Xana Wa Andza Moya Wa Ku Nga Lavi Ku Hakela Xibalo?

“Hambiloko ndzi tirha hi matimba, leswi ndzi swi kumaka va swi teka.”—Xivuriso xa le Babilona, kwalomu ka 2300 B.C.E.

“Emisaveni leyi, lexi hi tiyisekaka ha xona ko va rifu ni swibalo ntsena.”—Murhangeri wa le United States Benjamin Franklin, 1789.

REUBEN u tirha ku xavisa. Lembe ni lembe u lahlekeriwa hi mali leyi nga kwalomu ka kotara ya muholo lowu a wu badlheleke nyuku, wu dyiwa hi swibalo. Wa rila: “A ndzi tivi ni lomu mali leyi yi helelaka kona. Naswona a ha ha pfuniwi ngopfu tanihi leswi hulumendhe yi hunguteke mintirho leyi yi yi endlelaka tiko.”

Ku nga khathariseki leswaku wa swi rhandza kumbe e-e, xibalo i xiphemu xa vutomi bya hina. Mutsari Charles Adams u ri: “Tihulumendhe ti koxa xibalo hi tindlela to tala hi [mpfhuka] nhluvuko wu sungula.” Minkarhi yo tala swibalo swi endle leswaku vanhu va hlundzuka naswona minkarhi yin’wana va pfukela mfumo. Vanhu va khale va le Britain va lwe ni Varhoma, va ku: “A swi ta antswa ngopfu loko a hi lo dlayiwa ku ri na ku va hi boheka ku hakela xibalo!” Le Furwa, ku venga xibalo xa munyu, swi hoxe xandla eka Nhlunga-vuhosi wa le Furwa, hi nkarhi wa kona valuvisi va tsemiwe tinhloko. Ku pfukela hi timhaka ta xibalo swi tlhele swi hoxa xandla eka nyimpi ya ntshunxeko ya le United States, loko ri lwa ni Nghilandhi.

A swi hlamarisi leswi vanhu va nga swi laviki ku hakela xibalo ninamuntlha. Vativi va vula leswaku ematikweni lama hluvukaka, hakanyingi mali ya xibalo “a yi pfuni tiko” naswona ku ni “vukungundzwana.” Hi ku ya hi mulavisisi un’wana, ku ni tiko rin’wana leri sweleke ra laha Afrika leri a ri ri ni “swibalo leswi tlulaka 300, kambe swilo a swi nga fambi hi nawu hambileswi mfumo a wu ri ni vatirhi lava nga ni vutshila lebyikulu. Minkarhi yin’wana ku hava tindlela leti faneleke ta ku amukela xibalo ni ku vona leswaku xi tirhisiwa njhani, kasi minkarhi yin’wana a ti landzeriwi tindlela teto, . . . leswi endlaka leswaku xi tirhisiwa hi ndlela yo biha.” Mahungu ya BBC ma vike leswaku etikweni rin’wana ra le Asiya, “vafumi va koxa . . . mali yo tala swi nga ri enawini—va koxa mali ya xibalo loko u byale mabanana ni mali ya xibalo loko u tlhava tinguluve—mali leyi va yi engetela eka timali ta mfumo kumbe va ti yivela yona.”

Vangwa leri nga kona exikarhi ka van’wankumi ni swisiwana ri nyanyisa ku hlundzuka ka vanhu. Buku ya Nhlangano wa Matiko leyi nge Africa Recovery, yi ri: “Ku ni ku hambana ko tala hi tlhelo ra timali exikarhi ka matiko lama hluvukeke ni lama ha hluvukaka, ku hambana kun’wana i ka leswaku matiko lama hluvukeke ma pfuna van’wamapurasi hi timali kasi matiko lama ha hluvukaka ma koxa xibalo eka van’wamapurasi. . . . Minkambisiso leyi endliweke hi Banki ya Misava yi ringanyeta leswaku timali leti United States ri pfunaka van’wamapurasi ha tona ti hungute mpindzulo wa vutiyi lebyi varimi va le Afrika Vupela-dyambu va byi rhumelaka ematikweni mambe lembe ni lembe hi $250 [wa timiliyoni (R1,84 wa magidi ya timiliyoni)] hi lembe.” Varimi va le matikweni lama ha hluvukaka va nga ha hlundzuka loko tihulumendhe ta vona ti koxa xibalo eka miholo ya vona leyi ana yi nga nyawuriki. Murimi un’wana wa le tikweni ra le Asiya u ri: “Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko [vatirhela-mfumo] va ta laha, a va tela ku ta kombela mali.”

Ku ve ni ku hlundzuka loku fanaka sweswinyana eAfrika Dzonga loko hulumendhe yi sindzisa leswaku varimi va hakela xibalo xa xitandi. Varimi va xungete hi ku vula leswaku va ta yisa mhaka leyi ehubyeni. Muvulavuleri wa varimi u vule leswaku xibalo “xi ta endla leswaku van’wamapurasi va swela naswona va dyiwa mapurasi ya vona ni ku endla leswaku vatirhi vo tala va le mapurasini va heleriwa hi mintirho.” Minkarhi yin’wana, ku ala ku hakela xibalo swi vanga madzolonga. Mahungu ya BBC ma vika: “Varimi vambirhi va le [Asiya] va dlayiwile n’wexemu loko maphorisa ma hlasela ximutana lexi eka xona van’wamapurasi lava nga swisiwana a va kombisa ku vilela hi swibalo swa le henhla.”

Kambe, a hi swisiwana ntsena leswi alaka ku hakela swibalo. Nkambisiso wa le Afrika Dzonga wu paluxe leswaku van’wankumi vo tala lava hakelaka xibalo “a va swi lavi ku hakela swibalo leswi engetelekeke—hambiloko leswi swi vula leswaku hulumendhe a yi nge antswisi swilo leswi nga swa nkoka eka vona.” Vanhu lava dumeke eka vuyimbeleri, tifilimi, mintlango ni le ka tipolitiki va tshame va humelela eka tinhloko ta mahungu hikwalaho ko balekela xibalo. Buku leyi nge The Decline (and Fall?) of the Income Tax yi ri: “Khombo ra kona, vatirhela-mfumo va hina lava tlakukeke, vaungameri va hina, a va va vekelanga xikombiso lexinene vaaki lavan’wana emhakeni ya ku landzela nawu wa xibalo.”

Kumbexana na wena u vona onge swibalo swa durha, swa tika naswona wa dyeleriwa. Kutani, u fanele u yi teka njhani mhaka ya ku hakela swibalo? Xana ku ni laha swi pfunaka kona hakunene? Ha yini milawu ya xibalo yi rharhangane swonghasi naswona yi vonaka yi dyelela vanhu? Swihloko leswi landzelaka swi ta tlhuvutsa swivutiso leswi.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Ematikweni lama ha hluvukaka, swisiwana swi nga ha boheka ku hakela mali yo tala ya xibalo

[Xihlovo Xa Kona]

Godo-Foto