Ku Lwela Ku Heta Vugevenga

“VANTSHWA Va Vula Leswaku Xivundza Hi Xona Xivangelo-nkulu Xa Vugevenga Bya Vantshwa,” ku vule xihloko xa phepha-hungu leri dumeke ra le Britain. Rin’wana ri te: “Mpfilumpfilu Wa Le Kaya Hi Wona Wu Vangaka Ku Tlakuka Ka Vugevenga.” Kutani ra vunharhu rona ri te: “Ku Godzomberiwa ‘Swi Susumetela Magidi ya Vugevenga.’” Magazini lowu nge Philippine Panorama wu ringanyete leswaku 75 wa tiphesente ta vugevenga hinkwabyo bya madzolonga eManila byi endliwe hi lava tirhisaka swidzidzirisi hi ndlela yo biha.

Ni swivangelo swin’wana swi nga ha va swi hoxe xandla eku tlhekiseni ka vugevenga. Mukamberi-nkulu wa maphorisa wa le Nigeria u boxe leswaku “vusweti loko byi ringanisiwa ni ku tshama hi mali,” i xivangelo xin’wana. Ntshikilelo wa tintangha ni ku pfumaleka ka mintirho, ku pfumaleka ka milawu leyi tiyeke leyi byi sivelaka, ku hohloka ka mimpimanyeto ya mindyangu hilaha ku heleleke, ku nga xiximiwi ka valawuri ni nawu, ku katsiwe ni madzolonga yo tala etibayisikopeni ni le ka tivhidiyo.

Xivangelo xin’wana hileswaku vanhu vo tala a va ha tshembi leswaku vugevenga a byi hakeli. Mutivi wa ntshamisano wa le Yunivhesiti ya Bologna eItaly u xiye leswaku eka malembe yo tala, “tinhlayo ta vukhamba lebyi vikiweke ni tinhlayo ta vanhu lava khotseriweke byona ti ya ti hambana swinene.” U boxe leswaku “nhlayo ya lava khotseriweke byona loko yi ringanisiwa ni nhlayo ya vukhamba lebyi vikiweke yi hunguteke ku suka eka 50 wa tiphesente ku ya eka 0,7.”

Lexi khomisaka gome kambe wu ri ntiyiso i marito ya The New Encyclopædia Britannica leyi nge: “Ku andza ka vugevenga ku tikomba ku ri nchumu wa matiko hinkwawo ya manguva lawa lama hluvukeke, naswona ku hava milawu kumbe ntivo-vugevenga lowu tumbuluxiweke lowu ku nga vuriwaka leswaku wu ve ni vuyelo lebyikulu eka xiphiqo lexi. . . . Eka vanhu va manguva lawa va le madorobeni, laha mali yo tala ni ku humelela ka munhu hi yexe ku nga swilo swa nkoka, ku hava xivangelo xo anakanya leswaku tinhlayo ta vugevenga a ti nge yi emahlweni ti andza.”

Xana Langutelo Leri Ri Bihe Ngopfu?

Xana xiyimo xi bihise sweswo? Xana swiviko swa le tindhawini tin’wana a swi kombisi leswaku vugevenga bya hunguteka? I ntiyiso, kun’wana swi tano, kambe mintsengo yi nga ha kanganyisa. Hi xikombiso, ku vikiwe leswaku ePhilippines vugevenga byi hunguteke hi 20 wa tiphesente endzhaku ka loko ku yirisiwe swibalesa. Kambe Asiaweek yi hlamusele leswaku mutirhela-mfumo un’wana u anakanya leswaku lava yivaka timovha ni lava phangelaka tibanki va tshike ku yiva timovha ni ku phangela tibanki ivi va “hundzukela eka ku tshumba.” Leswi a ti nga talanga tibanki leti a ti phangeriwa naswona timovha leti yiviwaka a ti nga hlayanga, swi vangele ku hunguteka ka tinhlayo ta vugevenga, kambe ku hunguteka loku a ka ha tsakisanga loko ku xiyiwa leswaku vugevenga bya ku tshumba byi andze hi makhamba ya mune!

Loko magazini wa HVG wu vika hi Hungary wu te: “Loko tinhlayo ta vugevenga ti ringanisiwa ni ta xiphemu xo sungula xa 1993, ti hunguteke hi 6,2 wa tiphesente. Lexi maphorisa ma rivaleke ku xi boxa hileswaku ku hunguteka loku . . . ku vangiwa swinene hi ku cinca ka vulawuri.” Ntsengo wa mali leyi nga mayelana ni milandzu leyi tsarisiweke ya vukhamba, vukanganyisi, kumbe ku onhiwa ka nhundzu wu tlakuke hi 250 wa tiphesente. Hikwalaho vugevenga bya nhundzu lebyi katsaka mintsengo leyi nga ehansi ka mpimo lowu a ya ha tsarisiwi. Tanihi leswi vugevenga bya nhundzu byi endlaka tikotara tinharhu eka mune ta vugevenga bya le tikweni hinkwaro, kutani ku hunguteka loku a ku nga ri ka xiviri.

Entiyisweni ku kuma tinhlayo leti kongomeke ta vugevenga swa tika. Xivangelo xin’wana hileswaku vugevenga byo tala—kumbexana kwalomu ka 90 wa tiphesente eka swiyenge swin’wana—a byi vikiwi. Kambe ku kanetana hileswaku xana vugevenga byi hungutekile, kumbe byi engetelekile, a hi nchumu wa nkoka ngopfu. Vanhu va lava leswaku vugevenga byi herisiwa ku nga ri ku byi hunguta.

Tihulumendhe Ta Ringeta

Nkambisiso wa 1990 wa Nhlangano wa Matiko wu kombise leswaku matiko lama hluvukeke swinene ma tirhisa avhareji ya tiphesente timbirhi ku ya ka tinharhu ta mali ya tona lembe na lembe ku lawula vugevenga, kasi matiko lama ha hluvukaka ma tirhisa yo tlula yoleyo, avhareji ya 9 ku ya ka 14 wa tiphesente. Etindhawini tin’wana leswi endliwaka swinene i ku engetela nhlayo ya maphorisa ni ku va hlomisa hi nhundzu yo antswa. Kambe vuyelo bya kona bya hambana-hambana. Vaaki van’wana va le Hungary va vilele hileswaku: “A ma talanga maphorisa yo khoma makhamba kambe ya tshama ya tele maphorisa yo khoma lava tlulaka nawu wa le magondzweni.”

Tihulumendhe to tala sweswinyana ti boheke ku humesa milawu yo tika swinene ehenhla ka vugevenga. Hi xikombiso, magazini wa Time wu vula leswaku tanihi leswi “ku tshumba swi andzaka eLatin Amerika hinkwaro,” tihulumendhe kwalaho ti humese milawu “leyi tiyeke swinene, naswona leyi nga pfuniki nchumu. . . . Ku humesa milawu a swi tiki,” wa pfumela “kambe ku yi landzela i mhaka yin’wana.”

Ku ringanyetiwa leswaku hi 1992 eBritain a ku ri na mavandla yo tlula 100 000, yo rindza makaya, lama rindzaka kwalomu ka mune wa timiliyoni ta makaya. Exikarhi ka va-1980 le Australia ku simekiwe maendlelo yo tano. Australian Institute of Criminology yi vula leswaku xikongomelo xa wona, i ku hunguta vugevenga “hi ku xalamukisa vaaki swinene hi vuhlayiseki bya mani na mani, hi ku antswisa langutelo ni n’wangulo wa vaaki mayelana ni ku vika vugevenga ni swiendlakalo swin’wana leswi kanakanisaka endhawini ya ka vona ni hi ku hunguta ku gevengiwa hi ku fungha nhundzu ya wena ni ku tlhoma swilo leswi tirhaka swa ku tisirheleta.”

Etindhawini tin’wana ku tirhisiwa tithelevhixini leti voniwaka hi vanhu va nga ri vangani, leti endlaka leswaku maphorisa ma vona miako ya mabindzu. Maphorisa, tibanki, ni vini va switolo va tirhisa tikhamera ta vhidiyo leswaku swi va swisivela-vugevenga kumbe switirho swo vona vanhu lava tlulaka nawu.

Le Nigeria maphorisa ma ni tindhawu to yimisa mimovha emagondzweni lama ku pfumeleriweke rivilo lerikulu, ma ringeta ku khoma vaphangi kumbe vatshumbi va timovha. Hulumendhe yi ni mintlawa yo langutana ni maendlelo ya bindzu lama nga fambiki hi ndlela, leswaku va lwisana ni vukanganyisi. Ku ni tikomiti ta maphorisa leti tirhisanaka ni vaaki leti vumbiweke hi varhangeri va vaaki lava tivisaka maphorisa hi vugevenga ni vanhu lava va kanakanisaka.

Vaendzi lava yaka ePhilippines va xiya leswaku tiyindlu a ti siyiwi ti nga ri na munhu ni leswaku vanhu vo tala va ni timbyana leti rindzaka. Van’wamabindzu va thola varindzi va vona leswaku va sirhelela mabindzu ya vona. Switirho swo sivela ku yiviwa ka timovha swa xaviwa swinene. Vanhu lava va tikotaka va rhurhela etindhawini leti sirheleriweke swinene kumbe leti nga ni makhokholo lama lawuriwaka hi vona vini.

Phepha-hungu ra le London ra The Independent ri vule leswi: “Leswi vanhu va yaka va nga ha wu tshembi nawu, mavandla yo tisirheleta lama hleriweke hi vaaki hi voxe etindhawini ta vona ma andza swinene.” Naswona vanhu vo tala va ya va hloma. Hi xikombiso, eUnited States, ku ringanyeteriwa leswaku hafu ya tiyindlu ta kona ti na kwalomu ka xibalesa xin’we.

Tihulumendhe ti karhi ti simeka tindlela letintshwa to lwisana ni vugevenga. Kambe V. Vsevolodov wa Academy of Home Affairs eUkraine, u kombisa leswaku hi ku ya hi tibuku ta Nhlangano wa Matiko, vanhu vo tala lava nga ni vuswikoti va kuma “tindlela leti nga tiviwiki to endla vugevenga” leti “ndzetelo wa vatirhi vo hlayisa nawu” wu tsandzekaka ku ti lawula. Swigevenga leswo tlhariha swi tirhisa mali yo tala ebindzwini ni le ka mintirho ya mani na mani, ivi swi hundzuka xiphemu xa vaaka-tiko, naswona “swi tikumela swikhundla swa le henhla exikarhi ka vaaki.”

Ku Lahlekeriwa Hi Ku Tshemba

Ematikweni man’wana, va ya va engetelaka vanhu lava vonaka onge hulumendhe hi yoxe i xiphemu xa xiphiqo. Asiaweek yi tshahe ndhuna ya vandla leri lwisanaka ni vugevenga yi ku: “Kwalomu ka 90% wa vanhu lava anakanyeriwaka lava hi va khomaka i maphorisa kumbe vanhu lava nga evuthwini.” Hambi i ntiyiso kumbe a hi wona, swiviko swo kota leswi swi vangele muveki wa nawu un’wana ku vula leswi: “Loko lava va hlambanyisiweke ku hlayisa nawu ku ri vona vatluri va nawu, vanhu va ka hina va le khombyeni.”

Manyala ya vuhomboloki lama katsaka vatirhela-mfumo va le henhla ma karhate tihulumendhe eswiphen’wini swo hambana-hambana emisaveni, leswi swi ya swi hunguta ndlela leyi vaaki va ti tshembaka ha yona. Handle ka ku heleriwa hi ntshembo wa leswaku tihulumendhe ti nga kota ku sivela vugevenga, sweswi se vanhu va kanakana loko ti tiyimisele ku endla sweswo. Mudyondzisi u vutisile: “Xana valawuri lava va nga lwisana njhani ni vugevenga sweswi loko vona hi voxe va nyupele ku fika hi le mikolweni emanyaleni lawa?”

Tihulumendhe ta simekiwa, hi tlhelo tihulumendhe ta wa, kambe vugevenga a byi yi helo. Kambe ku nga ri khale wa ta nkarhi lowu ha wona vugevenga byi nga ta va byi nga ha ri kona!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Swisivela-vugevenga: Tikhamera ta TV leti voniwaka hi vanhu va nga ri vangani leti rindzaka, tinyangwa ta tinsimbhi, ni timbyana to rindza leti leteriweke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Vugevenga byi endla vanhu va va vabohiwa emakaya ya vona vini