Ku Tsandzeka Ku Herisa Vugevenga

“VUGEVENGA byi nga lawuriwa hi ku tsopeta ka tihlo loko un’wana ni un’wana o tiyimisela ku endla matshalatshala,” lawa i marito lama tshahiweke eka Liverpool Daily Post ya le Nghilandhi lama vuriweke hi khale ka murhangeri wa Maphorisa ya Metropolitan. I ntiyiso, loko un’wana ni un’wana o yingisa nawu, vugevenga a byi ta hela.

Hambiswiritano, etindhawini to tala vugevenga bya andza. Marito lama vuriweke emalembeni ya magidi lama hundzeke ma tirha enkarhini wa hina: “Misav̌a a yi onhakile e mahlweni ka Šikwembu, a yi tele mona.” (Genesa 6:11)—Vona bokisi eka tluka leri landzelaka.

Vugevenga Byi Sungula Eka Swilo Leswitsongo

Ku tlula nawu eka swilo leswitsongo ku nga susumetela munhu ku wu tlula hambi ku ri eka swilo leswikulu. Loko a kandziyisa yinhla leyi emianakanyweni ya swichudeni swakwe, mudyondzisi un’wana u te: “Lava hlaselaka tibanki va sungule hi ku yiva tipenisele exikolweni.”

Endzhaku ka sweswo, i yini lexi humelelaka entirhweni? Vanhu va tshama emakaya va nga yi entirhweni va vula leswaku va vabya, naswona endzhaku ka sweswo va kuma mpfuno wa timali lowu a wu nga va fanelanga. Endlelo leri ra vukanganyisi ri tolovelekile swinene ku tlula ndlela leyi munhu a anakanyaka ha yona. Hi xikombiso, eJarimani, 6 wa tiphesente ta masiku lama vuriwaka leswaku i ya ku wisa loko u vabya lama laviwaka hi vatirhi i masiku ya Ravunharhu, 10 wa tiphesente ta masiku ya Ravumbirhi ni 16 wa tiphesente ta masiku ya Ravumune, kambe lexi hlamarisaka swinene i 31 wa tiphesente leti ku nga masiku ya Musumbunuku, lama nga ringaniki ni 37 wa tiphesente ta masiku ya Ravuntlhanu! Xana i ntiyiso leswaku vanhu va vabya ngopfu hi masiku ya Musumbunuku ni masiku ya Ravuntlhanu, kumbe ko va muxaka un’wana wa vukhamba?

Swigevenga I Vamani?

Kavula, swiendlo swa vugevenga leswi endliweke hi vanhu lava tolovelekeke a swi na ndhuma leyi fanaka ni ya leswi endliweke hi vanhu lava nga ni swikhundlha leswi tlakukeke. Eku sunguleni ka va-1970, United States ri hlaseriwe hi vugevenga bya swa tipolitiki lebyi tsemaka nhlana lerova vito ra ndhawu leyi khumbekaka ri ve xiphemu xa marito ya ririmi ra Xinghezi.

“Watergate,” hi ku ya hi Barnhart Dictionary of New English, “i vukanganyisi, ngopfu-ngopfu lebyi katsaka matshalatshala ya ku tumbeta rungula leri nga ni khombo kumbe mintirho leyi nga riki enawini.”a Yi tlhela yi engetela yi ku: “Mhaka leyi khumbaka Watergate yi siye ntila lowu nga timekiki eka ririmi ra [Xinghezi] ku sukela hi va-1970. Rito leri ri vange ku sunguriwa ka marito yo hambana-hambana lama hlanganisiwaka hi xilandzi -gate, lexi tirhisiwaka ku kombisa vukanganyisi kumbe vuhomboloki.”

Ku sukela enkarhini wolowo nhlayo yin’wana ni yin’wana ya Vukanganyisi yi kombisa leswaku vugevenga bya andza, ku katseka ni vanhu lava a va fanele va va xikombiso lexinene eku hlayiseni ka nawu. Le Japani vukanganyisi bya tipolitiki byi andze swinene lerova milawu leyintshwa a yi fanele ku pasisiwa eku sunguleni ka va-1990 leswaku ku lwiwa na byona. Hi 1992, muungameri wa Brazil u menuriwile hikwalaho ka milandzu ya vukanganyisi.

Xana a swi le rivaleni leswaku vubihi bya lava nga ni swikhundlha swa vulawuri, ku katsa ni vatswari, vadyondzisi eswikolweni swin’we ni vahlayisi va nawu, va hoxa xandla emintirhweni ya vugevenga lebyi endliwaka hi vunyingi bya vanhu lava tolovelekeke?

Ku Va Ni Swikongomelo Leswinene A Hi Swona Ntsena Leswi Lavekaka

Vanhu vo tala va pfumela leswaku tihulumendhe ti lava ku herisa vugevenga. Hambiswiritano, mutirhela-mfumo la tshikeke ntirho u vule leswi malunghana ni tiko ra ka vona: “Leswi endliweke hi hulumendhe malunghana ni endlelo leri nga endlaka leswaku vululami byi tirha hi ku hatlisa naswona hi ndlela leyi humelelaka, a swi nyawuri. Vaavanyisi a va talanga, hikwalaho va nga ri vangani lava hi nga na vona va tirha ku tlula mpimo. Maphorisa a ma talanga naswona a ma na switirho leswi ringaneke. Maphorisa minkarhi yin’wana a ma holeriwi hi nkarhi lowu faneleke, leswi va endlaka leswaku va langutana ni ndzingo lowukulu wa ku pfumela ku fumbarherisiwa.”

La Civiltà Cattolica, magazini wa le Italy wu twela “Mfumo lowu tsaneke lowu langutaneke ni vugevenga lebyi hleriweke hi vutshila” naswona wu ya emahlweni wu ku: “Matshalatshala lama endliwaka hi mavandla lama hlayisaka nawu ni tihuvo ta vuavanyisi eku heriseni ka vugevenga ma tlangeriwa swinene, kambe swi le rivaleni leswaku eka vugevenga lebyi hleriweke hi vutshila a ma na matimba nikatsongo; ku hambana ni sweswo, byi tinyika matimba naswona ku andza ka byona ku ya emahlweni.”

Swi le rivaleni leswaku swikongomelo leswinene swa tihulumendhe a hi swona ntsena leswi lavekaka eku lwisaneni ni vugevenga. Anita Gradin, khomixinara wa timhaka ta vabaleki ni ta vuavanyisi le Yuropa, marito lawa a ma vuleke a ma twala: “Hi lava tindlela letinene, leti tirhaka hi ndlela leyi humelelaka ta ku khomisana enyimpini ya ku lwisana ni ku yiva ni ku ngungumerisiwa ka swidzidzirisi, ku tlhakisiwa ka vanhu ni ku rhurhela etikweni rin’wana swi nga ri enawini, vugevenga lebyi hleriweke hi vutshila, vukanganyisi ni vuhomboloki.”

Xana Vahlayisi Va Nawu Va Tiyimisele Ku Fikela Kwihi?

Van’wana va kanakana ndlela leyi valawuri va tiyimiseleke ha yona ku lwisana ni vugevenga. Khale ka mukamberi-nkulu wa maphorisa eka tiko rin’wana u vula leswaku mani na mani, hi ku kongoma, “u sola vuhomboloki ni vukhamba bya timali.” Hambiswiritano, u vula leswaku ku navela loku humaka embilwini malunghana ni ku herisa vugevenga ni vuhomboloki a ku kona. Nhlayo leyi engetelekaka ya vanhu—ku katsa ni vahlayisi va nawu—swi le rivaleni leswaku va teka ku fumbarherisiwa, vukanganyisi ni ku yiva tanihi tindlela leti amukelekaka ta ku tihanyisa ha tona.

Mhaka ya leswaku vanhu vo tala eka “lava endlaka vugevenga va tiendlela ku rhandza ka vona,” tanihi laha mutirhela mfumo un’wana la tirhanaka ni timhaka ta swibalo a swi vekaka hakona, a swi kanakanisi leswaku hi xin’wana xa swivangelo leswi endleke vugevenga byi andza. Hi xikombiso, buku yin’wana ya Xirhaxiya yi vulavula hi “ndlela yo olova leyi tinsulavoya ti yaka emahlweni ha yona handle ko xupuriwa.” Buku leyi ya engetela, leswi “swi tikomba onge ku hlohloteriwa vaaki lava tolovelekeke leswaku va endla vugevenga lebyi tsemaka nhlana.” Leswi swa fana ni leswi mutsari un’wana wa Bibele a swi vuleke emalembeni ya 3000 lama hundzeke: “Hikuv̌a ku av̌anyisa lo’ku av̌anyisaka mitiro hikwayo le’yo homboloka ku nga hatlisi ku humelela, hikwalaho-ke timbilu ta v̌ana v̌a v̌anhu ti teleke ku nav̌ela ku endla ŝo biha.”—Eklesiasta 8:11.

Hikwalaho a hi ku hundzeleta ku vula leswaku tihulumendhe ta tsandzeka ku herisa vugevenga. Rheinischer Merkur, phepha-hungu ra le Jarimani ri vula leswi: “Nchavo wa vanhu lowu vangiwaka hi madzolonga ya vugevenga wu dzime timitsu, naswona a wu nge herisiwi hi ku holovisana loku tolovelekeke ka mavandla hikwalaho ka timhaka ta tipolitiki, kumbe hi tinhlayo leti kombisaka leswaku xiyimo a xi bihanga ngopfu tanihi laha xi tikombaka hakona.”

Ematshan’weni ya ku va xiyimo xa vugevenga xi nga bihanga ngopfu tanihi laha xi tikombaka hakona, ntiyiso hileswaku a swi tano. Hambiswiritano, ntshembo wu kona. Misava leyi nga hava vugevenga yi tshinele swinene, naswona swi nga ha endleka u yi vona. Xihloko lexi landzelaka xi ta kombisa leswaku ha yini hi vula tano.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Blurb on page 6]

Vanhu vo tala va teka vugevenga byi ri ndlela leyi amukelekaka ya ku tihanyisa ha yona

[Box on page 5]

Misava Leyi Teleke Madzolonga

AFRIKA DZONGA: “Vugevenga lebyi hangalakeke naswona lebyi nga lawulekiki hi ku helela, byi xungeta un’wana ni un’wana wa hina, kun’we ni nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hi wu endlaka—naswona ku fanele ku tekiwa goza leri tiyeke, hayi matshopetana.”—The Star.

BRAZIL: “Hikwalaho ka ku andza ka madzolonga, vanhu va madzana ya magidi a va tate switarata [swa Rio de Janeiro], va kombise nchavo wa vona ni ku hlundzukisiwa hi vugevenga lebyi lawulaka doroba ra vona.”—International Herald Tribune.

CHINA: “Tinsulavoya ti tlhele ti humelela le China naswona vugevenga lebyi tsemaka nhlana swi tikomba byi nga lawuleki. . . . Vatshila va Machayina va vula leswaku nhlayo ya tinsulavoya ni ‘mavandla ya le xihundleni’ ma andza hi ku tsopeta ka tihlo ku tlula ndlela leyi maphorisa ma tivaka ha yona.”—The New York Times.

GREAT BRITAIN: “Nyangwa wa madzolonga wu pfuleke hi ku helela naswona swi nga ha endleka leswaku la onheriwaka u ta tirhisa madzolonga tanihi goza ro sungula leri nga n’wi pfunaka.”—The Independent.

IRELAND: “Mintlawa ya swigevenga leyi fanaka ni ya Mamafiya, yi dzime timitsu exikarhi ka doroba ra Dublin ni le malokixini ya rona ya le vupela-dyambu lama nga ni vusweti. Hakanyingi tinsulavoya leti ti va ti hlomile swinene.”—The Economist.

JARIMANI: “Mukhandlu lowu nga kona malunghana ni ku endla vugevenga swin’we ni xiyimo lexi susumetelaka munhu ku byi endla, xi hunguteke ku tlurisa. Hikwalaho a swi hlamarisi leswi madzolonga ma endliwaka siku na siku.”—Rheinischer Merkur.

MEXICO: “Vugevenga byi andze hi ku tsopeta ka tihlo lerova bya chavisa.”—The Wall Street Journal.

NIGERIA: “Mindyangu, tikereke, tindhawu ta vugandzeri, swikolo ni mavandla yo pfunana swi tsandzekile ku sivela vantshwa leswaku va nga endli vugevenga, hi ku ya hi muvulavuleri wa maphorisa, Nkul. Frank Odita.”—Daily Champion.

PHILIPPINES: “Tsevu wa mindyangu eka mindyangu yin’wana ni yin’wana ya khume le Philippines yi vula leswaku ya chava loko yi ri emakaya ya yona kumbe loko yi ri emagondzweni.”—Asiaweek.

RUSSIA: “Tinsulavoya leti fanaka ni ta Mamafiya, ti hundzule doroba leri emasikwini ya tolo ni tolweni le Soviet a ku ri rona leri nga hava vugevenga emisaveni hinkwayo, ti ri endle ntsindza wa vugevenga. . . . Xandla xa maphorisa Gennadi Groshikov, u te: ‘Emalembeni ya mina ya 17 ndzi ri entirhweni lowu, a ndzi si tshama ndzi vona vugevenga byo tala tanihi lebyi eMoscow, swin’we ni vuhomboloki byo fana na byona.’”—Time.

TAIWAN: “Le Taiwan . . . ku andza ka nhlayo ya vugevenga byo phanga, ku hlasele ni ku dlaya byi nghene hakatsongo-tsongo evanhwini . . . Entiyisweni, nhlayo ya vugevenga ya andza naswona etimhakeni tin’wana byi tlula bya le matikweni ya le Vupela-dyambu.”—The New York Times.

UNITED STATES: “United States i tiko leri nga ni madzolonga swinene ku tlula matiko man’wana lama hluvukeke. . . . A ku na tiko leri fanaka na rona.”—Time.