Vugevenga Lebyi Nga Ni Madzolonga—Xana Ku Endleka Yini?

FRANK na Gabriella a va ri karhi va rhendzeleka eribuweni ra le Oregon, eU.S.A., hi minkarhi ya nimixo, va hlalele ku huma ka dyambu. A va nga swi tivi leswi a swi ri kusuhi ni ku humelela. Endzhaku ka timinete ti nga ri tingani, havumbirhi a va file, va duvuriwe etinhlokweni hi munhu loyi a a ri ekusuhi. Xana munhu loyi o rihisela? Kumbe, xana a a ri ni mavondzo? Doo! Munhu loyi a va duvuleke a a nga va tivi ni ku va tiva, a a ri etikweni ra milorho—a lava ku tiva leswaku swi njhani ku dlaya munhu.

“Hi Sonto 28 April 1996, Martin Bryant u koke nyingiso wa matiko ya le Vupela-dyambu hi ku titsakisa loku a a ku endla. A a duvula un’wana ni un’wana loyi a hlanganaka na yena loko a ri karhi a rhendzeleka ni doroba ra Port Arthur, eTasmania, a a tsake ngopfu naswona a a titwa a ri ni vurhena.” (A Study of Our Decline, hi Philip Atkinson) U tlhele a dlaya vanhu va 35!

Mukhalabye un’wana la nga ni malembe ya 65 wa le Canada a a gade xikanyakanya nimixo hilaha a a tolovele ku endla hakona. Loko a ri karhi a famba, u tlumbiwe hi muchayeri loyi a a ta hi hala ndzhaku kakwe, loyi a n’wi dlayeleke kwalaho. Muchayeri wa kona u koka-koke xikanyakanya xakwe kwalomu ka 700 wa timitara. Eku sunguleni, a ku ehleketiwa leswaku munhu u lo n’wi tlumba a baleka emhangwini, kambe loko ku endliwa vukambisisi bya vukheta, ku kumeke leswaku u tlumbiwe hi muchayeri loyi a yiveke movha, a n’wi tlumbela ku titsakisa ntsena. Swi vonaka onge ku tlumba munhu la gadeke xikanyakanya a ko va ntlango ntsena wa ku “titsakisa.”

Xana Leswi Ko Va Vugevenga Bya Muxaka Wun’wana?

Vugevenga a byo sungula namuntlha, kambe vugevenga lebyi hlamuseriweke laha henhla byi endla leswaku vanhu va tivutisa xivutiso lexi: “Hikwalaho ka yini? Xana swi tisa ku yini leswaku munhu a ehleketa ku endla nchumu wo tano?” Hambileswi vugevenga lebyi tolovelekeke byo kota ku yiva kumbe vukanganyisi swi nga ha endlekaka byi nga koki nyingiso lowukulu, kambe ku ni swiendlo leswi engeletekaka leswi kokaka nyingiso wa vahaxi va mahungu naswona swi endlaka leswaku vanhu va ku, ‘Leswi i vuhunguki hakunene! Xana ku endleka yini emisaveni leyi?’

Vugevenga lebyi a byi fani. Hakanyingi byi tsema nhlana naswona byi kombisa tihanyi. Ku fana ni swikombiso leswi nga laha henhla, hakanyingi vanhu lava nga riki na nandzu, lava nga va tiviki vaendli va vugevenga lebyi, hi vona va langutanaka na byona. Tlhandlakambirhi, hakanyingi swi vonaka ku nga ri na xivangelo xa madzolonga ya kona. Nxaxamelo wa swiendlo swo tano swa vuhunguki wu lehe ngopfu.

Hi April 1999 le Colorado, eU.S.A., swichudeni swimbirhi swi duvule exikolweni swi dlaya swichudeni swa 12 ni mudyondzisi, kutani swi hetelela hi ku tidlaya. Wanuna un’wana u file le California hi 1982 endzhaku ka loko a nwe murhi lowu a wu xaveke lowu munhu un’wana a wu cheleke chefu ya strychnine. Hi 1993 vafana vambirhi lava nga ni malembe ya khume va yenge James Bulger la nga ni malembe mambirhi leswaku a famba na vona ku suka eswitolo swa le Bootle, eMerseyside le Nghilandhi, loko mana wakwe a ha ri esilaheni. Va fambe na yena va rhelela hi xiporo xa xitimela ivi va n’wi ba a kondza a fa.

Swiendlo swin’wana swi nga ha tekiwa swi ri vutherorisi, ku fana ni ku tirhisiwa ka chefu le gondzweni ra le hansi ka misava eTokyo hi 1995. Japani ri sale ri tsemeke nhlana loko swirho swa mpambukwa wun’wana swi pfulela gasi leyi nga ni chefu le gondzweni ra le hansi ka misava eTokyo, swi dlaya vanhu va 12 ni ku vavisa van’wana va gidi. A hi vangani lava nga rivalaka ku lovisiwa ka World Trade Center ya le New York ni ku hlaseriwa ka Pentagon le Washington, D.C., loku dlayeke vanhu va 3 000 swin’we ni nhlaselo wa bomo le Bali, eIndonesia n’wexemu, lowu dlayeke vanhu va kwalomu ka 200.

Swi lo dla, leswaku madzolonga yo tano ma andzile. Xiphiqo lexi xi kumeka emisaveni hinkwayo, xi khumba tinxaka to tala ni vanhu va mintlawa yo hambana-hambana.

Eswiyin’weni swin’wana, swi vonaka onge vaendli va vugevenga lebyi va le mphikizanweni, va lava ku vona leswaku i mani la nga ta tlula van’wana hi swiendlo leswi tsemaka nhlana. Tlhandlakambirhi, madzolonga lama vangiwaka hi rivengo ma andza swinene. Madzolonga lawa ma endliwa hi tihanyi letikulu swinene eka vanhu lava “xidyoho” xa vona ku nga leswi va nga va rixaka ro karhi, vukhongeri byo karhi kumbe nyimba yo karhi—hilaha swi veke hakona hi 1994 loko ku dlayiwa Matutsi ya kwalomu ka 800 000 eRwanda.

Leswi swi endla leswaku vanhu vo tala va tivutisa: ‘Xana ku endleka yini? Xana a swi ri hi ndlela leyi eku sunguleni? I yini lexi nga ha vaka xi vangela madzolonga yo bihisa xileswi? Xana wu kona ntshembo wa ku hunguta kumbe ku herisa madzolonga ya tihanyi tonghasi?’ Swihloko leswi landzelaka swi ta tlhuvutsa mhaka leyi ni swivutiso swin’wana.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

Vugevenga lebyi nga ni madzolonga byi tala ku wela vanhu lava nga riki na nandzu naswona ku nga ri na xikongomelo xo va hlasela