa yona hinkwawo ematini, kambe tinhompfu, mahlo ni tindleve swi sala swi humele ehandle. Ematini hi kona laha mpfuvu yi kotaka ku endla mintirho yo hambana-hambana ku katsa ni vuxaka bya rimbewu.

Endzhaku ko tika tin’hweti ta nhungu, xirhodyana xa velekiwa ematini lama nga entangiki. Ti mamisela ehandle ka mati kumbe ematini lama nga entangiki ngopfu. Hambileswi mpfuvu yi nga ni matimba, ya n’wi khathalela swinene n’wana wa yona. Kunene i nchumu lowu tsakisaka ku vona mpfuvu yi papame ematini n’wana wa yona a ri enhlaneni. Hambileswi xiharhi lexi xi vonakaka xi rhombile, xi nga lwa ni xin’wana ni xin’wana lexi nga ringetaka ku teka n’wana wa xona enhlaneni wa xona!

Dzovo ra mpfuvu ri byi fanelekela kahle vutomi bya le matini. Ku va ni ku cinca lokukulu loko yi huma endzeni ka mati yi ya enhoveni. Dzovo ra yona ri humesa mati lama rhetemukaka, ya ribungu lama nga ni munyu wo tala. Loko u ri ekule, u nga vona onge yi huma ngati. Hambiswiritano, mati wolawo ma sirhelela dzovo ra yona loko yi ri ematini ni le nhoveni. Vanhu va khale va laha Afrika, a va teka dzovo ra mpfuvu va ri tsemelela kutani va ri loveka emafurheni. Kutani ri soholotiwa ri omisiwa ivi ku endliwa tisambhoko leti a ku lwiwa hi tona.a Grzimek’s Animal Life Encyclopedia yi vula leswaku endzhaku ko tlhuvutsiwa—ntirho lowu tekaka kwalomu ka malembe ya tsevu—dzovo ra mpfuvu ri va ri “tiye ku fana ni ribye naswona ri bumbule kwalomu ka mune wa tisentimitara ni hafu.”

Ku Ahlamula Loku Hlamarisaka Ku Tlhela Ku Chavisa

Nchumu lowu hlekisaka ngopfu eka mpfuvu i nomu wa yona. Ehandle ka mati mpfuvu yi tirhisa nomu wa yona lowu anameke hafu ya mitara ku dya byanyi ekusuhi ni mati. Kambe a yi wu tirhisi ku dya ntsena. Loko yi pfula nomu wa yona wu helela, yi va yi nga ri eku ahlamuleni kambe yi va yi kombisa leswaku yi karihile. Mintlawa yo hambana-hambana yi tshamela ku lwa hi leswi yi tekeriwaka ndhawu ya yona. Loko yi pfule nomu ku vonaka meno lamakulu ya nomu wa le hansi. Meno lawa yi tilwelaka ha wona ma leha ma fika eka 30 wa tisentimitara.

Nomu wa mpfuvu a wu na khombo eka timpfuvu-kulobye ntsena kambe ni le ka vanhu. Matshalatshala hinkwawo lama vanhu va ma endleke yo aka vuxaka ni mpfuvu ma tsandzekile. Mpfuvu yi hlasela mani na mani la tshinelaka endhawini leyi lawuriwaka hi yona, hambiloko a nga yi pfukanga. Ku tlula kwalaho, loko mpfuvu yi vavisekile, ya leva naswona yi hlasela xin’wana ni xin’wana lexi tshinelaka eka yona. Tinhlaya letikulu ta mpfuvu leyi kariheke ti wise ni mabyatso.

Loko mpfuvu yi ri ehandle ka mati yi kariha ku fana ni loko yi ri ematini. Hi xikombiso, swi ni khombo swinene ku yima exikarhi ka mpfuvu leyi dyaka byanyi ni mati. Etindhawini tin’wana ta le Afrika, vanhu van’wana va hlaseriwe hi timpfuvu loko ti kuma leswaku va ti pfalele ndlela ya tona yo balekela ematini. Xiharhi lexi xi chaviwa hi vanhu ni hi swiharhi naswona munhu a nga tshuki a tlangela ekusuhi na xona.

Xana Mpfuvu Yi Ta Pona?

Loko mpfuvu yi dya byanyi enhoveni, yi le khombyeni ra ku hlaseriwa hi tinghala. Hambiswiritano, nala lonkulu wa timpfuvu ku vonaka ku ri munhu. World Book Encyclopedia yi ri: “Vanhu va hungute nhlayo ya timpfuvu ni ndhawu leyi ti tshamaka eka yona. Vahloti va tidlaye hi vunyingi naswona varimi va teke ndhawu leyikulu leyi timpfuvu a ti hanya eka yona.”

Ina, ku teka ka vanhu ndhawu ya timpfuvu ku endle leswaku swiharhi leswi swi tikuma swi sele ni ndhawu yitsongo kutani swi nga ha swi koti ku famba hi ku ntshunxeka naswona swi nga ha swi koti ku andza ku fana ni le ku sunguleni. Lexi tsakisaka, eMfun’weni wa Xikwembu, Muvumbi u tshembisa leswaku vanhu va ta kota ku hanyisana ni swiharhi, leswaku ‘ku nga ha endliwi swo biha kumbe ku onhiwa’ emisaveni leyi nga ta va yi endliwe Paradeyisi.—Esaya 11:9.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]

Elizabeth DeLaney/Index Stock Photography