Lexi Endlaka Leswaku Va Hundzukela Eka Madzolonga

XIHLANGI, ku nga ricece ra mavhiki ya 27, leri beburiweke nkarhi wu nga si fika, ri tswaleriwe le Denver, Colorado, eU.S.A. N’wana loyi wa mufana u ponile, naswona endzhaku ka tin’hweti tinharhu ta nkhathalelo wo hlawuleka exibedlhele, u tlheriseriwe ekaya eka vatswari vakwe. Mavhiki manharhu endzhaku ka sweswo, n’wana loyi u tlhelele xibedlhele. Hikwalaho ka yini? A a vaviseke swinene ebyongweni hikwalaho ka ku hlakahliwa hi tata wakwe hi vukarhi. Tatana loyi a nyangatsiwa hi ku rila ka n’wana loyi. Xifanyetana lexi a a xi fe mahlo xi tlhela xi lamala. Mirhi ya manguva lawa yi xi ponisile eka khombo leri vangiweke hi ku velekiwa ka xona kambe a yi xi ponisanga eka vukarhi bya tata wa xona.

Vana vo tala va khomiwa hi ndlela yo biha, va biwa kumbe va dlayiwa eka yin’wana ya tindhawu leti nga ni madzolonga swinene emisaveni—ku nga ekaya! Van’wana va ringanyeta leswaku vana va kwalomu ka 5000 hi lembe va fa, va dlayiwa hi vatswari va vona eUnited States ntsena! Naswona a hi vana ntsena lava hlaseriwaka. Hi ku ya hi magazini wa World Health, “ku khomiwa hi ndlela yo biha ka vavasati hi kona ngopfu-ngopfu ku endlaka vavasati va malembe ya ku veleka va vaviseka” le United States. Ku vuriwa yini hi matiko man’wana? “N’we-xa-nharhu ku ya eka ku tlula hafu ya vavasati lava nga kamberiwa [ematikweni lama ha hluvukaka] va vika leswaku va biwa hi vavanuna va vona.” Ina, madzolonga ma tinyika matimba, ngopfu-ngopfu ekaya.

Vavanuna ni vavasati vo tala va ringeta ku lulamisa timholovo ta vona hi ku hlaselana. Ematikweni man’wana, vatswari ni vadyondzisi va tirhisa nhlaselo ku kombisa ku hlundzukela ka vona vana. Lava nga ni matimba va titsakisa hi ku xanisa lava tsaneke, va va khoma hi ndlela yo biha. Ha yini vanhu va va ni madzolonga hi ndlela leyi?

Leswi Endlaka Vanhu Va Va Ni Madzolonga

Van’wana va vula leswaku vanhu hi ntumbuluko wa vona va ni madzolonga. Hambi loko madzolonga ma hungutekile eUnited States, ma engetelekile eka vantshwa. Naswona ku tsakela madzolonga ku andzile. Mafambiselo manharhu lamakulu ya thelevhixini ma yi andzise kambirhi nhlayo ya switori swa vugevenga kutani ma ku andzisa kanharhu ku kombisa vadlayi. Ina, vugevenga i bindzu! N’anga ya miehleketo, Karl Menninger, u te: “A ho pfumelela madzolonga ntsena, hi tlhela hi ma veka ematlukeni yo sungula ya maphepha-hungu ya hina. N’we-xa-nharhu kumbe n’we-xa-mune xa minongonoko ya tithelevhixini ta hina yi tirhisa wona ku tsakisa vana va hina. Madzolonga, a ho ma amukela ntsena! Vanghana va mina lava rhandzekaka, kambe hi tlhela hi ma rhandza.”

Tidyondzo ta sweswinyana ta sayense ti ringanyeta leswaku ntivo-vutomi wa byongo ni swiyimo swa ku hanya swi hoxa xandla swinene eku kariheni ka vanhu. Dok. Markus J. Kruesi wa Yunivhesithi ya le Illinois yo Kambisisa Mianakanyo ya Swihlangi, u ri: “Hinkwerhu hi sungula ku fikelela makumu ya leswaku swiyimo swo biha leswi vana vo tala va yaka va hanya eka swona, hakunene swi vanga ntungu wa madzolonga. Entiyisweni swiendlakalo leswi vaka kona swi vanga ku cinca ka molekhuli ebyongweni, leyi endlaka leswaku vanhu va nyanyuka ngopfu.” Buku leyi nge Inside the Brain yi vula leswaku swilo swo tanihi “ku hohloka ka xivumbeko xa ndyangu, ku andza ka mutswari un’we, vusweti lebyi hambetaka byi va kona ni ku tirhisiwa hi ndlela yo biha ka swidzidzirisi loku hambetaka ku va kona, entiyisweni swi nga cinca fambiselo ra byongo ri endla leswaku munhu a kariha—ku nga vuyelo lebyi ku nga tshama ku ehleketiwa leswaku a byi nge endleki.”

Ku vuriwa leswaku ku cinca loku vaka kona ebyongweni, ku katsa ku hunguteka ka mpimo wa serotonin, khemikhali ya byongo leyi ku ehleketiwaka leswaku yi susa vukarhi. Nkambisiso wu paluxa leswaku xihoko xi nga hunguta mpimo wa serotonin ebyongweni, xisweswo swi hi nyika xivangelo xa sayense xa vuxaka lebyi ku nga khale byi ri kona, exikarhi ka madzolonga ni xihoko.

Ka ha ri ni nchumu wun’wana lowu katsekaka eku tlakukeni ka madzolonga namuntlha. “Tsundzuka,” ku khutaza buku leyi tshembekaka ya vuprofeta, ku nga Bibele, leswaku “emasikwini ya makumu ku ta fika minkarhi yo nonon’hwa. Vanhu va ta va lava nga ni vutianakanyi, vamakwanga, lava tikukumuxaka, ni lava tikurisaka; . . . va ta va lava nga riki na musa, vo pfumala tintswalo, valumbeti, lava nga ni vukarhi, ni lava nga ni tihanyi; va ta venga vunene, va va lava kanganyisaka, lava nga khathaliki, ni lava tikukumuxaka . . . Hambana ni vanhu vo tano.” (2 Timotiya 3:1-5, Today’s English Version) Ina, madzolonga lawa hi ma vonaka namuntlha i ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele malunghana ni “masiku ya makumu.”

Ku ni nchumu wun’wana lowu endlaka leswaku nkarhi lowu wu va lowu nga ni dzolonga swinene. Bibele yi ri: “Khombo eka misava ni lwandle, hikuva Diyavulosi u xikele eka n’wina, a hlundzukile swinene, hi ku tiva leswaku u ni nkarhi wo koma.” (Nhlavutelo 12:12) Diyavulosi ni vuthu rakwe ra mademona va cukumetiwile va suka etilweni kutani sweswi va tirhisa lunya ra vona eka vanhu. Tanihi “mufumi wa vulawuri bya moya” Diyavulosi u lawula “moya lowu sweswi wu tirhaka eka vana lava nga yingisiki” u endla leswaku misava yi va ndhawu leyi teleke madzolonga.—Vaefesa 2:2.

Kutani ke, namuntlha hi nga langutana njhani ni vukarhi bya “moya” wa misava leyi? Naswona hi nga swi tlhantlha njhani swiphiqo handle ko tirhisa madzolonga?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 3]

Vana vo tala va khomiwa hi ndlela yo biha, va biwa kumbe va dlayiwa eka yin’wana ya tindhawu leti nga ni madzolonga swinene emisaveni—ku nga ekaya!