Xana Vanhu Va Fanele Va Hakela Xibalo Loko Va “Hanya Ximodeni”?

“Hi fanele hi hakela xibalo loko hi hanya vutomi bya ximodeni.”—Marito lama tsariweke emuakweni wa Ndzawulo ya Xibalo xa Tiko le Washington, D.C.

TIHULUMENDHE ti vula leswaku swibalo i nchumu wo biha kambe lowu lavekaka—u boheka ku xi hakela loko u “hanya ximodeni.” Ku nga khathariseki leswaku u pfumelelana ni marito lawa kumbe e-e, a swi kanakanisi leswaku hi ntolovelo mali ya xibalo yi le henhla.

Swibalo swi nga ha pandziwa hi mintlawa yimbirhi: xibalo lexi kongomeke ni lexi nga kongomangiki. Xibalo xa mali leyi u yi holaka kumbe bindzu ra wena, xibalo xa tifeme ni xibalo xa leswi u nga na swona i xikombiso xa swibalo leswi kongomeke. Xibalo lexi vanhu va xi vengaka ngopfu, hi lexa mali leyi u yi holaka kumbe xa bindzu ra wena. Leswi swi tano ngopfu-ngopfu ematikweni lama xibalo lexi xi yaka hileswaku u kuma mali muni—loko u kuma mali yo tala, u hakela xibalo xa le henhla. Vanhu lava nga pfumelelaniki ni swibalo leswi va vula leswaku swibalo leswi u swi hakelaka hi ku ya hi mali leyi u yi kumaka swi tirhisiwa ku khawurisa munhu la tirhaka hi matimba naswona swilo swi n’wi fambelaka kahle.

OECD Observer, nkandziyiso wa Nhlengeletano ya Vandla ra Timali ni Nhluvuko, yi tsundzuxa leswaku ku tlhandlekela eka swibalo leswi hakeriwaka eka tihulumendhe ta le xikarhi, “vanhu lava tirhaka va nga ha boheka ku hakela swibalo swa muganga, swa xifundzha, swa mfumo ku tlhandlekela eka swibalo swa hulumendhe leyi lawulaka. Leswi swi tano eBelgium, eCanada, eIceland, eJapani, eKorea, ematikweni ya Nordic, eSpaniya, eSwitzerland ni le United States.”

Swibalo leswi nga kongomangiki swi katsa swibalo leswi u swi hakelaka loko u xavisa, swibalo leswi nga eka byala ni fole, ni leswi hakeriwaka loko ku xavisiwa swilo ematikweni mambe kumbe loko swi xaviseriwa etikweni ra ka hina. Leswi a swi vonaki hi ku olova ku fana ni swibalo leswi kongomeke kambe swi nga ha karhata swinene, ngopfu-ngopfu eka swisiwana. Eka magazini wa le Indiya lowu nge Frontline, mutsari Jayali Ghosh u vula leswaku a hi ntiyiso leswaku vanhu lava fuwekenyana ni van’wankumi hi vona va hakelaka mali yo tala ya xibalo eIndiya. Ghosh u ri: “Eka tihulumendhe ta Xifundzha, swibalo leswi nga kongomangiki hi swona swi endlaka 95 wa timali leti hlengeletiwaka ta xibalo. . . . Swi nga ha endleka ku ri swisiwana leswi hakelaka mali yo tala ya xibalo, ku tlula van’wankumi.” Swibalo swa le henhla eka swilo leswi vanhu va swi xavaka hi vunyingi, ku fana ni xisibi ni swakudya, hi swona swi nghenisaka mali leyi.

Xana tihulumendhe ti endla yini hi mali hinkwayo leyi ti yi hlengeletaka?

Ndlela Leyi Mali Leyi Yi Tirhisiwaka Ha Yona

I ntiyiso leswaku tihulumendhe ti tirhisa mali yo tala ku endla mintirho ya tona ni ku pfuna hi tindlela ta risima. Hi xikombiso, le Furwa, munhu un’we eka va mune u endla mintirho leyi pfunaka tiko. Nhlayo leyi yi katsa vadyondzisi, vatirhi va le posweni, eka timuziyamu ni le swibedlhele, maphorisa ni vatirhi van’wana va mfumo. Ku laveka swibalo leswaku va ta kota ku hola. Swibalo swi tlhela swi tirhisiwa ku endla mapato, ku aka swikolo ni swibedlhele swin’we ni ku pfuna ku hakelela mintirho yo kota ku rhwariwa ka thyaka ni ku dilivhiwa ka poso.

Xin’wana lexi endlaka leswaku ku hakeriwa swibalo hileswi ku lavekaka masocha. Xibalo xo sungula lexi tekiweke eka miholo ni le ka bindzu a xi tekiwa eka van’wankumi va le Britain leswaku ku seketeriwa nyimpi leyi a yi lwiwa na Furwa hi 1799. Kambe, hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, hulumendhe ya le Britain yi koxe leswaku vanhu lava tirhaka va hakela swibalo. Namuntlha, swi durha ngopfu ku hlayisa masocha, hambiloko ku nga ri na nyimpi. Vandla ra Vulavisisi bya ku Rhula ka Misava Hinkwayo ra Stockholm ri ringanyete leswaku mali leyi tirhisiweke eka swa nyimpi hi 2000 a yi ri kwalomu ka R5,9 wa tibiliyoni.

Endlelo Ro Pfuna Vanhu

Swibalo swi tlhela swi tirha tanihi ndlela yo “pfuna vanhu”—nchumu lowu tirhisiwaka ku khutaza kumbe ku sola mahanyelo yo karhi. Hi xikombiso, ku vuriwa leswaku ku koxa xibalo eka byala swi endla leswaku vanhu va nga tipeti ebyaleni hi nhloko. Xisweswo, ematikweni yo tala, mali yo tala leyi hakeriwaka ya byala, leyi endlaka 35 wa tiphesente ku va ku ri ya xibalo.

Ku koxiwa ni swibalo swa le henhla eka fole. EAfrika Dzonga, kwalomu ka 45 ku ya eka 50 wa tiphesente ta mali leyi fole ri xavisiwaka ha yona ku va ku ri ya xibalo. Hambiswiritano, swi nga ha endleka ku nga ri minkarhi hinkwayo laha hulumendhe yi tlakulaka swibalo leswi hikwalaho ko lava ku pfuna vanhu. Hilaha mutsari la vuriwaka Kenneth Warner a vulaka hakona eka magazini lowu nge Foreign Policy, fole i “bindzu lerikulu leri hi lembe ri nghenisaka madzana ya magidi ya timiliyoni ya tidolara loko ri xavisiwa swin’we ni magidi ya timiliyoni loko ku hakeriwa xibalo.”

Xikombiso xin’wana lexikulu xa endlelo leri ro pfuna vanhu xi endliwe le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20. Vaendli va milawu va le United States va lava ku hunguta mindyangu leyi tshamaka yi ri karhi yi hundziselana rifuwo. Njhani? Hi ku sungula xibalo lexi hakeriwaka xa swilo leswi munhu a nga na swona loko a fa. Loko n’wankumi a fa, swibalo swi teka mali yo tala eka rifuwo rakwe. Lava va seketelaka mhaka leyi va vula leswaku xibalo “xi ta endla leswaku mali yi nga kumiwi hi mindyangu yo karhi kumbe vanhu vo karhi ntsena, kambe yi kumiwa hi vanhu hinkwavo, yi tirhisiwa hi tindlela ta xidimokrati.” Kumbexana swi ta va tano, kambe van’wankumi lava hakelaka swibalo va sungule ku tirhisa tindlela tin’wana leti va oloviselaka leswaku va nga hakeli xibalo xa le henhla.

Swibalo swa ha tirhisiwa ku khathalela swilo swo hambana-hambana swa tiko, ku fana ni mbango. The Environmental Magazine ya vika: “Matiko ya kaye ya le Yuropa Vupela-dyambu ma ha ku sungula ku hakerisa xibalo xa mbango, xikongomelo-nkulu ku ri ku hunguta swilo leswi thyakisaka moya.” Mali leyi va yi tekaka nkarhi ni nkarhi ya xibalo leyi hi buleke ha yona eku sunguleni, ko va yin’wana ya tindlela ta endlelo ro pfuna vanhu; xikongomelo xa kona i ku hunguta vangwa leri nga kona exikarhi ka van’wankumi ni swisiwana. Tihulumendhe tin’wana a ti va hakerisi xibalo lava humesaka nhlengo wo pfuna lava pfumalaka kumbe mimpatswa leyi nga ni vana.

Ha Yini Xi Rharhangane Swonghasi?

Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ku ringanyetiwa xibalo lexintshwa, vaendli va milawu va ringeta ku pfala tindlela hinkwato ta ku xi balekela. Tsundzuka: Ku nga ha lahleka mali yo tala. Xisweswo ku va ni vuyelo byihi? Milawu ya xibalo yi vonaka yi rharhanganile naswona yi xopa-xopa hinkwaswo. Xihloko lexi a xi ri eka magazini wa Time xi hlamusela leswaku swilo swo tala leswi rharhanganeke eka nawu wa xibalo wa le United States “swi le ka ndlela leyi xibalo xa muholo ni bindzu swi hlamuseriwaka ha yona,” hileswaku, ku kumisisa kahle-kahle lexi faneleke xi hakerisiwa xibalo. Swiphiqo swin’wana swi vangiwa hi milawu yo tala “leyi pfumelaka leswaku i yini lexi nga hakerisiwaka xibalo ni lexi xi nga taka xi nga hakerisiwi.” Kambe, a hi United States ntsena leri nga ni milawu leyi rharhanganeke ya xibalo. Nkandziyiso wa sweswinyana wa United Kingdom lowu hlamuselaka milawu ya xibalo wu tate maphepha ya 9 521, ku nga tivholumo ta khume.

Hofisi ya Vulavisisi bya Milawu ya Xibalo ya le Yunivhesiti ya Michigan, ya vika: “Lembe ni lembe vahakeri va xibalo va le United States va heta kwalomu ka tiawara ta magidi manharhu ya timiliyoni va ri karhi va tata tifomo ta vona ta xibalo. . . . Loko wu hlangane hinkwawo, mali ni nkarhi [lowu tirhisiweke] ku tata tifomo lowu tirhisiwaka hi vanhu lava hakelaka xibalo va le United States swi endla ntsengo wa $100 wa tibiliyoni [R740 wa magidi ya timiliyoni] lembe ni lembe kumbe kwalomu ka khume ra tiphesente ta mali leyi hlengeletiweke ya xibalo. Ku tirhisiwa mali yo tala ngopfu hikwalaho ka leswi milawu ya xibalo yi rharhanganeke swinene.” Reuben, la boxiweke exihlokweni xo sungula xa ntlhandlamano lowu u ri: “A ndzi ringeta ku tihlanganisela ntsengo wa mina wa xibalo, kambe a swi dya nkarhi, naswona minkarhi yo tala a ndzi vona onge ndzi hakela mali yo tala ku tlula leyi ndzi faneleke ndzi yi hakela. Sweswi se ndzi hakela n’watinkota leswaku a ndzi hlanganisela swibalo swa mina.”—Vona bokisi leri nge “Ku Landzela Milawu Ya Xibalo.”

Lava Hakelaka, Lava Honisaka Ni Lava Balekaka

Van’wana va nga ha vula leswaku a va eneriseki hi ndlela leyi swibalo swi va pfunaka ha yona endhawini ya ka vona. Mukongomisi wa British Inland Revenue u tshame a ku: “A nga kona munhu la tsakelaka ku hakela xibalo, kambe a nga kona la vulaka leswaku a a ta hanya kahle loko a xi nga hakeriwi.” Van’wana va ringanyeta leswaku nhlayo ya vanhu lava hakelaka xibalo eUnited States yi fika eka 90 wa tiphesente. Un’wana la hakerisaka swibalo u ri: “Vanhu vo tala lava nga hakeriki swibalo a vo swi rhandza ku ka va nga hakeli kumbe ku swi balekela, kambe swi vangiwa hi milawu ya kona leyi rharhanganeke.”

Hambiswiritano, vanhu vo tala va kuma tindlela ta ku balekela swibalo swo karhi. Hi xikombiso, xiya leswi xihloko lexi a xi ri eka U.S.News & World Report xi swi vuleke malunghana ni swibalo swa tifeme: “Tifeme to tala a ti xi hakeli xibalo xo tala lexi ti faneleke ti xi hakela—naswona minkarhi yin’wana a ti hakeli ni sente leya ntima—ti swi endla hi ku susa-susa timali leti mfumo wu pfumelaka leswaku ti susiwa ni ku endla vukungundzwana loko ti hlayela.” Loko yi nyikela xikombiso xin’wana xa ku tlharihela etlhelo, xihloko lexi xi ye emahlweni xi ku: “Feme ya le United States yi simeka tihofisi ta yona etikweni rimbe leri nga laviki mali yo tala ya xibalo. Kutani yi endla onge feme leyi yi nga le United States yi lawuriwa ku suka etikweni rin’wana.” Kutani khampani yoleyo a yi hakeli swibalo swa le United States—leswi minkarhi yin’wana swi durhaka kwalomu ka 35 wa tiphesente—kasi laha va vulaka leswaku feme leyi yi huma kona u ngo kuma ku ri xihofisanyana lexi ngo va na xibokisana xa poso ntsena.”

Kasi ku ni lava ngo xi baleka kunene xibalo. Hi ku ya hi swiviko, ku balekela xibalo swi tekiwa swi ri “ntlango wa tiko” etikweni rin’wana ra le Yuropa. Hi ku ya hi vukambisisi lebyi endliweke eUnited States, ko va 58 wa tiphesente ntsena ta vavanuna lava nga exikarhi ka malembe ya 25 na 29 lava a va kholwa leswaku swi hoxile ku nga vuli hinkwayo mali leyi u yi kumaka. La tsaleke vukambisisi bya kona u ri: “Xiviko xa kona a xi paluxi swo tala hi mahanyelo ya vanhu va ka hina.” Le Mexico, lava balekelaka xibalo va ringanyeteriwa kwalomu ka 35 wa tiphesente.

Kambe, hi ntolovelo, vanhu va swi xiya leswaku swa fanela ku hakela xibalo naswona va swi tsakela ku hakela mali leyi va faneleke va yi hakela ya xibalo. Hambiswiritano, marito lama dumeke ya Tiberiyo Khezari ma vonaka ma ri ntiyiso: “Murisi lonene u fanele a tsemeta ntlhambi wakwe, ku nga ri ku wu byevula.” Loko u vona onge wa dyeleriwa hi fambiselo leri vonakaka ri tika naswona ri rharhanganile swinene, xana u fanele u swi tekisa ku yini ku hakela xibalo?

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Ehleketa U Nga Si Rhurha!

Fambiselo ra xibalo ra hambana hi ku ya hi matiko. Entiyisweni, swibalo swa le tikweni rin’we swi nga ha hambana ngopfu hi ku ya hilaha u nga kona. Xana swi nga pfuna ku rhurhela endhawini leyi xibalo xa kona xi nga le hansi? Kumbexana, kambe u fanele u ehleketa u nga si rhurha.

Hi xikombiso, xihloko lexi a xi ri eka OECD Observer xi tsundzuxa vahlayi leswaku mhaka a yi heleli lahaya ku tlheriseriweni ka maphepha ya xibalo. Xi ri: “Eka mali leyi munhu a yi hakelaka ya xibalo, ku va ku susiwe ni mali yin’wana.” Hi xikombiso, matiko man’wana a ma koxi mali yo tala ya xibalo. Kambe a ma “pfuni eka mphalalo, a ma hunguti nchumu eka xibalo kumbe ku endla leswaku van’wana va nga hakeli xibalo.” Hikwalaho ka sweswo, munhu a nga ha tikuma a hakele mali yo tala ematikweni wolawo ku tlula leyi hakeriwaka eka lama nga ni xibalo xa le henhla kambe ma hungutaka xibalo eka swin’wana kumbe ku endla leswaku van’wana va nga xi hakeli.

Le United States, van’wana va ehleketa ku rhurhela eswifundzheni leswi nga hakerisiki swibalo swa muholo ni bindzu. Kambe, xana leswi swi pfuna munhu ku hlayisa mali hakunene? A swi tano hi ku ya hi buku leyi nge Kiplinger’s Personal Finance, leyi nge: “Eswiyin’weni swo hlayanyana, vulavisisi bya hina byi kombisa leswaku swifundzha leswi nga hakerisiki xibalo xa muholo ni bindzu swi kuma mali yoleyo hi ku durhisa swibalo swa nhundzu, swa swilo leswi xavisiwaka ni swin’wana leswi swi hakerisiwaka xibalo.”

[Bokisi leri nga eka tluka 8]

Ku Landzela Milawu Ya Xibalo

Eka vo tala va hina, ku hakela swibalo i nchumu lowu tshikilelaka, ina, i ndzhwalo wo tika. Xisweswo Xalamuka! yi kombele swiringanyeto eka munhu la nga ni vutivi lebyikulu eka ta swibalo.

“Kuma xitsundzuxo lexinene. Leswi i swinene hikuva milawu ya xibalo yi nga ha va yi rharhanganile, naswona a hi kanyingi laha ku amukeriwaka xivangelo xa leswaku a wu nga swi twisisi ku ri xona lexi endleke leswaku u nga hakeli xibalo. Hambileswi munhu la hakelaka xibalo a nga ha ehleketa leswaku vanhu lava tirhaka ku amukela xibalo i valala, hakanyingi va nga ku nyika swiletelo leswi kongomeke ni swo olova malunghana ni ndlela yo tamela timhaka ta xibalo. Vahakerisi va xibalo va nga tsakela leswaku va nga kumi xihoxo eka maphepha ya wena ya xibalo loko u ma tisa ro sungula. A va swi lavi ku ku tengisa hikwalaho ka ku va u nga hakelanga.

“Loko timhaka ta wena ta timali ti rharhanganile, kombela mpfuno wa mutshila etimhakeni ta swibalo. Kambe tivonele! Hambileswi va teleke vatshila va ta swibalo lava lavaka ku ku pfuna, va tele ni lava nga riki na swikongomelo leswinene. Kombela switsundzuxo eka munghana loyi u n’wi tshembaka kumbe loyi u endleke bindzu na yena, naswona u kambela ndhuma leyi a nga na yona eka vutshila byakwe.

“Teka goza hi xihatla. Mali leyi u rihisiwaka yona loko u tisa rungula nkarhi se wu hundzile yi tele.

“Hlayisa tirhekhodo ti hlelekile. Ku nga khathariseki leswaku u tirhisa ndlela yihi yo hlayisa tirhekhodo, a ti tshame ti ri enkarhini. Hi ndlela yoleyo, a wu nge vi na ntirho wo tala hi nkarhi wa xibalo. Naswona u ta va exiyin’weni lexinene loko vo tshuka va kambela tirhekhodo ta wena.

“Tshembeka. U nga ha ringeka leswaku u kanganyisa kumbe u tlulanyana milawu. Kambe vahakerisi va swibalo va ni tindlela to tala ta vutlhari to vona loko munhu a kanganyisa. I swinene ku tshembeka minkarhi hinkwayo.

“Tiva rungula leri lavekaka. Loko munhu la lunghiselelaka xibalo a fambisa rungula leri hoxeke, ka ha ri vutihlamuleri bya wena. Hikwalaho, tiyiseka leswaku lava va ku yimeleke va endla leswi u swi lavaka.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ematikweni yo tala, swibalo swa le henhla swi koxiwa eka fole ni le ka byala

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Mali ya xibalo yi hakelela swilo swo tala leswi hi nga swi tekeriki enhlokweni