Xana Ri Le Kwihi Tiko Leri Nga Riki Na Vugevenga?
Nkosi wakwe a wu ri wun’wana wa minkosi leyikulu leyi Moscow ri tshameke ri va na yona malembe yo tala lama hundzeke. Magidi ya vanhu ma longoloke eswitarateni leswaku ma ta fundzha Murhaxiya lontsongo loyi a dlayiweke kan’we-kan’we hi March 1, 1995, hi makulu ya mudlayi. U balaseriwe a fa a ri enyangweni wakwe, Vladislav Listyev, u hlawuriwe leswaku a va mutsari wa maphepha-hungu wa lembe hi 1994, naswona a a humelela ko tala eka thelevhixini.
KU NGA si hela mavhiki manharhu, hi March 20, fambiselo ra tindlela ta le hansi ka misava le Tokyo a ri ri ni mphesa-mphesa wa rona wa nimixo, loko ri hlaseriwa hi nhlaselo wa gasi leyi nga ni chefu. Ku fe vanhu vo hlayanyana; van’wana vo tala va vaviseke ngopfu.
Kutani hi April 19, Doroba-nkulu ra Oklahoma ri koke nyingiso wa vahlaleri va thelevhixini emisaveni hinkwayo. Va hlalele swilo leswi chavisaka loko vatirhi va ta ku ponisa va ri karhi va kokakoka mintsumbu leyi hlakatiweke va yi humesa emuakweni wa mfumo lowu onhiweke, lowu mbundzuxiweke hi bomo ya matherorisi. Lava feke a va ri 168.
Nan’waka eku heleni ka June, ku ve ni nhlaselo wun’wana wo tano, ekusuhi ni le Dhahran, Saudi Arabia, lowu dlayeke 19 wa vanhu va le Amerika ivi ku vaviseka va kwalomu ka 400.
Swiendlakalo leswi hi mune ka swona, swi kombisa leswaku vugevenga byi ta hi muxaka lowuntshwa. Vugevenga “lebyi tolovelekeke” byi ya byi engeteriwa hi swiendlo swa tihanyi swa vutherorisi. Naswona swiendlakalo leswi hi mune ka swona—xin’wana ni xin’wana hi muxaka wa xona—swi kombisa leswaku sweswi un’wana ni un’wana a nga ha gevengiwa. Hambi u le kaya, entirhweni, kumbe exitarateni, u nga ha gevengiwa. Entiyisweni, nkambisiso wa le Britain wu kombise leswaku kwalomu ka tikotara tinharhu ta vanhu va le Britain va anakanya leswaku va nga ha va vahlaseriwa va vugevenga sweswi ku tlula khume ra malembe lama hundzeke. Xiyimo xa laha u tshamaka kona xi nga ha va xi fana ni lexi.
Vaaki lava xiximaka nawu va lava hulumendhe leyi nga ta endla leswi tlulaka ntsena ku lawula vugevenga. Va lava hulumendhe leyi kahle-kahle yi nga ta byi herisa. Hambileswi loko ti ringanisiwa tinhlayo ta vugevenga ti nga kombisaka onge tihulumendhe tin’wana ti kota ku sivela vugevenga swinene ku tlula tin’wana, xiyimo xa tona hinkwato xi komba leswaku tihulumendhe ta vanhu ta tsandzeka enyimpini ya tona yo lwa ni vugevenga. Ina, ku pfumela leswaku ku ni hulumendhe leyi ku nga ri khale yi nga ta herisa vugevenga, i nchumu wa xiviri naswona a ko va norho wo titsakisa ntsena. Kambe hi yihi hulumendhe ya kona? Naswona rini?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Earth on pages 3, 6, and 9: NASA photo
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
MISAVA LEYI TALEKE HI VUGEVENGA
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
YUROPA: Buku ya Xintariyana leyi nge (“Vangwa Ni Khamba”) yi vule leswaku hi xinkarhana, nhlayo ya vugevenga bya ku hlaseriwa ka tindhawu ta vanhu eItaly byi “fike emaninginingini lama enkarhini wun’wana a ku anakanyiwa leswaku ma nga ka ma nga fikeleriwi.” Ukraine, ku nga riphabliki ra khale ka Soviet Union, yi vike vugevenga bya 490 eka vaaki va 100 000 hi 1985, kutani hi 1992 a byi ri 922. Byi hambeta byi andza. A swi hlamarisi leswi phepha-hungu ra le Russia leri vitaniwaka (“Minjhekanjhekisano Ni Ntiyiso”) ri tsaleke ri ku: “Hi tshama hi ri karhi hi anakanya ku hanya—ku hambeta ha ha hanya—ku pona nkarhi lowu wo chavisa . . . ha chava ku famba hi xitimela—xi nga huma exiporweni kumbe xi onhiwa; ha chava ku famba emoyeni—ku tlhakisiwa ku tinyike matimba kumbe xihaha-mpfhuka xi nga ha wa; ha chava ku famba etindleleni ta le hansi ka misava—hikwalaho ka ku chayisana kumbe ku buluka loku nga vaka kona; ha chava ku famba eswitarateni—u nga tikuma u ri exikarhi ka lava baleselanaka kumbe u nga ha phangeriwa, u pfinyiwa, u biwa, kumbe u dlayiwa; ha chava ku famba hi mimovha—yi nga ha hisiwa, yi nga ha onhiwa hi swibuluki, kumbe yi nga ha yiviwa; ha chava ku nghena etiphasejini ta le miakweni leyi ku tshamiwaka eka yona, eswitolo swo dyela eka swona, kumbe emavhengeleni—u nga ha vaviseka kumbe u dlayiwa kun’wana ni kun’wana eka tindhawu leti.” Kutani magazini wa Xihungary lowu vitaniwaka HVG wu fanise doroba-nkulu leri navelekaka ra le Hungary tanihi “Ntsindza wa Mamafiya,” wu vula leswaku emalembeni manharhu lama hundzeke, ri ve “ndhawu leyi muxaka wihi na wihi lowuntshwa wa vugevenga wu tumbulukeke kona . . . Swilo leswi vangaka ku chava leswi tswalanaka swi ya swi andza loko vanhu va vona maphorisa ya nga tiyimiselanga ku lwa ni Mamafiya.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
AFRIKA: Phepha-hungu ra le Nigeria Daily Times ri vike leswaku “tindhawu ta dyondzo ya le henhla” etikweni rin’wana ra le Vupela-dyambu bya Afrika a ti vona “gandlati ra swilo swo chavisa, leri hlantiwaka hi swirho swa vukhongeri leswi pambukeke swa le xihundleni: lerikulu lerova ri lave ni ku sivela swikongomelo swihi na swihi leswinene swa maendlelo ya dyondzo.” Ri ye emahlweni: “Gandlati ra kona ri ya ri hangalaka, ri dlaya vanhu ni ku onha nhundzu.” The Star ra le Afrika Dzonga loko ri vulavula hi tiko rin’wana ra le Afrika ri te: “Ku ni tinxaka timbirhi ta madzolonga: mpfilumpfilu wa vanhu vo tala, ni madzolonga ya vugevenga lebyi tolovelekeke. Muxaka lowo sungula wu hunguteke swinene, kasi lowu wa vumbirhi wu andzile.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
OCEANIA: Institute of Criminology ya le Australia yi ringanyete leswaku kwalaho vugevenga byi dya “kwalomu ka $27 wa magidi ya timiliyoni, [R97 wa magidi ya timiliyoni] lembe na lembe, kumbe kwalomu ka $1600 [R5700] leyi tirhiseriweke wanuna, wansati ni n’wana un’wana ni un’wana.” Leyi yi “kwalomu ka 7,2 wa tiphesente ta ntsengo wa swilo swa le tikweni leri ntsena.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
AMERIKA: The Globe and Mail ra le Canada ri vike hi ku engeteleka ka madzolonga ya vugevenga eCanada enkarhini wa sweswinyana wa malembe ya 12 hi ku landzelana, ku engeteleka loku i “xiphemu xa mukhuva lowu vangeke ku engeteleka ka 50 wa tiphesente ta madzolonga eka malembe ya khume lama hundzeke.” Kasi, El Tiempo ra le Colombia ri vike leswaku eColombia, eka lembe ra sweswinyana ku tshumbiwe vanhu va 1714, “nhlayo leyi tlulaka nhlayo ya misava hinkwayo yi andzisiwe kambirhi ya lava tshumbiweke leyi rhekhodiweke ha wona nkarhi wolowo.” Naswona hi ku ya hi Ndzawulo ya Vuavanyisi ya le Mexico, eka lembe rin’wana ra sweswinyana a ku ri ni vugevenga bya rimbewu lebyi endliwaka entsindza wa rona mune wa tiawara tin’wana ni tin’wana. Wansati la nga muvulavuleri u kombise leswaku lembe-xidzana ra vu-20 ri funghiwe hi ku hunguteka ka leswaku munhu i wa nkoka. U hete hi leswi: “Hi hanya eka rixaka ra leswaku tirhisa xin’wana ni xin’wana ivi u xi lahla.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
MISAVA HINKWAYO: Buku leyi nge The United Nations and Crime Prevention yi vika mayelana ni “ku andza loku yaka emahlweni ka vugevenga emisaveni hinkwayo hi va-1970 na va-1980.” Yi ri: “Nhlayo ya vugevenga leyi rhekhodiweke yi tlakuke ku sukela eka 330 wa timiliyoni hi 1975 ku ya fika kwalomu ka 400 wa timiliyoni hi 1980, naswona yi ringanyeteriwa leswaku yi ta va yi fike eka 500 wa timiliyoni hi 1990.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Map and globe: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.