Ha Yini Ku Ri Ni Madzolonga Yo Tala Swonghasi Sweswi?

VUGEVENGA hinkwabyo byi bihile. Kambe swa tika ku twisisa vugevenga lebyi kombisaka vuhunguki kumbe lebyi nga riki na xikongomelo. Kambe valavisisi a va swi twisisi tanihi leswi hakanyingi byi endliwaka ku nga ri na xivangelo lexi twisisekaka. Leswi swi endla leswaku vanhu va nga ha titwi va sirhelelekile. Xiviko lexi haxiweke hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo xi vula leswaku “madzolonga ma nghena ematiko-nkulu hinkwawo, ematikweni hinkwawo ni le migangeni hinkwayo.”

Hambi ku ri tindhawu leti a ti tekiwa ti sirhelelekile emalembeni lama hundzeke, sweswi ti weriwe hi swiendlakalo swo biha swa madzolonga. Hi xikombiso, ku hundze nkarhi wo leha Japani yi ri na madzolonga yo tala. Kambe, eIkeda, hi June 2001, wanuna un’wana u nghene exikolweni a tamele dyikwana, a sungula ku tlhavetela vanhu ni ku va pulukanyana hi dyikwana ledyi. Ku nga si hela ni timinete ta 15 a a dlaye vana va nhungu ni ku vavisa van’wana va 15. Loko xiendlakalo lexi xi hlanganisiwa ni swiviko swin’wana swa le Japani, ku fana ni leswi swi vulavulaka hi muntshwa la dlayaka vanhu lava a nga va tiviki ntsena ku ri ndlela ya ku titsakisa, munhu wa swi lemuka leswaku swiyimo swi cincile.

Hambi ku ri ematikweni lama vugevenga byi nga le henhla eka wona, swiendlakalo swin’wana swa vuharhi swi nyenyetse vanhu. Leswi swi ve tano hi nhlaselo wa September 11, 2001 lowu endliweke le World Trade Center eNew York. Mutivi wa mianakanyo Gerard Bailes u te: “Swi endla leswaku hi titwa hi lahlekile, misava leyi yi va ndhawu leyi nga ni khombo leyi u nga tiviki leswaku ku ta humelela yini mundzuku.”

Ha Yini Van’wana Va Endla Madzolonga Yo Tano?

Ku ni nchumu wun’we lowu hoxaka xandla eka madzolonga hinkwawo ya vuhunguki. Lexi endlaka leswaku madzolonga man’wana ma nga twisiseki hileswi ma kombisaka vuphukuphuku lebyikulu. Hi xikombiso, swa tika swinene ku twisisa leswaku ha yini munhu a nga dumelaka munhu la nga n’wi tiviki a n’wi tlhavetela a kondza a fa kumbe leswaku ha yini munhu a nga ha fambaka hi movha a duvulela vanhu.

Van’wana va vula leswaku vanhu va lo swi tekelela leswo rhandza madzolonga. Van’wana vona va vula leswaku a hi nge vuli leswaku vugevenga lebyi fambisanaka ni madzolonga lebyi kombisaka vuhunguki a byi nge papalateki.—Vona bokisi leri nge “Xana Va Velekeriwe Madzolonga?”

Vatshila vo tala va kholwa leswaku ku ni swivangelo ni swiyimo swo tala leswi endlaka leswaku vanhu va endla madzolonga yo biha ngopfu. Xiviko lexi kandziyisiweke hi FBI (Federal Bureau of Investigation) Academy ya le United States xi ri: “Ku dlaya munhu a hi nchumu lowu endliwaka hi munhu la hanyeke kahle emiehleketweni.” Swi nga ha endleka van’wana va nga pfumelani ni marito lawa. Kambe vo tala va wu twisisa kahle mongo wa kona. Hikwalaho ka swivangelo swin’wana, ku va ku ri ni swin’wana leswi nga fambiki kahle emiehleketweni ya vanhu lava va endlaka vugevenga byo tano. Ku ni nchumu wo karhi lowu khumbeke miehleketo ya vona lerova va endla swilo swo nyumisa swonghasi. Hi swihi swin’wana leswi nga susumetelaka munhu ku endla swilo swo tano? A hi kambisiseni swilo swin’wana leswi vativi va swi boxeke.

Ku Hahluka Ka Vutomi Bya Ndyangu

Marianito Panganiban, muvulavuleri wa National Bureau of Investigation ePhilippines, u vutisiwe hi mutsari wa Xalamuka! malunghana ni ndlela leyi vanhu valavo va kuleke ha yona. U te: “Va kulele emindyangwini leyi hahlukeke. A va khathali naswona a va na rona rirhandzu. Vanhu va lahlekeriwa hi mahanyelo lamanene lerova a va ha ri na nkongomiso, kutani vo tipeta kun’wana ni kun’wana.” Valavisisi vo tala va vula leswaku ku ni madzolonga naswona a ku na vuxaka lebyinene emindyangwini ya swigevenga swo tala leswi nga ni tihanyi.

Ndzawulo ya le United States ya Nkambisiso wa Vugevenga lebyi nga ni Madzolonga yi humese xiviko lexi longoloxaka swilo leswi nga pfunaka ku vona vantshwa lava nga endlaka madzolonga yo biha exikolweni. A ku ri ni swivangelo leswi landzelaka swa le ndyangwini: vuxaka lebyi nga riki byinene exikarhi ka mutswari ni n’wana, vatswari lava tsandzekaka ku xiya swiphiqo eka vana va vona, ku pfumaleka ka vuxaka exikarhi ka mutswari ni n’wana, vatswari lava vekaka swipimelo swi nga ri swingani kumbe lava nga vekiki swipimelo hi ku helela eka ndlela leyi n’wana a tikhomaka ha yona, swin’we ni vana lava tumbetaka ngopfu ndlela leyi va hanyaka ha yona, va hanya vutomi bya mikoka yimbirhi, va tumbeta ndlela yin’wana leyi va hanyaka ha yona.

Namuntlha vana vo tala va tshama emindyangwini leyi hohlokeke. Van’wana va ni vatswari lava nga riki na nkarhi na vona. Vana va magidi va kulele emindyangwini leyi nga hlelekangiki naswona yi nga riki na nkongomiso eka mahanyelo. Vatshila van’wana va vona onge xiyimo xo tano xi nga ha endla leswaku n’wana a nga swi koti ku va ni vunghana ni van’wana, xisweswo swi n’wi olovela ku vavisa vanhu van’wana, naswona a nga voni nchumu lexi hoxeke hi sweswo.

Mintlawa Leyi Nga Ni Rivengo Ni Mimpambukwa

Vumbhoni byi kombisa leswaku mintlawa yin’wana leyi nga ni rivengo kumbe mimpambukwa yi hoxe xandla swinene eku endliweni ka vugevenga byin’wana. Le Indiana, eU.S.A., jaha rin’wana ra muntima ra malembe ya 19 hi vukhale a ri ri karhi ri muka ri suka emavhengeleni. Ku nga ri kungani, a ri etlele exitarateni ri ri ni kulu ebyongweni. Ri duvuriwe hi jaha rin’wana leri a ri nga ri tivi ni ku ri tiva. Ha yini? Mudlayi loyi a a lava ku va xirho xa nhlangano wa valungu lava titekaka va tlakukile eka vantima ni ku drowiwa puma emirini hikuva a dlaye munhu wa ntima.

Nhlaselo wa gasi lowu endliweke hi 1995 egondzweni ra le hansi ka misava le Tokyo; ku tidlaya ka vanhu vo tala le Jonestown, eGuyana; ni ku fa ka swirho swa 69 swa Order of the Solar Temple le Switzerland, Canada ni le Furwa, loku a ku fambisana ni mihivahivana. Swikombiso leswi swi kombisa nkucetelo lowukulu lowu mintlawa yin’wana yi nga na wona eka ndlela leyi vanhu van’wana va ehleketaka ha yona. Varhangeri lava nga ni nkhinkhi va susumetele vanhu ku endla swilo swa “vuhunguki” hi ku va tshembisa hakelo yo karhi.

Vuhaxi Ni Madzolonga

Van’wana va kombetela eka vumbhoni lebyi kombisaka leswaku swilo swa manguva lawa leswi hundzisaka rungula swi khutaza tihanyi. Ku vuriwa leswaku ku tshamela ku hlalela madzolonga eka thelevhixini, eka tifilimi, eka mintlango ya vhidiyo ni le ka Internet , swi tlanyata ripfalo ni ku khutaza madzolonga. Dok. Daniel Borenstein, muungameri wa Nhlangano wa Vuvabyi bya Miehleketo wa le Amerika, u te: “Enkarhini lowu, ku ni minkambisiso leyi tlulaka 1 000 leyi sekeriweke eka vulavisisi lebyi tekeke malembe lama tlulaka 30 lama kombisaka ku fambisana loku nga kona eka madzolonga ya le ka vuhaxi ni tihanyi leti vana van’wana va ti kombisaka.” Dok. Borenstein u nyikele vumbhoni lebyi emahlweni ka Komiti ya le United States ya Senate, u te: “Ha tiyiseka leswaku ku tshamela ku hlalela vuhungasi lebyi nga ni madzolonga swi ni khombo lerikulu eka rihanyo ra vanhu.”—Vona bokisi leri nge “Madzolonga Ya Mintlango Ya Khompyuta—Vonelo Ra Madokodela.”

Ku nyikeriwe swikombiso swo karhi leswi kombisaka leswaku mhaka leyi i ntiyiso. Enandzwini wa munhu loyi a duvuleke mpatswa a wu dlaya loko wu ri karhi wu hlalela ku huma ka dyambu eribuweni ra lwandle, lowu boxiweke xihlokweni lexi hundzeke, vachuchisi va nyikele vumbhoni lebyi kombisaka leswaku ku dlaya ka yena vanhu ku nga ri na xikongomelo a ku susumetiwe hi filimi leyi nga ni madzolonga. Eku duvuleni ka le xikolweni laha ku dlayiweke vanhu va 15, ku vuriwa leswaku swichudeni swimbirhi leswi a swi hlohlotela ku duvula loku a swi hete tiawara to tala swi ri karhi swi tlanga mintlango leyi nga ni madzolonga ya vhidiyo. Tlhandlakambirhi, a swi hamba swi hlalela tifilimi leti dzunisaka madzolonga ni ku dlaya.

Swidzidzirisi

Le United States, nhlayo ya vanhu lava dlayiwaka hi vantshwa yi engeteleke kanharhu emalembeni ya nhungu. Xana valawuri va ri hi xihi xivangelo xin’wana xa leswi? I mintlawa ya tinsula-voya, ngopfu-ngopfu leyi tirhisaka khokheyini. Malunghana ni milandzu ya ku dlayiwa ka vanhu lava tlulaka 500 sweswinyana le Los Angeles, eCalifornia, “maphorisa ma vula leswaku ya 75 wa tiphesente yi fambisana ni mintlawa ya tinsula-voya.”

Xiviko lexi kandziyisiweke hi FBI Academy xi ri: “Ku kumeke leswaku vanhu lava dlayaka van’wana va va va tirhise swidzidzirisi hi mpimo wa le henhla swinene.” Van’wana va susumetiwa hi swidzidzirisi leswaku va dlaya van’wana. Van’wana va tirhisa madzolonga leswaku va ngungumerisa swidzidzirisi swa vona. Handle ko kanakana, swidzidzirisi swi ni nsusumeto lowukulu eka swiendlo swa vuhunguki.

Ku Kuma Matlhari Hi Ku Olova

Hilaha swi boxiweke hakona exihlokweni lexi hundzeke, wanuna un’wana la tameleke xibamu eTasmania, le Australia, u dlaye vanhu va 35. U vavise van’wana va 19. Wanuna loyi a a tamele swibamu leswi nga ni khombo swinene. Leswi swi endle vo tala va gimeta hi ku vula leswaku ku kumeka ka matlhari wolawo hi ku olova hi swin’wana leswi vangelaka ku engeteleka ka vugevenga lebyi nga ni madzolonga.

Xiviko xin’wana xi kombisa leswaku ku dlayiwe vanhu va 32 ntsena hi ku duvuriwa le Japani hi 1995, vo tala ku ri mintlawa ya tinsula-voya leti dlayiwaka hi tinsula-voya-kulobye. Hi hala tlhelo, eUnited States ku duvuriwe vanhu lava tlulaka 15 000. Ha yini ku ri ni ku hambana lokukulu swonghasi? Van’wana va vula leswaku xivangelo xin’wana i milawu yo tika ya le Japani ya ku va ni xibamu.

Vanhu Va Tsandzeka Ku Langutana Ni Swiphiqo Leswi

Loko van’wana va twa hi swiendlo swo biha, va nga ha angula hi ku vula leswaku, ‘Munhu yoloye u fanele a hlanya!’ Kambe, a hi vanhu hinkwavo lava endlaka swilo swo tano lava hlanyaka. Hambiswiritano, vo tala swa va tikela ku langutana ni swiphiqo swa vutomi. Vatshila va kombetela eka swihoxo swo karhi hi vumunhu bya vanhu leswi nga vangelaka swiendlo leswi tsemaka nhlana. Swin’wana swa swona hi leswi: swiphiqo swa ku dyondza ni swa ku endla vunghana ni van’wana; mimbuyelo yo biha leyi vangiwaka hi ku xanisiwa ka munhu emirini ni hi tlhelo ra rimbewu; ku pfumala vumunhu; ku venga ntlawa wo karhi, tanihi ku venga vavasati; ku ka u nga tisoli hambi u endle swo biha; ni ku navela ku lawula vanhu van’wana.

Ku nga khathariseki leswaku xiphiqo xa kona hi xihi, van’wana va karhateka ngopfu hi swiphiqo swa vona lerova va hetelela va nga ha ehleketi kahle, naswona leswi swi nga endla leswaku va endla swilo leswi nga tolovelekangiki. Xikombiso xa leswi i muongori loyi a a lava nyingiso. U tlhavele vana lavatsongo murhi lowu a wu endla leswaku va nga ha hefemuli. Kutani a a tsakile hi nyingiso lowu a wu kumeke loko a ri karhi a “ponisa” vana volavo. Khombo ra kona, a nga swi kotanga ku endla leswaku hinkwavo va tlhela va sungula ku hefemula. U voniwe nandzu wa ku dlaya.

Hi ku ya hi leswi se hi swi boxeke, swi le rivaleni leswaku ku ni swivangelo swo tala leswi endlaka leswaku vanhu va endla vugevenga lebyi nga ni madzolonga. Kambe hi ta va hi nga hetanga loko hi nga buli hi nchumu wun’wana wa nkoka swinene.

Ntlhantlho Wa Bibele

Bibele ya hi pfuna ku twisisa leswaku i yini leswi endlekaka sweswi nileswaku ha yini vanhu va swi hundzeleta hi ndlela yoleyo. Yi yi hlamusela kahle mimboyamelo leyi hi talaka ku yi vona. Hi xikombiso, nxaxamelo lowu kumekaka eka 2 Timotiya 3:3, 4 wu kombisa leswaku vanhu va ta va va nga ri na xona “xinakulobye xa ntumbuluko” nileswaku va ta va “lava nga tikhomiki, lava nga ni tihanyi, lava nga rhandziki vunene” naswona “lava omeke tinhloko.” Ebukwini yin’wana ya Bibele, Yesu u tshahiwe a ku: “Rirhandzu ra vo tala ri ta hola.”—Matewu 24:12.

Bibele yi ri: “Emasikwini yo hetelela ku ta fika minkarhi ya mangava.” (2 Timotiya 3:1) Ina, leswi hi swi vonaka i vumbhoni bya leswaku hi hanya eku heleni ka fambiselo leri ra sweswi ra swilo. Swiyimo swin’we ni langutelo leri vanhu va nga na rona, swa hohloka. Xana hi nga langutela ku kuma ntlhantlho sweswi? Bibele ya hlamula: “Vanhu vo homboloka ni vaxisi va ta ya emahlweni va nyanya evubihini bya vona.”—2 Timotiya 3:13.

Xana leswi swi vula leswaku vanhu va ta hanya ehansi ka madzolonga ni vugevenga hilaha ku nga heriki? A hi tlhuvutseni xivutiso lexi exihlokweni xa hina lexi landzelaka.

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

XANA HI TA TSHAMA HI LANGUTANE NI MADZOLONGA?

Van’wana va vula leswaku vanhu va tswariwa va rhandza madzolonga kumbe ku dlaya. Lava seketelaka dyondzo ya hundzuluko va vula leswaku hi huma eka swiharhi naswona hi tekelele mahanyelo ya swona ya ku rhandza ku lwa. Tidyondzo to tano ti kombisa leswaku hi tshama hi ta langutane ni madzolonga, a hi na ndlela yo ma balekela.

Kambe, ku ni vumbhoni byo tala lebyi kombisaka leswaku a swi tano. Mavonelo lama boxiweke laha henhla a ma kombisi leswaku ha yini eka tinxaka to hambana-hambana ku ri ni madzolonga lama nga faniki. A ma kombisi leswaku ha yini ku ri ntolovelo eka tinxaka tin’wana ku hanya hi madzolonga, kasi eka tin’wana a ma talanga, naswona a ku na swiviko swa vanhu lava dlayiweke. Mutivi wa ku tshungula munhu a ri karhi a vulavula loko a tshunguriwa Erich Fromm u kombise xihoxo lexi nga kona eka dyondzo ya leswaku hi tekelele madzolonga eka swiharhi hi ku vula leswaku hambileswi swin’wana swi rhandzaka madzolonga leswaku swi tisirhelela, kambe vanhu hi vona lava dlayaka ntsena hi xikongomelo xo titsakisa.

Ebukwini ya vona leyi nge The Will to Kill—Making Sense of Senseless Murder, Profesa James Alan Fox na Jack Levin, va ri: “Vanhu van’wana va rhandza madzolonga ku tlula van’wana, kambe va ha ri ni ntshunxeko wa ku tihlawulela. Hambileswi ku nga ni swivangelo swo hambana-hambana leswi endlaka leswaku munhu a dlaya munhu un’wana, kambe munhu u na wona matimba yo endla xiboho emhakeni leyi, leswi endlaka leswaku a byarha vutihlamuleri ni ku voniwa nandzu hi leswi a swi endlaka.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

MADZOLONGA YA MINTLANGO YA KHOMPYUTA—VONELO RA MADOKODELA

Dok. Richard F. Corlin, khale ka muungameri wa Ndzawulo ya Vutshunguri ya le Amerika, u nyikele nkulumo eka ntlawa wa madokodela lama thwaseke le Philadelphia, ePennsylvania, le U.S.A. Enkulumeni yakwe u vulavule hi mintlango ya khompyuta leyi khutazaka madzolonga. Yin’wana ya mintlango leyi yi nyika munhu minkutlunya loko a ba enyameni, u kuma yo tala loko a ba miri, kasi yo tala ngopfu u yi kuma loko a ba nhloko. Ku va ni vuphyandla-phyandla bya ngati, tinyama ta le byongweni ti ku n’walala!

Dok. Corlin u vule leswaku vana a va pfumeleriwi ku chayela, a va pfumeleriwi ku nwa byala hambi ku ri ku dzaha loko va ha ri vatsongo. Ivi a ku: “Kambe ha va pfumelela ku dyondza ku duvula va ha ri emalembeni lawa va nga swi kotiki ku lawula mintlhaveko ya vona, va nga si wupfa, va nga si swi kota ku ma tirhisa kahle matlhari lawa va tlangaka ha wona. . . . Hi fanele hi dyondzisa vana va hina ku sukela eku sunguleni leswaku madzolonga [ma ni] mimbuyelo yo biha—minkarhi hinkwayo.”

Khombo ra kona, ematshan’weni yo dyondzisa vana leswaku vugevenga a byi lulamanga, hakanyingi vana hi vona lava hlaseriwaka hi vugevenga lebyi nga ni madzolonga. Tinhlayo ti kombisa leswaku ku dlayiwa vana va khume hi xibamu hi siku le United States. Dok. Corlin u ri: “United States hi yona yi fambaka emahlweni emisaveni hinkwayo—eka nhlayo ya vana lava dlayiwaka hi swibamu.” Xana u fikelele makumu wahi? “Madzolonga lama vangiwaka hi swibamu ma xungeta rihanyo ra tiko ra hina. Lowu i ntiyiso.”

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

SWILO LESWI HOXAKA XANDLA EKA VUGEVENGA LEBYI NGA NI MADZOLONGA

Vativi vo tala va vona onge swilo leswi landzelaka swi nga ha hoxa xandla eka vugevenga lebyi kombisaka vuhunguki:

Ku hahluka ka ndyangu

Mintlawa leyi vengaka vanhu van’wana, leyi hisekelaka etlhelo

Mimpambukwa leyi nga ni khombo

Madzolonga eka vuhungasi

Ku hlalela madzolonga

Ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha

Ku tsandzeka ku langutana ni swiphiqo hilaha ku humelelaka

Ku kumeka hi ku olova ka matlhari lama nga ni khombo

Mavabyi yo karhi ya nhloko

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Yin’wana ya tindhawu ta ntlhanu leti hahluriweke hi bomo leyi dlayeke vanhu va 12 ni ku vavisa van’wana lava tlulaka 80 eDorobeni ra Quezon, le Philippines

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo/Aaron Favila December 30, 2000

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Swichudeni swimbirhi swi dlaya mudyondzisi ni swichudeni swin’wana swa 12 ivi swi tidlaya na swona le Xikolweni xa le Henhla xa Columbine, eColorado, le U.S.A.

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo/Jefferson County Sheriff’s Department April 20,1999

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Bomo yi buluka emovheni kutani yi dlaya vanhu va 182 ni ku vavisa van’wana va 132 endhawini yo tihungasa nivusiku le Bali, eIndonesia

[Xihlovo Xa Kona]

Maldonado Roberto/GAMMA October 12, 2002